Хамның чаяаны. Книга 2 на тувинском языке

Улаан-Кумда манчы-кыдаттар херим шивээ туткаш, камгаланып алган. Урянхайдан шериг күжү чоруп орарын оларның баш удур билип алганы илдең. Оон башка олар шивээниң иштинче халчып кире бербес чүве бе. Боттарынга менээргенип, манчы-кыдаттар чоокта чаа Хомдудан эккелген бир хунан боозун көөргедип, «хунан боо аттынган соонда, ол чоок кавыга өлүг-даа, дириг-даа чүве артпас, чер-чери-биле хуюкталып каар» деп манчы-кыдаттар чар тарадыпкан. Ол дугайы чаа келген тываларга дыңналы бээрге чамдык дүжүметтер корткаш: «Улаан-Кумга дегген херээ чок. Ону оюп эрткеш, шуут-ла Хомдуже чоруур. Аңаа моол шериглер-биле катчып алгаш, Улаан-Кумче дедир келир», – дээннер.

– Улаан-Кумда чаңгыс хунан боодан корткаш, Хомдуда он-он хунан бооларны канчаар бис, – дижип, араттар шаап халдап кирерин негээннер.

Хунан боонуң бараанын кежээ ырактан харагалзап көөрге, шынап-ла чалым аразында дедир аастыг кара куй дег, оңгак аастыг, сүртенчиг ол этти дугуйларлыг терге кырынга быжыглааш, шивээниң кирер эжик аксында тургузуп каан. Шивээ эжиинде таңныыл кыдаттар хунан боозун дээриглеп каап, чоргаар кылаштажып тургулаан.

Кежээ орайтагыже чедир маргышкаш, даң бажында халдаар деп шиитпирлээннер. Оон Очур-бошка келгеш: «Санаа-мээрең биле Дандыгай-чалаң бо дүне хунан боону узуткаар диштилер», – дээн.

– Биске дагзып турары ол бе? – деп, араттар айтырган.

– Сүзүк-шеригге даалга онааган. Мээң араттарым шыдаар дээш, Херик-бошка дагдынып алды.

Кым-даа удур чүве чугаалаваан. Шупту ыыт чок турда, дуржулгалыг аңчы Сүлдем: «Мен барып шенеп көрейн», – дээн.

Сүлдем ашак-биле кым-даа маргышпайн, араттар шупту баар деп барган.

– Хөй кижи херээ чок. Дайзын эскерип каар, хоржок, – деп, Сүлдем түңнээн.

– Ынча хөй кыдат таңныылдарны каш арат канчаптар силер? – деп, Сүлдем ыыттаваска, бошка айтырыын катаптаан.

– Арзылаңны арга-биле… – деп, дорт харыы бербейн, ашак элдээртип каан.

Сүлдем ашак чудурук хире бүдүн-бүдүн коргулчуннар тып эккеп бээрин дилээн. Херик-бошка бир шериг эдертип алгаш, чарлыктарны эргээн соонда, үр болбаан: борбак-борбак коргулчуннар эккелген.

– Бо ажырбас, – дээш, Сүлдем араттардан дилээн. – Бо коргулчуннарны тараа хоорар былгааш бажы дег кылдыр борбайтыр соктаңар, оолдар.

Холурааш баштаан араттар коргулчуннарны борбайтыр соктап эгелээн. Ол аразында Херик-бошка шыжыгып, эшкедеп турган. Сүлдем ашак одаг кыдыында сөгедеп олуруп алган, дүште чок таакпылап орган. Бошка далаштырарга, ол улам таваарлап: «Күдүрээге сырбык кедээш безин далашпас кижи мен», – дээн.

– Даң адар четти! – деп, бошка дам хорадаан.

– Далашкан сээк сүтке дүжер, – дээш, ашак тооваан.

Дүн ортузу эртер чеде бергенде, Сүлдем кырган туруп келгеш, борбактап каан бир коргулчунну өрү октапкаш: «Ажырбас-тыр!» дээн. Борбак коргулчуннарны бошка көдүрерге, аары кончуг боорга, ажынган: «Мооң орнуңга дары ап алгаш, буза тепсир чүвени». Харыызынга кырган Сүлдем: «Дары дээрге, хоозун ыш-тыр оң», – дээш, чүгле ийи кижи эдерти бээрге, бошка чыда калбаан.

Даң бажының караңгызын кырган чүвең эндевес, – дээш, Холурааш немеп каан. – Мындыг өй дээрге, эртенги уйгу үези эвеспе.

