Хамның чаяаны. Книга 2 на тувинском языке

Дайынчыларның чаа балыын Холурааш сидик, а чамдыкта арага-аржаан13-биле чуггаш, тарбаган үзү-биле чаап эмнеп турган. Күзүн өлүрген семис тарбаган үзү кончуг таарымчалыг.

Бир эвес ине бүрүлүг ыяш бодунуң балыын чугу-биле эмнеп аар болганда, ооң-биле кижилерни Холурааш эмнеп эгелээн. Ыяштарда чаа, суук бүдүмел – чук-тур, а кадып калганы – саат-тыр. Балыглар эмнээринге Холурааш ыяштың унунда картын сойгаш, ооң чугун дүрүп каан тоска чыггаш, балыгга чугаладыр чаггаш, тос-биле шарып каар. Тос даштыкы база иштики ийи карттыг боор. Холурааш тостуң ортузунда чымчак, кылагар иштики картын шарыгга ажыглап турган.

Ханы сыстып келгижеге, балыгны ол бодунуң сидии-биле чуп-чуп, тостан бүткен шарыг кырындан хөм баг-биле азы шагар-оъттан ээрген хендир-биле быжыглап каар. Дыт, пөштүң ылбыраткан дазылдарын база ажыглаар.

Ириңниг балыгда ок барда, окту уштупкаш, ириңниң өөскүүрүн болдурбас чаар эмни14 Холурааш ажыглап турган. Уштуп чадап каанда, октуг балыгны шарывайн, ажыкка эмнээрин кызыдар.

Дөженигге Хапың-оол дээр дайынчыны эккелген. Ол алгыра аарак шаап халдап орда, дайзын чаагынче боолапкан болган

– Хапың-оол, аас-кежиктиг кижи-дир сен, аас иштинде ок чок, оң талаккы чаагыңдан өде халаан-дыр. Чаагыңда балыгны дуй даараарым ол, шыдаш – дээш, шыдамык ол дайынчының чаакта чирик балыын чуп-чуп, Холурааш дуй даарап каан.

Аглаашкындан дескен балыг бөрү оътту тыпкаш, чиптерге, балыы эттине бээрин билир Холурааш бөрү оъдун чайын-на чыггаш, хөлегеге кургадып аар. Кургаг оъттуң бир кезиин алгаш, соок сугга турнуктургаш, соолдурупкаш, оътту изиг сугга шыгын үндүр, митпектелдир тудар. Оон тус-тус ынчаар белеткээш, бир савага даңды былгавышаан, оожум отка хайындырып турда, ышталы бээри билек, савазын көстерден эскеш, соодар.

Ириңниг балыгга кара сээктиң курттарын база ажыглап турган. Курт балыгның өлүгленген эъдин чиптерге, куртту ап октапкаш, бөрү оъдундан, үстен, чуктан бүткен чаар эми-биле балыгны ол шарыптар.

Хол, бут сөөктери сынган дайынчыларга кадырып каан чуңма ханын чылыг сугга эзилдиргеш, бээр турган.

– Мону ижеримге, диштерим чыпшынчып каар кандаай чүвел? – деп, бир дайынчы кортканы сүргей Холурааштан айтырган.

– Чуңма ханын ижерге ынчап баар, оон анаа апаар. Сөөктерни быжыг тудуштурар эм болгаш ындыг, – деп, Холурааш топтуг тайылбырлаарга, дайынчы оожургаан.

Өртең дайынчыны куш чуургалары-биле эмнеп турган. Кончуг чаа чуургаларны буза шаапкаш, пашче каапкаш, оожум отка даңды былгап-былгап, шуут хөмүржүгештер апаргыже былгап кээр. Оон карара берген хөмүржүгештерден үс ылгалырга, ону чыып алгаш, сооткаш, өрттенген балыгны чаап эмнеп турган.

Чаза таварыышкын адакталган. Беш чүс хире манчы-кыдат шериглер өлүрткен. Амбынны баштадыр алды чүс шаа манчы-кыдаттарны тудуп алган. Оон кыдат амбынны чепсектиг шериглерге сүрдүргеш, Улаастай дамчыштыр Улуг-Хүрээже чорудупкан. Тулчуушкунга хөй эвес моолдар, эвээш тывалар өлүрткен, дайынчыларның колдуу чиик балыглаткан.