Хайгыыл чораан араттар аъттарын ыракка баглап кааш, карак дешки дег караңгыда ам чадаг базыпканнар…

Удатпаанда Херик бошка, араттар чедип кээрге: «Канчалдыңар че? – деп, хамык араттар Сүлдем кыргандан айтырганнар.

– Ажырбас боор оң, – дээш, ашак одагже чоокшулап келгеш, эрги багай тонунуң довураан кактааш, харыылаан: – Сүртенчиг-ле боо-дур! Хунан боонуң аксынче кижи бажы хос кире бээр боор. Аарын чүү дээр силер, чаңгыс кижи ону шимчедип албас.

Даң адып келген. Хамык шериг бут кырында турган.

Сүзүктерже беш карактыг одагалыг, чиңгир көк бөрттүг Санаа-мээрең халдып келгеш, алгырган: «Хунан боо узуткаттынган бе?»

Чок дээринден Херик-бошка корткаш: «Ажырбас боор оң, хайырааты», – дээн.

– Ажырбас, ажырбас деп алган. Хамык шеригниң амы-тынын бажың-биле харыылаар сен. Сен эвес болзуңза, өске кижилерден чоргузуптар турдувус.

– Оожургап көрүңер, хайырааты, – дээш, бошка ийи холун тейлей тудуп алган турарга, Санаа-мээрең Херик-бошкаже соодур хыйыртааш, аъдын дарс кылдыр каккаш, ыңай болган.

Бошка арнын көдүрүп кээрге, куу тос дег болган. Коргулчуннарны хунан боонуң аксынче арат Сүлдем суп каан деп Холурааш бүзүрээн.

Тыва шериглер сыгыр даң-биле чергелештир Улаан-Кумда кыдат шивээже халдап кирипкен. Мурнунда чадаг сүзүктер, оларның соонда аъттыг чарлыктар чораан. Олар мөөңү-биле шивээниң улуг эжииниң аксынче чоокшулап бар чорааннар. Хунан боо дүүңгү-ле черинде аксы оңгак кара апарган, сүрлүү кончуг кылдыр көзүлбүшаан.

Тываларны көргеш безин манчы кыдаттар далашпааннар. Тулчуушкуннуң салым-чолун ол коргунчуг боо шиитпирлээр ужурлуг. Амдыызында кыдаттар боо эдиспээн. Тываларның чоокшулаарын манап турганнар. Тывалар база боолаваайн, улам чоокшулап, бар чытканнар.

Херик-бошканың өйлеп-өйлеп Сүлдем ашакче хыйыртап чоруурун Холурааш эскерген. Ашак тоору чок, чактырын буруңгаар углап алган, арын-шырайы маажым, бүзүрелдиг бар чораан.

Шивээге чедир чүс базым четпес чер артканда, артында чарлыктарның хуртун боолары чык-чак-ла дээн. Октар баш ажылдыр сыылаан. Шак ол өйде хамык шериг кулак уюк алгы-кышкы-биле: «Ур-р-ра-а-а-гх!» – дээш, шивээ эжиинче хөме маңнажыпкан.

Манчы-кыдаттар ам-на дүүреп, кезек кижи хунан боо чанынга бөлдүнчүп келген. Хунан боонуң былдазын кыпсыры-биле узун ыяш бажында ыш бурулааны көзүлген.

Шивээ аксынга чедир ам чүгле бежен шаа хире базым арткан!..

Ынчан хунан боонуң соо буругайны берген соонда, кулак уюк дааш көң-не дээн. Карак сүлде бо, аксындан ыш үнмээн, хунан боонуң соо чарлып чаштай берген! Ол частыышкындан ыш-бус аразында кезек кыдат черже кээп дүжерге, өскелери дедирлепкен. Хамык араттар өөрээн: «Эр-хей, Сүлдем! Хунан боо иштинде коргулчуннар часты берген!» Манчы кыдаттар шивээже шимеш дээрге, хунан боо чанында кезек кижи чытпышаан.

Шынап-ла, тулчуушкуннуң салым-чолун сүртенчиг хунан боо шиитпирлээнинге өөрээн Санаа-мээрең сүзүктерже шаап келгеш, алгырган: «Эр-хей, бошка!»

Хунан боо сандан үнген соонда кыдаттар удурланыышкын кылбайн, боо безин чаза тутпайн, шивээни ээн каапканнар. Белен аъттарын мунгулапкаш, херимниң артында чажыт эжиктен үнгеш, Хомдуже дезип чоруй барганнар. Тывалардан чаңгыс-даа кижи качыгдаваан. Шыйбак безин чок. Кыдаттардан чүгле хунан боонуң адыгжызы, октакчызы болгаш оларның чанынга турган өске ийи кижи өлген чыткан. Кыдат садыгжылар шивээзинге элээн хөй бараан-сараанны каапкан болган.

Баштайгы бичии тиилелге Сүлдем ашактың ачызында чиик чедип алдынган. Улаан-Кум манчы-кыдат эжелекчилерден хостаттынган. Ол тиилелге бичии болгаш чиик-даа болза, кижилерниң хей-аъдын көдүреринге хөлчок улуг идиглиг болган.

Ол хүн болгаш ооң даартазында Маадыр болган кижи Сүлдем ашак эвес, а Херик-бошка болган. Манчы-кыдат эжелекчилерниң ээн шивээ иштинде каапкаш барган бараан-сараанын Херик бошка чоргаар далдап чоруп турган. Ол Хомдуга чедир черниң ыраан, орукка оон ыңай чүү болурун, бодунуң шериг адын, моол араттарга дузалажыр дээш дайынга келгенин уттуп алган. Бошка чүгле алыр-чииринче харамдыгып, бараанны чежени-даа алыр болза, ооң шериглери дергилеп аппаар бодалдыын Холурааш билген…

Улаан-Кум соонда чарлык шерииниң удуртукчуларының база Херик бошканың шерииниң артык-дергизи аартап калган.

Орукка үр дыштанмайн, Хомду кайы сен дээш халдып-ла органнар. Дендии шылап келгенде, шериглер аъттарының мурнуу даваннарының чанынга кум кыннып ап чорааннар.

Суг чок, изиг ышкам хову соонда Хомду хоорайның барааны көстүп кээрге, тыва шериглер ооң чоок кавызының чараш бойдус-чурумалын магадааннар. Хомду хемниң эриин ногаан теректер, бөкпек талдар хаажылаан. Сугда балык-байлаң кара шаар апарган имилеме көжүп чоруп турар. Шынааны дургаар өглер агарарган, мал-сүрүг чапты берген оъттап чоруур. Ол сугнуң, ыяштарның бараанындан-на сериин салгын серииткээнзиг.

Улаан-Кумда шивээге көөрде, мында шивээни дыка магадылап, быжыг кылганы көскү: шивээни долгандыр дөрт-булуң хевирлиг бедик хаялар-биле быжыглаан; дөрт азыгларында бедик суургаларда дөрт чүкче көрүнген хунан боолар аастары аңгайжы берген, сүртенчиг көзүлген; шивээниң үш талазы боо боолаар камгалал үттерлиг; соңгу талакы ханада эжик чок, ооң орнунда мөргүл кылыр кыдат дуган бедип үнген.

Моол араттар болгаш моол шериглер тыва шеригни улуг өөрүшкү-биле уткуп алгаш, Хомду коданың тургустунганының дугайында тоолчургу чугааларны төөгүп берип турган. Ол ёзугаар алырга, Хомду хоорай чүс бежен хире чыл мурнунда тывылган. Ынчан манчы-кыдаттар Моолду чаа-ла эжелеп алган үези ол. Моолдар кыдаттарга удур тура халышкаш, оон ырак эвес черге турган кыдат хоорайны үрегдеп каапкан. Улус бир эртен көөрге, үрегдеттирген хоорайга турган Кезер-Хаанның11 тураскаалы амгы Хомду коданың турар черинге чедип келген болган.

Кайгап-хараан чон ол тураскаалды үрелген хоорайга апарып каарга-ла, каракка көзүлбейн, дедир чедип кээр болган. Ынчангаш ол черге амгы Хомду шивээзин туткан. Ол шивээ чоорту садыгжы хоорай апарган. Шивээниң соңгу талазында Кезер-Хаанның хүрээзин туткан. Чүге дээрге, ол хаан соңгу чүктен халдап кээр ойраттардан болгаш урянхайлардан хоорайны камгалаар ужурлуг деп, кыдаттар төөредип турганнар.

Шивээде манчы-кыдат амбын баштаан шериглер, кыдат садыгжылар, элээн каш орус, моол чурттакчылар, орус элчин чери бар турган. Шивээ хоорай ниитизи-биле ийи муң хире чурттакчылыг.