Хомду хоорайның үрелгени хөлчок. Улуг шивээниң малгаш-тууйбудан кылган, бедик херимнерин үревес болза, кыдаттар катап келгеш, аңаа быжыгланы бээрин сагындыргаш, моол-тыва баштыңнар ук херимнерни үрээрин дужааган. Дайынчылар херимнерни ужур идип, буза тепсип, аъттарга төрепчилеп чоруп турганнар.

Кыдат бүүзелер, өре-шире дептерлери узуткаттынган. Ынчалза-даа орус садыгжыларга, тайбың чурттакчыларга кым-даа дегбээн. Орус элчин чери Хомдуже дедир ээп келген.

Манчы-кыдаттың дарлалындан хосталганын херечилээн Моолдуң соёмбо демдектиг тугу 1912 чылдың сес ай 7-де Хомду хоорайның кырынга кииский берип, тиилелгениң байыр-наадымы эгелээн.

Кара камыын кыдаттарны

Кажаазынга кырдывыс-даа,

Чактыр-хуртун боовус -биле

Шаап адып турдувус-даа, – дишкен ыр-шоор, чугаа-соот диңмиттиг тарап турган.

Моолдуң бүгү каттышкан шериин баштаан дээди чанчыны Кадыг-Маадыр Маскыржапты чон ам анаа-ла Ма сайыт дижир апарган. Дамба Чанзаң Дошкун-Ноян деп атка чединген. Чаганза кегээн тулчуушкун соонда көстүп келген. Аңаа кандыг-даа ат бербээн. Ынчалза-даа ооң ат-алдары ол чокка четчир. Моол шериглерден оон-даа өске хөй-хөй кижилер янзы-бүрү аттар, дужаалдар алгылаан.

Манчы-кыдаттарның уязын чаза тепсип, эжелекчилерни коргуш чокка тиилээни дээш тыва шеригни ыдыктыг торгу тук-биле шаңнап, ха-дуңма тыва сүзүк шеригниң бөдүүн шериглерден эгелээш, ортумак удуртукчуларынга чедир шериг эргелерни тывыскан. Хемчик кожууннардан келген шериглер чаза таварыышкынга маадырлыг чоруун көргүскен дээш, сүзүк шерииниң баштыңчызы Дамбыйга Урянхайның Маадыры ат берген. Элээн хөй дүжүметтер чейзең, чаңгы, хүндү аттар алгылаан. Ол кижилер сүлдеге тейлээш, чогуур өңнүг чиңзелерин ол-ла дораан кадагылапкан. Өлүрткен кижилерниң аалда ада-иези, ажы-төлүнге ызыгуур салгаар тайжы деп аттар тывыскаш, оларга чедирип бээри-биле шокар чиңзелер берген. Шак ындыг Сойтунуң шокар чиңзе-дошказын ада-иезинге апарып бээри-биле Холураашка берген, арат Комбуй бошка атка төлептиг болган.

Манчы-кыдаттарны базып тиилээнинге тураскааткан байыр-найырны онзагай шинчилии-биле тыва сүзүк шериг база моол шериглер деңге эрттиргеннер.

Ыракшылдыг ча-согун адар мөөрейге урянхайларның ча-согуну-биле чепсегленген часпас адар Курлуг-Аңчы аң дүрзүзү кара аткаш, хөй шеригни кайгаткан.

– Хомду шивээзин долгандыр айыылдыг частыр доңгаларны часпайн, чазылдыр аткаш, манчы-кыдаттарның хөй камгалалын чок кылып, тыва биле моол шериглерниң шивээже эртер оруун эптиг болдурганың дээш, база бодуңнуң чаңгыс сумудан келген шериглериңни төлептиг баштааның дээш Курлуг-Аңчыга «мээрең» деп шериг эрге-дужаалды тывыстым, – деп, чанчын Маскыржап хөй шериг мурнунга чарлаан.

Чиңгир көк өңнүг чиңзелиг сорулуг кара киш кежи бөрттү кеткеш, көк торгу додарлыг хой кежи тонун, мөңгүн толдуг курну оттук, бижээ-биле куржангаш, Курлуг-Мээрең моол, тыва шериг баштыңчыларынга, бүгү дайынчыларга курлак чедир мөгейген.

Эң-не шилиндек 128 мөгениң хүрежинге тывалар шыырак болган. Сес шыырак мөгениң аразынга арткан Өпей мөгеге «Бошка» деп адаккы шериг эрге тывыскаш, аңаа немей ланчыы боо-биле көк торгу додарлыг хураган кежи тон берген. Тестиң төлээзи мөге Күдерек 128-ке шүүлгеш, мөңгүн базыткыыштарлыг эзер-чүгенниг аътка төлептиг болган.

Чадаг чарышка бирги черни ээлээн Кыргыс Кызыл-оолга эзер-чүгенниг бора аътты база «Улан-Баадыр» деп хүндүлүг атты тывыскан. Манчыларның үгер-боозун чазылдырган дээш Чааты сумузундан кайгал Кыйаңны чолдак кара боо-биле база Доңгак Хорлууга хөм былгаар кылаң кара кадыг идикти холунга тутсуп сөңнээн. Бээзи кожууннуң сүзүк шерииниң бир кезээн билдилиг удуртканы дээш Түлүштерниң тоолчу Баазаңайны ланчыы боо-биле шаңнаарга, ол өөрээш, ырлаан:

Хосталгалыг сүзүк шерии

Коргуш чок-ла ураанхайлар.

Хомду шивээ манчыларың

Когун үскен ураанхайлар.

Кожа-хелбээ дөрбет чуртун

Хосташкан-на тываларны.

Хомду черге чаңгыланган

Хостуг ырлаар хомузумну.

Үш хондур үргүлчүлээн байырлал адакталып келген. Байырлал одаа-даа болза төнчүлүг, адыгуузун мал-даа болза, оъттаар черлиг, адыр даванныг кижи-даа болза аал-чурттуг, оран-савалыг, өг-бүлелиг болгай. Соругдаан сорулга чедип алдынганда, тарап чанар апаар.

Эрес-маадыр Маскыржап бодунуң шерии-биле Синьцзяндан кел чыдар манчы-кыдат шериглерни чер ара согар улус бис дээш ынаар хапкан. Ынчалза-даа оларның аразынга тулчуушкун болбайн барган. Чүл дизе, Моолдун тускай догуннаар чоруун хүлээп көрген хаанныг Орус чуртунуң чазааның идепкейлиг холгаарланыышкынының түңнелинде Бээжинниң чагырыкчылары шериин дедир кыйгыртыр ужурга таварышкан.

Боттарының акы-дуңмалышкы хүлээлгезин күүседип каан тыва шериг-биле кады Холурааш, Комбуй олар моол араттарга алгадып, йөрээдип алгаш, Хомду кодадан чарлып чорупканнар. Ол чоруп оргаш, Хомдунуң барааны читкиже, акы-дуңма хөөрже, Сойтунуң хөөрүнче көрүп чорааннар. Шериг эштериниң чанында Сойту мөңге уйгузун удуп чыдып каарга, Холурааштың сеткил-сагыжы уярап, хилеп чораан.

Төрээн чериниң көк-көк даглары көстүп кээрге, ам кээп харын оожургаан. «Удавас ачам, кырган-авам, кадайым, дөргүл-төрелим, Мөңгүн-Тайгам чону мени уткуп аар. Аъдым-даа, бодум-даа дириг чанып ор мен!..» деп, ооң чүрээ өөрүшкүлүг соп чораан.

Хөөмей-каргыраазын куттулдурбушаан, чанып органнар. Холурааштың сагыш-сеткили дойлуп-хөлзеп, төрээн черинге дүрген чедерин бодап чораан.

4. МӨҢГҮН-ТАЙГАЗЫНЧЕ ЭЭПКЕН

Тываның сүзүк шериин моол шериглер Бора-Шай кавызынга чедир үдеп байырлашкаш, дедир ээпкен. Чер-чуртунче чаныксаан араттар аъттарының дынын сула салыпкаш, ылгыны кончуг челзипкеннер. Чоруп ора, күчүлелге үндезилээн эжелекчи ёзу-чурум быжыг-даа болза, хенертен буурап дүжүп болурун, ону чедип алыр дизе, шиитпирлии-биле аңаа удур демисежир ужурлуун Хомду дайынынга олар медереп билгеннер.

Тыва чуртунуң девискээринче кирип келгеш, араттар сөөлгү катап одагланып шайлааш, уурук-сууруктап кожуун, сумулар, арбаннар аайы-биле чер-черлерже тарап чаныпканнар. Манчы эжелел, дарлалдан адырылган бис деп бодалдан сагыш-сеткили хозай берген Комбуй биле Холурааш хайыралыг Мөңгүн-Тайгазынче челзип органнар.

Саглы ховузун эрткеш, Барлык бажы, Тоолайлыгны көрүп кааш, кончуг шуурганда аза бергенин, сугга баар часканын сагынганнар-даа.