Тыва болгаш моол шериглер каттыжа бээрге, Хомду хоорайны долгандыр бүзээлээшкинниң дээрбээ чыырлып чоруп-ла орган.

Хомдуга келгеш, каш-ла хонукта Холурааш сагыштаваан чүүлдерин магадаан.

Моол шериглерниң баштыңчызы, тыва байлардан шериг чорударын дилээн улуг лама Чаганза кегээнниң кээр черинде хөй өглер, майгыннар тиккилээн. Ооң ак өргээзин хөй лама каш каът кылдыр дээскиндир дээрбектей олуруп алгылаан. Улуг ламалар, дүжүметтер кегээнни уткуп аъттаныпкан. Хамык чон ам өргээ чанында тырлып келген.

Удаткан чок чырык бора аъттыг Чаганза кегээн чындыңнадып келген. Ол аъдындан дүшкеш, ак өргээже кылаштап орда, баскылашкан улус аңаа тар орук чайлап берген.

Чаганза кегээн ламаларның болгаш улус мурнунда хол чедер-ле черде кижилерниң баштарын улуг судур-биле хап чоруп орган. Мөгейгеш, улус өттүнүп, бөргүн уштуп чыдырда, Холурааштың бажынга аар судур чык кылдыр моңнаан. Бажының ишти дүүгайны бээрге, ном-судурнуң күштүү ол бе деп кайгап турган. Ол-ла ээдереп турда, Чаганза кегээн өгже кире берген. Ажык эжик өттүр кегээнни улус көөрге, шепкенден даараан сарыг кандаазынын уштуптарга, үүпке-даа, иштики чүвүр-даа чок, кызыл чычыы хөйлеңниг, анаа чүвүрлүг болган. Хола бурганнарлыг ширээ баарында дүжүлге кырында торгу сыртык шенектенгеш, хөлестей аарак, ол саадаптарга, аъш-чем эккелген. Кегээнниң ол-бо талазынга ийи шавы турупкаш, бирээзи тавакты тударга, өскези ында чемни кегээнниң аксынче шалып киир каап турган. Кегээн өске улус-биле чугаалажып, хире-хире болгаш-ла шавыларынга аксын ажып берип орган.

Ат-сураа-ла ындыг чаагай, аъш-чем аксынче суктурар кегээнни оон ыңай сонуургавайн, Холурааш өөрүнче базыпкан. Майгынынга кээрге, Очур бошка Сойту, Комбуй баштаан араттарга мактанган орган: «Кегээн боду судуру-биле бажым орта какты. Ам дам улуг угаан кирип, дайынга черле өлүртпес боор мен». Очур бошка ынчаар хөөреп орда, чүве көрбээн араттар магадааннар. Чаганза кегээнниң судурунуң аарын Холурааш миннип орган.

Ынчангы моол шериглерни баштап турган база бир ат-сураглыг кижи болза Дамба Чанзаң. Ол Чаганза кегээнге бодаарга, ёзулуг чанчын. Ону тыва шериг чанындан Холурааш көрген. Ол манчы-кыдат эжелекчилерни Моолдан доп-дораан сывыртап үндүрерин шериглерге-даа, чонга-даа чугаалап чоруп турган. Ооң уламындан ол моол чоннуң ортузунга делгереңгей ат-алдарны чедип алган.

Бо Дамба Чанзаңның мурнунда, 1900 чылдарда, Моолга база бир Дамба Чанзаң көстүп келген. Ол кижи бодун Амыр Санааның12оглунуң оглу мен азы катап төрүттүнген, хуулгаазын Амыр-Санаа мен деп чарлаттынып, моолдарны манчы-кыдат эжелекчилерден хостаар мен, ынчангаш меңээ шериг кылдыр каттыжыңар деп дидим суртаал кылырга, моолдар ооң аайынга кирип эгелээн.