Төрээн Мөңгүн-Тайгазы бо-ла болгай. Ооң шаандаккы Мөңге-Деңгер-Хайыракан дээр ады мөңге меңгилиг бо оранның Ээзин оожуктуруп, чассыткан ады ирги бе деп Холурааш бодап чораан.

Аал-чуртунче чоокшулаан тудум, оларның аъттарының ылгыны дам барган. Өгбелери дег, эзер кырынга даңды чораан Комбуй биле Холурааштың чажындан төрээн черинге бот башкарлып өөренгени-даа кончуг.

Ийи талазындан кончуг бедик дагларга бүзээледип алган, дажаң суглуг кызаа кашпал Тоолайлыг хемниң унун дургаар чоруп оргаш, инек даштарлыг хорумнарны оя халдып, хемнерни сүстүрүп кежип чорааш: «Тоолайлыгже кандыг хемнер киир акканыл?», – деп, Комбуй айтырган.

– Тоолайлыгның чыс бажы Хоолааш, Ногаан-Хөлден ужукталган, Чараш-Даш сынындан чаптып баткан Балыктыг, Ак-Кара-Суглар, Алдыы-Үстүү-Теректиглер солагай талазындан, а оң талазындан Дүңзе база Чолалыг хемчигештер алды Мугулдурлар дээр адырларлыг Тоолайлыг хемче киир аккан. Тоолайлыг хем агып баткаш, Улуг Барлык хемде каттыжып кирген, – деп, Холурааш таваар харыылаан.

Ам Тоолайлыгның бир адыры боор Дүңзе хемче чоокшулап келгеннер

– Бо хемни чүге Дүңзе дээнил? – деп, Комбуй салдыкпастаан.

– Аъттарында эңдере таакпы чүдүрген чүъктүг манчы-кыдат садыгжылар Дүңзениң тайгыр кылама дожун эртип чадааш, ол тайгыр дош кырынче дүңзе-таакпызын төп чорааш, арай боорда кешкеш, бо хемни «Дүңзе» деп адаар апарган. «Ң», «ү» үжүктерни тода адай албас кыдаттар аайы-биле оон бээр-ле «Димзе» дижир апарган дээр чораан.

Дүңзе хемде кадыр одуругларны «иткектер» дээр. Оон чамдыкта чүъктүг аът, сарлык шарылары туржук, чадаг кижи безин чайлып турган ондактыг одуруглар боорга, ында камгалал чагыларны кадаан. Кадыр-кашпал, аргыжар оруу берге боорга, шаанда:

Чуңма турлаа Тоолайлыгга

Чуглу бердиң халак, эжим.

Аргар турлаа Тоолайлыгга

Аза бердиң халак, эжим – деп чагыжып ырлажып турганы чөптүг.

Хемчиктен эккелген кашкан келин кыс Дуукайның:

Чанын көөрге, чалым-хая,

Чаныксавас арга-ла чок.

Мурнун көөрге, муңгаш алаак,

Муңгаравас арга-ла чок —

деп ырлап турганы кадыр-кашпал Сүүр-Тайга, Көжечейи база мында, Тоолайлыгда. Кашкан кыстың ады-биле алдаржаан Дуукай одуруу Барлыктың Улуг-Шыңның кашпалында. Холурааш биле Комбуй ам боладып чоруп органнар.

Бойдустуң чайгаар бүткен чараш хайыразы – Арта-Халыыр деп кызаа Дүңзе хемниң ол-бо ийи чалымнарының эң-не чоокшулажып кызаалажы берген чери. Ооң кырындан аңчылар боо-саадаан чымчактай шарааш, кежир октапкаш, терең болгаш шапкын Дүңзе хемниң ол-бо талазынче арта халчып аңнап турган боорга, Арта-Халыыр дээни ол.

Дүңзениң кадыр одуруглары айыылдыг боорга, хирилээштиг15 бир кижи кичээндирерге, Холурааштың аъды бажын силгээш, турупкан.

– Мээң угаанныг аъдым Дас-Кара, эр-хей! Хамыкты мурнай хирилээшти сен эскердиң! – дээш, аъдының челин Холурааш суйбааш, «аът – кижиниң өңнүү, эртежи кижи эзерлиг аътка дужар» деп ачазының мерген сөстерин ол сагынган.

Хирилээштиг элээди оол эскертинмес орукту оларга айтып берген.

Холурааш биле Комбуй хирилээш барын билбезе-даа, кажан каарган, хөөрүк, сааскан, тарбаган алгырза, аңчыга орук олчазы – хүлбүс, бөрү азы адыг таваржырын билирлер. Бир катап Холурааш аңнап чорда, каарган ону дээскинипкеш, буруңгаар ушкаш-ла, катап ону тегериирге, ол куштуң соондан чорупкаш, аргар-кошкарга таварышкан.