Амыр-Санааның ады-биле холбашкан кижилерге моолдар бүзүрээр турган. Баштайгы Дамба Чанзаңның мурнунда база хуулгаан Амыр-Санаалар, Дамба Чанзаңнар тургулаан. Дамба Чанзаңны манчы-кыдаттар тудуп алгаш, Улаастайга эккээрге, ол кым-даа эвес, Астрахань чурттуг калмык кижи болган. Оон орус чуртунуң хамаатызы кижи боорга, ону манчы-кыдаттар орустарга берипкен. Ол хевээр баштайгы Дамба Чанзаңның сураа чиде берген. Ооң соонда он чыл хире үе эрткенде, 1910 чылда, ам база бир чаа Дамба Чанзаңның тыптып келгени бо. Ону улус колдуунда Чаа-Лама, Чаа-Богда дижир. Чаа-Лама бодун база хуулгаан, Амыр-Санааның оглунуң оглу мен деп чарлаттынган Дамба Чанзаң дөртен ажыг харлыг, мөге-шыырак мага-боттуг, чидиг карактарлыг, ыргак думчуктуг болгаш арай хааш үннүг, көрбээн чүвези чок, кыдат, төвүт, моол, орус дылдарны билир дижир. Ооң кеткен хеви: ламаның чеңи чогунуң иштинден кара-ногаан өңнүг орус шериг хевиниң моюндуруу көстүп орар, орус сапык идиктерлиг, бир быктында маузер деп хол боозу халаңнадып алган чоруур.

Чаганза кегээн-даа канчаар, Дамба Чанзаңны-даа канчаар, моол, тыва каттышкан шериглерниң чанчыны ынчан кымга-даа билдинмес, ат-сураа-даа алгываан аныяк эр Маскыржап турган. Ол Хомду шивээзин бүзээлээн шериглерни боду эргип, олар-биле чугаалажып, тыва шериглерниң аал-оранында амыдырал-чуртталгазын безин сонуургай бээр. Маскыржап дээрге чаа-ла үжен хар чедип чоруур, кылагар кара кежегелиг, сирлеш дивес үннүг, эзирнии дег, көскү карактарлыг, аныяк-даа, чараш-даа кижи. Ынчан ол Хомдуга улуг эвес албан кылып турган. Сөөлүнде манчы-кыдаттарга удур дидими-биле ийи чүс хире шерии-биле хөделип үнген. Эвээш шерии-биле тиилеп шыдавазын билгеш, тыва араттарже дилегни Маскыржап чоруткан.

Ынчаар-ла Маскыржап тывалар-биле бир дугаар удур-дедир көржүп ужурашкаш, оларга бүзүрээн-даа. Ыштыг кара өгде чурттап орар, бөдүүн араттар ышкаш ажык, чугаакыр, хөглүг Маскыржапка тыва араттар база бүзүрээн. Шериглер аразынга келгенде, моол араттарның изиг күзелин илереткен чанчынның сыны хөндүрлүп, үнү чидий бээр.

– Бо-даа ёзулуг чанчын-дыр, – деп, Холурааш өөрүнге чугаалаан.

Хомду шивээзин үр бүзээлээшкин-биле алыр деп, Чаганза кегээнниң база Дамба Чанзаңның шиитпиринге Маскыржап удур турган. Чүге дээрге, Хомдуда бүзээлеттирген манчы-кыдаттарга дузалажыр дээш Кыдаттан шериг күжү келирин ол билип турган. Ынчалза-даа Чаганза кегээн, Дамба Чанзаң ышкаш чиңзелерге удур бичии дужаалдыг Маскыржап чүнү-даа кылыр аргазы чок. Шивээде бүзээлеттирген, ок-чепсээ, аъш-чеми четчир, шерии хөй манчы-кыдаттар чүгле ону күзеп, Кыдаттан дуза кээрин манааннар. Ооң кадында «шивээде шериглер дыка хөй, ынаар семээн херээ чок, олар шивээ адаанда чер иштинде хоорайда турар» деп меге чугааларны кыдаттар тарадып турган.

Ындыг янзылыг Хомду хоорайны бир ай хире үе дургузунда үргүлчүлээр бүзээлээшкин эгелээн. Бир эвес ийи-чаңгыс аткылажыышкыннарны, дүне-хүндүс боттарының таңныылдарын өлүржүр чорукту санавас болза, бүзээлээшкинниң баштайгы хүннери тайбың эртип турган.

1912 чылдың август 2-де бүзээлеткен манчы кыдаттар Хомдуда орус элчин черин боолаан. Чаганза кегээн, Дамба Чанзаң, Маскаржап үжелээн сүмелешкеш, Хомдуда орус элчин черин дамчыштыр манчы-кыдаттарны дүжүп бериңер деп санал киирерге, кыдат амбын тоомчага албаан. Ооң-биле Хомдуда байдалды тайбың арга-биле шиитпирлээр идегелдиң удазыны үзүлген. Ынчалза-даа бүзээлээшкин элээн узамдыга бергенде, Хомду шивээзинче Кыдаттан шериг кел чыдар деп медээ дыңналган. Бо удаада Дамба Чанзаң Амыр-Санааның ылап салгакчызы бооп, төлептиг эрес чоруун көргүскен. Ол Маскыржапка шивээни кадартып кааш, боду ол кыдаттарга уткуй баргаш, чылча шаап каан. Оларга дузалажыр дээш, шивээден үнерин оралдашкан манчы-кыдаттарның бажын Маскыржап көдүртпээн. Ол тулчуушкунга чүс бежен хире кыдаттар өлүрткен. Моолдарның чидирии ийи-үш-ле кижи болган. Хөй боо-чепсекти хунаап алган соонда Дамба Чанзаңның ат-алдары мырыңай диңмиреп барган: «Чаа-Ламага, ооң кады чораан шериглеринге ок дегбес. Өлүрткен ийи-чаңгыс шериглер дээрге, Чаа-Богдадан аңгыланы берген кижилер-дир».

Бо тиилелгениң соонда, моолдар хей-аът кирген, а шивээде манчы-кыдаттар баштарын халайтыпкан.

Бүзээлээшкин бир айның үүрү ажып олурда, шивээде кыдаттарны аш-биле тиилээри болдунмазы билдине берген. Шынап-ла, мынчаар шөйүп турарга, хөй күштүг кыдаттар чедип кээп болур деп чүвени чоокта чаа таварылга база бадыткаан. Ооң кадындан Кыдаттан хөй кыдат шериг үнүпкен деп айыылдыг медээ ылап бадыткаттынган. Шивээни чаза таварыышкын-биле алгаш, ол кел чыдар кыдаттарга удур уткуй үнер деп дөстүнмес Маскыржап база катап дүүредип эгелээн. Бүгү байдал оон ыңай бүзээлээшкинни шөер арга чок кылдыр негеп келген.

Шаап-халдаар артиллерия чок болганындан база шивээниң хаалгаларын таварып чаза булгап кирер чорук улуг чидириглиин билгеш, ханалар адаанда черни оңгарлай казар деп Маскыржап дужаал үндүрген.

Караңгы ажыглап, он беш эки турачы тывалар шивээниң кол ханазының баарынга дүне үңгеп чеде бергеш, шивээниң доразын казып тургаш, довураан алгы хаптарга чүктээш, соястап-үңгеп үндүр дажааннар. Ии, бергезин! Даң адып чорда, ал шаа төнген дажыкчылар оңгузунга келгеш, шай ижерге, сирилээн холдарындан савада шайы төктүп каар. Хүнзедир удупкаш, дүне катап-ла каскаш, дажыгланыр. Ынчаар үш дүне үш улуг өг хире оңгарларны каскаш, дары урган доскаарларны частырынга белеткеп кааннар. Моолдар база тывалар дег, өске ханаларны оңгарлааш, дарылыг доскаарларны чууп кааннар.

Частыышкыннарны даң бажында кылыптарга, мурнуу, соңгу ханалар дамчыштыр чадалап азы аргамчыга коштунчупкаш, эжиктен ажа халыыры база көрдүнген.

– Дамбый, эрес эрлериң-биле дүне чылан дег оожум соястап чорааш, ханалар чанында чалдарны, оңгарларны хына, аргамчыга коштунуп аар дайынчыларыңны ханаларже үнеринге белетке! – дээш, Маскаржап ыңай болган.

Тулчуушкун мурнунда моол биле тыва шериглер кыдаттардан ылгалыр төлээде, баштарын ак пөстер-биле шарыгылап алган. Ынчанмас болза, кыдаттар моолдар кылдыр кеттингеш, хайым аразында дезе берип болур. Ынчаарга ам кыдаттар баштарын ак пөстер-биле өттүндүр шарып шыдавас, чүге дээрге ак өң кыдат ёзузу-биле кажыыдал демдээ болур.

Тыва шериглерни Чаганза кегээн командылаар болган деп сураг дыңналырга, Очур бошка кончуг чүүлдүгзүнген. Кегээнниң судурунуң аарын, ооң канчаар чемгертирин Холурааш билир болгаш, оон улуг идегел манаваан.

Тываның шерииниң тергиилекчилери Хомду кода-хоорайже баштай халдап кирер деп моол шериг баштыңчылары-биле дугуржуп турганнар.

Даң аткан. Эртенги сырынның күскү шынары кирип, дээрде чаңгыс-даа булут чок.