Ол ышкаш хүннүң дал дүъштен дүнеге чедир чылдып каан агаары адаанда шынаалардан дагларже көдүрлү бээрин ол билир.

Кежээ дүшкен. Хүн ажып бар чорда, дээрниң өңү кыза бергенин көргеш, Холурааш: «Ам «чыт адаанче»16 бадып тур. Бир эвес кежээ хүн ажып бар чорда, дээрниң өңү кыза берзе, эртен аяс хүн болур. Мен кырган-авамдан, ачамдан чыл, ай, хонукта агаар кандыг боорун билир апарган мен.

Ажып бар чыткан хүннүң херелдери дагларга чайынналырга, челээш сагындырган. Даг ужунда өшкүлер, хойлар, а оларның ындында кодан сарлык оъттап чораан. Оъттаан малче кадарчы шаап бар чыткан. Даг эдээнде сырый үнген пөштер чанында өг көзүлген.

– Кайнаар далажыр бис. Өгже кирээлем, – деп, Комбуй саналдаан.

Ооңуу шын. Манчы-кыдаттарны тиилеп алган улус кайнаар далажыр боор. Комбуй черле бүгү чүвени деңзилей бодаар кижи. Ындыгларны улус «угаанныг бөрү» дижир.

Ээрип халчып орган ыттарны өгден үнген бичии оол соксадып, аъттыг кижилерни топтай берген.

– Ында кым келди? – дээн херээжен үн өг иштинден дыңналган. – Оларны өгже чала, Довук.

Аъттарындан дүшкеш, баглаашка баглап кааш, ийи эр өгже кирип келген.

– Амыр менди! – деп, олар мөгейбишаан, мендилешкеннер.

– Амыр менди! – деп, өгнүң ээлери чазык мендилээннер. – Чорууңар чогуп келдиңер бе?

– Чоруувус чогуп чору. Мал-маган хүр бе? Чут чок бе? Ыт-куш сол бе? Кандыг онзагай чаа болуушкуннар болду? – ыяап сагыыр ындыг ужур соонда ам-на чугаа шуудаан.

– Барыын Моолда Хомдудан манчы-кыдаттарны үндүр сывырар дайынга киржип чорааш, тиилеп алгаш, дедир чанып орарывыс бо.

– Тиилелгелиг келгениңерге байыр чедирип тур бис!

– Дайын дээрге эң-не коргунчуг, сүрээденчиг, чүгле октар сыылаар, дайзын боолап эгелээрге, кижи чамдыкта девидээш, кырызы-биле бажын чажырыпкаш, чыда дүжер чүве чорду, – деп, Комбуй таакпызын тыртпышаан, хөөреп орган.

– Мал-маганывыс хүр, ыт-куш сол шымбай тур бис. Дайын-чаа көрген эвес, ооң дугайын харын чугаалап көрүңерем.

– Артынга чаштып чыдыптар арга-ыяш, чаглак чок чадагай черге чыткаш, Мөңгүн-Тайганың даглары, инек даштары карактарга көстүп кээр, дайын-чаада кижи чүнү бодавас дээр, – деп, Холурааш немеп каан.

– Балыглаткан, өлүрткен улус хөй болду бе?

– Мөңгүн-Тайгадан үш кижи дайылдажып чордувус. Харалаан бир эживис дайзынның огундан барды, Хомдуда ажаап кагдывыс, – деп, Холурааш харыылаан.

– Ада-иезинге-ле берге-дир, олар оглун манап орар болгай.

– Кажыыдалдыг ада-иеге дыка берге харын.

– Бис-ле мында дайын-чаа билбес орувуста чүү-даа болуп турар чүве-дир көрем.

– Дайын үезинде аштап-суксап, ыяш-даш аразынга кум кыннып, буруңгаар союп-ла чоруур сен. Түреп-даа чорааш, тиилеп алдывыс харын, – деп, Комбуй улашкан.

Оларны уткуп үнүп келген оолак, улуг улус чугаазы дыңнап, бир холун быктынче чыпшыр тудуп алган орар боорга, Холурааш айтырган: «Холуң канчап барды, оолак?»

– Аъттан аңдарылгаш, холум булчудуп алдым.

– Ам малыңны хараачадан харап каап олур сен бе? – деп, Комбуй айтыргаш, кадыр дагда оъттаан өшкү-хойну хараача өттүр көргеш, магадаан.

– Ийе, – дээш, бичии Довук хүлүмзүрээн.

– Оолдуң холун көрүп болур бе? – деп, Холурааш айтырган.

– Көрүңер харын. Мында аңаа дузалаптар кижи бар эвес.

– Мээң бо өңнүүм Хомдуга балыгланган шеригни эмнеп турду, – деп, Комбуй бүзүреткеш, уламчылаан. – Иргиттерниң төрел бөлүүнден бо Холурааш Мөңгүн-Тайганың салгал дамчаан улуг хамының оглу кижи чүве.

Холурааш оолдуң холун тудуп суйбааш: «Довуктуң оң талакы экти кадырылган-дыр, холдуң уштунган кадырыын киирери чугула», – дээн.

Оолдуң кадырылган холунуң колдук адаанга улуг эвес борбак токпакты Холурааш суп каан. Комбуй бир холу-биле оолдуң сегелин, а өске холу-биле чушкуузундан быжыдыр тудуп аарга, Холурааш кадырылган хол уу-биле черде ширтек кырынга олуруп алган. Бодунуң күштүг холдары-биле оолдуң билээн болгаш кадырылган холун чаңгыс деңнелге хамның оглу тудуп алгаш, колдук адаанда токпакка будун дегзип алган. Оон кадырылган эгин чүзүнче таваңгайы-биле «дааш» үнгүже оожум базыпкан. Уштунган кадырык холду эрги орнунче ынчаар кииргеш, холду дурт-сынче чоокшуладыр дыгдындыргаш, Холурааш боксуй шарып каан.

– Катап-ла ийи холдуг апардым! – деп, Довук өөрээн.

– Чүсте балыг, чүс хонгаш экириир, Довук. Холуңну камнаар сен, көрем, – деп, Холурааш чагаан.

Амыраан ада-ие хам-биле ооң эжин шайладып, чемгерип хүндүлээш, Холурааш ынавайн турда-ла, сарыг хураганныг, кара баштыг хой белекке бергеннер.

Холурааш биле Комбуй оруун уламчылап челзипкеннер.

Барлык-Бажы биле Тоолайлыгда өзеннер, каъттар, кадар оъттуг калбак мээстер, кыйыглар, булуңнар, ой-чиктер-ле хөй. Оларны таварып челзип орда, Комбуй сонуургаан:

– Кандыг хемнер Барлык-Бажынче киир акканыл?

– Ак, Кара Чүректен сыстып баткаш, Пөштүг-Белдир, Энчегейлиг, Элдиг-Хем, Арзайты, Оонача, Улуг-Кош-Ой деп хемчигештерниң каттышканын Барлык-Бажы дээр.

Шаандан бээр мында доңгактарның, хомушкуларның, иргиттерниң, салчактарның, ооржактарның, сааяларның, кара-салдарның ада-өгбе ызыгуур салгалдары чурттап чораан, чурттап чоруур-даа.

– Он тоску чүс чылдың төнчүзүнде Хемчиктиң алдан-дургуннары Тываның мурнуу-барыын талазынче бистиң бо чоруп орарывыс Барлык-Бажын, Тоолайлыгны таварты аргыжып турган, – деп, Холурааш солун чугаазын эгелээн. – Бо хемниң бажынга казактарга сүрдүргеш, эки аъдымның кырызы хорумга сынды – деп бир кайгал хомудаарга, өскези алдан дургун атты кажан алганын хөөрээн дээр.

– Ылап ынчаар болган бе? – деп, Комбуй ылавылаан.

– Ылап шын. Ол чугааның дириг херечизи бар. Аъды кемдээн бир кайгал кадыр хаядан аргамчызын коштунуп чорааш, дүжүп баткаш, Тоолайлыгга кээп чаштып, чаглактангаш, алдырбайн барганын көрген кижи бар. Алдан-дургуннарның өөрү каш кижи Шың хемни куду баткаш, Кара-Дытта доңгактарның Кара-Чейзеңниң аалынга идик-хевин, эзер-чонаан кургаттынып, хондур аштанып-чемненип, хүндүледип турганын Шугул деп шолалыг Донгак Балчымай көрген.