Ол болза, Күске чылдың сес айның алды чааның эртенгиниң Хаван шак азы 1912 чылдың сес айның алдының хүнүнүң эртенгиниң беш шак турда, частыышкын-даа диңмиреп үнген. Ында-мында частыышкыннар диңмиреп-ле турган.

Холурааш бир көөрге, кезек тыва дайынчылар ааткыышка чайганып-чайганып, бедикче окталып үнгеш, херимниң ындыы талазынче шуражы берген. Шивээниң мурнуку талада кол хаалганың ханазында улуг чирик тыптып, ол ышкаш ажыр шураан тывалар манчы-кыдат таңныылдарны узуткааш, улуг хаалганы ажыдыптарга, тыва шериг баштааш, шивээже чаза булгап кирген. Улаан-Кумга дег: мурнунда чадаг сүзүк шеригни Дамбый командылаан, а оларның соондан чарлык шерии аъттарлыг шаап орда, муң-муң кижилерниң хары угда бир демниг кыйгызы дыңналган: «Ур-р-ра-а-а-гх!»

Ол дээрге бүгү шеригниң бурунгаарлап орарының медээзи-дир, кайда үн чидип турар болдур, ында байдал бергезин көргүскени ол.

Оң болгаш солагай талада бичии хаалгалар болгаш чаза тевистинген бузук ханалар дамчыштыр моол шериг халдап кирип орда, кыйгы сүртенчиг дыңналган: «Ур-р-ра-а-а-гх!»

Манчы-кыдаттар орайтадыр миннип келген – тыва, моол дайынчыларның шавар халдаашкынын соксадыптар ындыг күш ам оларда чок. Шивээниң ханазында чадалардан үнүп орар дайынчыларны манчы-кыдаттар боолап, чыда-селемелери-биле шанчып, хээп турда-ла, өске таладан чадалап дөмей-ле өске дайынчылар үнүп, оон-моон халдап-ла турарга, олар ынча хөй кижиге каяа күш чедер.

Демир-дестиң, ок-боонуң ында-мында кыңгырааны, балыгланган кижилерниң алгы-кышкызы, уё-човууру Холурааштың кулаанга чаңгыланган.

Хөме таварыышкын манчы-кыдаттарга хенертен болган, чүге дээрге аңаа белеткел кажар дуржулгалыг Маскыржаптың саналы-биле дүнеки үеде дуюкаа кылдынган.

Манчы-кыдаттар дүүреп, шыдажып чадааш, кол хаалгадан ырап эгелээннер.

Чаа-Ламаның дужаалы ёзугаар ховуга чораан тевелерни туткаш, оларның соонга чээрген өрттеткеш, хамык шеригниң соонче сывыртапкан. Дүүрээн дайзыннар оттуг тергелиг тевелер көргеш, кортканындан хунан-бооларын ажыглаарын уттупканнар. Улуг хаалга аксындан манчы-кыдаттар дезиптерге, чүве билир шериглер оларның хунан бооларын дедир эргилдиргеш, хоорайже адып эгелээн.

Бичии када-ла шивээде байдал өскерилген. Частыышкыннар. Боо-моңгу дааштаашкыннары. Алгы-кышкы. Аът-хөл киштээн. Балыгланган кижилерниң уё-човууру. Ыш-бус. Довурак-доозун. Бо бүгү холужуп-ла турган.

Дамбый кончуг аъдын мунупкан, сүзүктерниң мурнунда эстедип орган. Шивээже бурунгаарлааш-ла, аъттыг-даа, чадаг-даа кижи үргүлчү бир аай үн-биле: «Ур-р-ра-а-а-гх!» – деп, кускуннап чоруп орган.

– Эр-хейлер, урянхайлар! Даглыг черниң ирбиштери силер хаалгаларны буза моңнааш, бистерни сорук киирдиңер! Эрес-дидим дайынчылар, ам-даа буруңгаар! – деп, аът кырында Маскыржап шаап келгеш, сүзүктерни сорук киирер.

Холурааштың эрги чактыры Очур бошканың быртаанындан хөй удаа эттинип, бодун-даа көөрге, маажым, бүзүрелдиг буруңгаарлап чоруп орган. Тываларның кавындылаары черле кончуг. Олар хуртун-даа, быртаан-даа боолуг кижилерден дудавас.

– Кегээн боду Шара-Сүме дагның бажындан тос чүстүг аңдара көөр дураны-биле бисти көрүп, баштап орар. Тура дүшпеңер! – деп, Очур-бошка алгырарга-даа, тулчуушкунга Чаганза кегээн көзүлбээн.

Тываларны тулчуушкунга Шара-Сүме кырындан Чаганза кегээнниң удуртуп турганын көрбээн-даа болза, бүдүүлүк кижилер кегээн башкыга ынчаар бүзүрээр турган.

– Эр-хей, Дамбый! – деп, бодунуң шериин баштавышаан, эрес Маскаржап тываларның аразынга чай кадында көстүп кээр, – Эр-хейлер, урянхайлар! Бистиң чуртувус хостуг боор. Манчы-кыдаттарны согуңар-ла! – дээш, кижилерни ынчаар сорук киирип кааш, Маскыржап халдып ыңай боор.

Частыышкыннардан кижилер ужуп, бажыңнар буступ, өрттенип, бурунгаарлаан кижилер дайзынның өлүрткен кижилерин арта халчып эртип тургулаан.

Ажык шөлге дайылдажып өөренген аъттыг чарлык шериг бузундуларга бүргеткен тар кудумчуларга бергедешсе-даа, дайзынны адып-боолаап, буруңгаарлап-ла орган.

Холурааш көөрге, кыпкан оттуң дызыраан чаштанчыларындан хоорай ышка бүргедипкен. Ол дүргектелген ыш аразында баштарында ак пөстерлиг моол, тыва аъттыг шериг халдып эртип турган.

Кудумчу санында өлүрткен кижилер. Теректер, одура кезипкен дег, дызыртырып ушкан. Чыткан тевелерни боолаарга, чүгле буккулаар, чыткан черинге-ле шөйлүп каар.

Карактарын хүнден дуглавышаан, Холурааш хамык ыш-доозун аразында Сойтуну көрүп каан. Соңгу чүктен халдаашкындан камгалазын дээш тургузуп каан Кезер хаанның улуг тураскаалының чанын орта Сойту кээп дүшкен. Соңгу дуюгларын аткаар октавышаан, иштинче балыглаткан, эзерлиг аът ынаар-ла кудумчулар аразынче тепкиленип чоруй барган. Холурааш балыглаткан эжинче халып орда, бир-ле чүве арнынга дегген соонда, черже хан ага берген. Каш базып чорааш, ол кээп дүшкен. Сактырга-ла, кырында кааң дээр хөлбеш диген ышкаш болган. Холурааш миннип келгеш, баштай-ла көк дээрни көрүп каан. Оон бодун суйбаарга, сөөктер бүдүн, сегелинден хан төктүп турар болган. «Чат даштарым кайдал?» дээш чүрээниң дужунда халаңнаан чуңма кежи хапчыгашта даштарын суйбаарга, олары бар боорга, «Олар мени октан камгалаан-дыр, ачай!» деп өөрээн.

Холурааш бир талаже аңдарылгаш, туруп келгеш, сегелинде балыын адыжы-биле дуй тудуп алгаш турарга, аккан хан доктаай берген. Сойтуга чоокшулап кээрге, ол өлген чыткан. Ооң чанында даштарлыг хөм хавы уштунган боорга: «Даштарлыг хап уштунмаан бооругай», – деп, Холурааш хомудаан.

Сойтудан чарлып чадап турда, Дамбый халдып келгеш, айтырган: «Дайынчы балыглаткан-дыр бе?»

– Чок, ол өлүрткен-дир.

– Сен ам моон чорткаш, балыгланган улуска дузаң көргүс. Канчаарга-даа, хам кижи буянныг эмчи болгай.

Дайын шөлүнде балыгланган эштеринче Дамбыйның соондан Холурааш чорупкан. Ол чоруп оргаш, Комбуйга таваржы бергеш: «Сойту өлүрткен, ол Кезер хаанның тураскаалының чанында эвеспе. А мени балыглаткан дайынчыларга дузам көргүзерин Дамбый дужаады», – дээн.

Балыглатканнарны дөженигге эккеп турган. Дөжениг дээрге эзерлиг ийи аъттың суглуктарында, моюн-кудуруунда дээрбектерден халаңнаан ийи чепти авый-шавый тырткан аргамчыга кошкан дажыг-дыр. Дөженигде чыдар балыгланган кижиниң ийи аъдын үшкү аъттыг кижи чедип алгаш, эккеп турган.

Эмнээр дайынчыларын Холурааш баштай-ла өрттеткен артыжы-биле арыглап аар. Чамдык чиик балыгланган дайынчылар артыштың чаагай чыдын киир тынып, хамның хуулгаазын чалбарыгларындан-на сегий бээр…