Ол бүгүнүң база бир бадыткалы – алдан дургуннарның баштыңнарын Улаастайга тос эрээ онаап шаажылап турда, канчап-ла алдырбайн хосталчык, бир караан кулузун карты-биле деже шавылаткан, аскак, холдарының салаалары дугур, алдан дургуннарның бирээзи Ээрен-Хөө дээрзи Арзайтының Алдыы-Кара-Сугга чадыр тудуп алгаш, хоргадап, чоок-кавы аалдардан аъш-чем дилеп чип, элээн каш ай чурттап турда, Кара-Сугнуң чоогу-биле, Каргы, Саглының аргышкан чону:

Элдиг-Хемниң суун кешпес,

Эзириктиг элик сен бе?

Эш-ле өөрнүң арнын көрбес,

Ээрен-Хөө деп дургун сен бе? – деп ырлажып эртип турган чүве-дир.

– Ийе, бо удаада бис аштырзывысса-даа, алдан дургуннарның өжээнин салгалдары негеп аар. Манчы кыдаттарны Урянхайдан үндүр сывырыптар! – деп чугааланып чыда, бир-ле хүн Ээрен-Хөө хая баарында чадырынга, хараганның доорзунга кызыл-дустай берген.

«Хана баарынга төрүттүнер, хая баарынга өлүр» дижири дег, Мөңгүн-Тайгада ол черни Ээрен-Хөөлүг-Кара-Суг деп адаан ужуру ол. Кемдеп-кергезе-даа, коргуш чок Ээрен-Хөө дарлакчыларга удур демисежиринче чонну хей-аът киирген.

Ынаар даг ужунда ак, бора өглер дистинчи бергилээн. Эжишкилер дыш ап доктаай бээрге, Холурааш көгээржиин уштуп эккелгеш: «Бо көгээржиим Хомдуга мээң-биле кады дайылдашты. Ону шары кежинден бышкаш, сиир-биле тииниң дашты-иштинден ийи кырлап кырган-авам даараан. Тиг иштинге кырлар аразынга хөм чыдывазын дээш ыштаан чүң суп каан кижи. Ынчангаш чоон тиг дүрген кургаар. Оон көгээржиктиң иштинге элезин ургаш, салгынныг чылыг хөлегеге кургадыр тургузупкаш, аксынга боп-борбак кылдыр чазаан хадың бөөшкүн суп каан. Чараш-даа, ажыктыг-даа эт бо!»

Комбуй бодунуң хойлаарагын мактаан: «Мээң Хомдудан бээр хойлап чоруур, суксун кудуп аар, бичии көгээржиим бо-дур. Ачам шала кевиг көгээржикти шиш хүлбүс мыйызы-биле угулзалап каастаптар. Көгээржик мырыңай кургай бээрге, элезинни төккеш, иштинге кургаг хоюг аът мыяа дыгааш, ыштыкка бир-ийи хүн азыптар. Ынчаар көгээржиктиң болганы ол дээр кижи. Көшкүн арат аъттыг чоруурда, суксун кудуп аар хойлаарак-даа, көгээржик-даа магалыг-ла болдур ийин!»

Ырак эвесте хойлар, өшкүлер, сарлыктар, чылгы оъттап чораан. Сыдымнарын чайган чылгычылар кулунчактыг белерже аскырларны чагдатпайн, алгы-кышкылыг халдып турганнар.

Холурааш биле Комбуйга аныяк арат халдып келгеш, өөнче чалаан: «Кожавыстың оглунуң холу уштунганда, ооң кадырыын силерни киирипкен дээрге, силерни сүрүп келдим. Чаа божаан кадайымга дузалап көрүңер!» – деп, арат дилээн.

Өгге кирип кээрге, ааттынган кавайда чаш уруг эриннерин эмдинип каап, удуп чыткан. Иези-биле хин тудуш чорааш-ла, ооң иштинге чайганып чораанын сагындырар кавайга чайгадып өскен чаш ыглаган эвес, хала чок өзер.

– Кавайга чайгадып өскен төл оожум боорундан аңгыда, кадык болур, – дээш, Холурааш хүлүмзүрээн.

– Ындыг харын. Чүгле багай чүве оглумну хүнзедир эмзирип чадап тур мен, – деп, чаа божаан ие хомудаан.

Өгнүң эр ээзи чөпшээрээн соонда, Холурааш иениң изиг, кыза берген эмиин суйбап шинчилээш, таалыңындан үргүлчү ап чоруур адыг дыргаа уштуп алгаш: «Бо мажаалай дыргаа-биле эмииңерни аяар суйбаар мен. Аарышкылыг болбас. Кортпаңар!» – дээш, чаа божаан иениң эмиин адыг дыргаа-биле хам аяар суйбап эгелээн.

Ол бүгүнү кылып тургаш, Холурааш чараазын чаштадыр чалбарып, домнап турган. Канчаар аараан чылдагаанын билип алгаш, хуулгаазын сөстер-биле тарбыдап, ышкан эмигни адыг дыргаа-биле суйбавышаан… Хамның чараазы эмиинче чаштаарга, ие кайгап орган: чараа-биле база домнаарын бир дугаар көргени ол. Ынчалза-даа хам «иеже дүкпүрбээн», аксынга хоюдуп алган ооң чараазы эмигниң ыжыын эвээжедип, аарыырын соксадып, аарыгга удур туржур камгалакчы күштерни оттур соп турары ол. Ооң адазы Коңгур отка изиткен демир кыскашты азы бижекти дылы-биле шоюладыр сорупкаш, чараазын чыргалыг черже дүкпүрүптер чораан. Ону кылып тургаш, ол корткан улустуң оожум боорун сагындырып аар кижи.

Чараа дээрге, хам кижиде ала чайгаар бар болганындан ажыглаттынгыр. Ындыг арга аарыг кижини бодунга бүзүрээр кылдыр база аарыгдан эттине бээрин сагыш алындырар.

– «Сезик-биле аарыыр, сүзүк-биле экириир» деп чоннуң мерген сөзүнге ылап бүзүреңер, – деп, байырлажып тура, Холурааш немеп каан, – Сегий бээриңге ынаныңар, черле ажырбас, кадык апаар силер.

Өг-бүле-биле байырлашкаш, узун орукче аъттаныпканнар.

Холурааш эжин ам база чагып чораан, чүге дизе Тоолайлыгда дег, Барлык-Бажында кижи кырладыр кылаштаар арга чок бизеңнер, сүүрлер, чаңгыс тайзы базар болза, дөвүн хемнер дүвүнге кээп дүшкү дег, эзир безин элээн куду шүүргедеп ужуп эртер эңгимелер, өрү көөрге чүгле көк дээр көстүр ханы кашпалдарлыг, өшкү безин туруглай бээр куржааңгыларлыг, өй-өйде сөктүп чыдар көшкелерлиг черлер мында хөй.

– Кыжын күштүг шуурганнай бергенде, даглар, арга-эзим коогайнып, аң-мең ыжыкталып, хемнерже киргилеп кээр Барлык-Бажы ондактыг-ла! – деп, Холурааш эжин сагындырып чораан.

– Ылап ондактыг черлер бар-дыр, – деп, Комбуй чөпшээрешкен.

Өзеннерден сыстып баткан кара сугларны, шулурткайндыр ырлап чыдар шуралгактарны олар чарашсынып, саарыгларны аъттары-биле ажа халдып чорааннар.

Хемчигештерде, өзеннерде теректер, пөштер ховар-даа бол, мында дыттарның үнгени хөлчок сырый. Одар-белчиир девискээри делгем, оът-сигенниң үнүжү бедик. Кадар, агы колдаан, артыш, шаанак, көк-кат, согуна, честек-кат, янзы-бүрү айыраңнаан чечектер болгаш оон-даа өске үнүш аймаа элбек.

– Чүгле мында эвес, а Биче-Мөңгүн-Тайгада эм оъттар эңдерик. Бир каттырынчыг таварылга болган чоор, Комбуй. Үңгүлчек Иргиттер аалы Үстүү-Ыймаатыга турда, оларга Алтайдан таныыры лама келген. Өгден үнгеш, чиигеп аар чер тыппайн, ол Үңгүлчекти кыйгырган: «Ээй, өңнүк! Кайда-даа дендии ажыктыг, ховар эм оъттар бар, ыңай-бээр базарындан безин коргуп тур мен. Каяа чиигеп аар чоор?». Ону дыңнаан Үңгүлчек өгден ыракта элезинниг черде инек-даш чанынга ламаны эккелген. Оът-үнүш чок ол черни көрүп кааш, эмчи-лама хүлүмзүрүпкен: «Че, Иргит, ам өөңче чорувут».

– Оон чүү болган?

– Үңгүлчек Иргиттиң аалынга эмчи-лама үш хүн иштинде эм-оъттар чыып, оларны канчаар чыыр, кургадырын, кандыг аарыгларга кандыг оът ижерин тайылбырлаан. Ынчан мен эм-оъттарны танып, билип эгелээним ол, – деп, Холурааш чугаазын дооскан.

– Силерниң аймааңар чүге анаа Иргит эвес, а «Каксаан-Иргиттер» силер? —