Хамның чаяаны. Книга 2 на тувинском языке

Сойту биле Комбуй улуг кош-бижек, сүге-балдыдан эгелээш, быстан-дарызын, шай-дузун, идик-хевин, күш-хүнезинин, баг-сыдымнарын дергилеп, кош-таалыңнарынче суп алган болганнар.

Комбуй ортумак дурт-сынныг, делгем хөректиг, эрес-кашпагай, топтуг-томаанныг. Аалынга ол үр олурар хөңнү чок, үргүлчү таңды-сын, арга-эзим кезип чоруур. Бойдуска кончуг хумагалыындан черниң аң-меңиниң онча-мендизин, аажы-чаңын, эвээш-хөйүн, кайда турарын беш салаазы дег билир.

Сойту ортумак, харын-даа чолдаксымаар сынныг, шимчеңгир, аажок эрес, өткүт үннүг, дыка сонуургак, арын-шырайы шевергин чараш, аңчы уктуг, чазыы кончуг аныяк эр. Эң ынак кадагалаар эди – чактыр боозу. Чазыг чок, дүрген адары-биле алдаржаан. Ча-согун, какпа-дузакты ажыглаарынга мергежээн. Мөңгүн-Тайгазының девискээринге, Даг-Алтайның тайгазынче аңнап аъттанганда өлүк-тывыштыг чоок кижилерин өөртүп кээр.

Комбуйнуң-даа, Сойтунуң-даа тайга-таңдызындан эккеп турар олча-кежииниң барык шуптузу албан-үндүт төлээринге барып турарын Холурааш билир. Дииң, дырбактыг, киш, күзен, кырза, ирбиш, дилги, бөрү кештери-биле манчы-кыдаттың онаап каан албан-үндүдүн төлээр. Албан хүлээп алыр кыдат дүжүметтерге хээли кылдыр бээр кештерни, өске-даа белектерни боттарының байлары база-ла бөдүүн чоннуң оорга-мойнунга салып каар. Ууттунмас ол албан-үндүттен чайлаар арга чок болгаш араттар бергедежирлер. Арат кижиниң сагыш-сеткилин аар-берге салым-хуузунуң өйүп кээрин чүү дээр! Хостуг-шөлээн чыдар, үе-дүптеги шиин салбас оран-таңдызынга алаагып аңнаксаар бир чылдагааны ында. Чүге дизе, дүймедип кээр түмен бодал ынчан эстип-чидип, хөрек ишти хозай бээр болгай.

А Холурааш аңчы-малчын боорундан аңгыда, аараан кижилерни эмнээр чаяалгалыг база чонунга хүндүткелдиг боорга, дүжүметтер, байлар ооң улус аразында анаа эвес байдалын, эрге-күжүн хүлээп көөр турган.

Кадыр арттарны ажып, дажыг хемнерни кежип, халдып-ла органнар…

Каргы хемни олар аъттары-биле сүстүрүп кешкеш, Ак-Шивээниң сынында буурарып көстүп чыдар хертеш кертилек-баалык – Саадак арттың кырынче углапканнар. Артче углаан кокпалап, Ак-Шивээниң даг эдээ-биле дөш өрү үнүп бар чыда: «Койгун, койгун!» – деп баштай Сойту, оон Комбуй алгырган. Шупту доктаап, шимээн чок барганда:

– Шынап-ла кодан-дыр! – дээш, Комбуй сиген аразынче шимеш диген бора коданның уунче айыткан. Ооң-биле сүржүр чай кайда боор.

Корткан койгун оларның чаны-биле халып ыңай боорга, олар оруун уламчылап, арт кырынче көдүрлүп-ле органнар. Оът-сиген шыпкан артта кокпа орук чоорту чанагаш хаяларже углаан.

Ам-на Саадак сынның кырынче олар үнүп кээрге, ында ийи оваа бар болган. Аъттарындан дүшкеш, арт кырының арыг агаарын тынып, көжүй берген буттарын хөндүрүп алгаш, көгээржикте сүттүг шайын, аъш-чемниң дээжизин хүнгээр чашканнар. Холурааш чалбарып, йөрээл салыр: «О, өршээ хайыракан!

Алдын делегейим хайыракан,

Артымда чайнап, бараадаан

Ак баштыг Мөңгүн-Тайгам!

Арат чоннуң кадыын өршээ.

Бедик артым, чавызап өршээ.

Берт орук аштаглыг бооп өршээ.

Кадыр, узун орук кыскалап өршээ,

Хамык чонуң дыштыг аргышсын. өршээ!» – дээш, оран-таңдызының ээзинден чораан чоруу чогуп, оруу шаптараазын чок болурун дилеп чалбарааш, кижи бүрүзү аъдының челинден дүк сывыргаш, адагашка баглап каан.

Моон, Саадак арттың кырындан олар хараарга, чөөн талада – Таңды-Уула, барыын чүкте – Алтайның кызыгаары, Узун-Хем тода көзүлген. Бо адаанывыс черлерни Ак-Шивээ сынны тудуштуруп турар. Мурнуу чүкте мөңге меңгилери чайнаан мокулдур ак Мөңгүн-Тайга чоргаары кончуг сүрлүг көзүлген. Хаттан ыжык хаялар баарынга дыш ап, орар аразында: «Саадак арттың ады кайыын тывылганыл?» – деп, Сойту сонуургаан.

– Шаанда маңаа бир аңчы согуннарлыг саадаан уттупкан дижир. Бир эвес Саадак артын кыдыындан көөр болза, шынап-ла саадак сагындырар, – деп, Холурааш харыылаан.

– Мээң төрелдерим моол кожаларлыг, олар малын кады кадарар, моолдажыр, черле найыралдыы аажоктар, Силерниң чоок кожаларыңар Алтайдан болгай. Алтай дылга арыг чугаалаар силер ыйнаан? – деп, Комбуй айтырган.

– Алтайлар-биле чүгле өңнүктер эвес, кудалашкаш, хан төрел апарган бис. Алтай дылды төрээн дылым дег билир мен, – деп, Холурааш чоргаар харыылаан.

Дыштанып алгаш, аъттарын чедип алгаш, кудургайны куду бадыпканнар. Куду баткан тудум, ыяштар чоорту көвүдеп, ылаңгыя дыттар колдаан. Буттар чаны-биле дендии арыг дамырак кара суглар шурап бадып, аяңнар көстүрге, чаражын! Эң-не адаанче олар бадып кээрге, хөлчок шапкын хемчигеш аккан, долгандыр-ла арга-арыг. Ол-ла кылашташкаш, демги хемден барык ийи катап улуг хем эриинге доктааганнар.

Дүъштеп алгаш, арга ишти-биле хемниң агымының аайы-биле ам шуут аъттарны мунуп алгаш, шала дүрген чортупканнар. Хем ишти-биле аргаладып артче чүткүдүп үнүп орда, арга үзүктели бээрге, оът-сигенниг, янзы-бүрү чечектерлиг аяң-шынаалар көстүп, артче чоокшулаан тудум арга улам шаарарган. Хүн ажар деп баарга, эң сөөлгү арга кыдыынга хонар деп шиитпирлээннер.

Кежээ-даа кайгамчык: аяс хүн, чиңгир көк дээр, оожум, чылыг. Ажып бар чыткан хүннүң херелдеринге дыттарның баштары, уннары дуу ол-ла Таңды-Ууланың дээрге шаштыккан кадыр даглары арта алдынналып көзүлген. Дендии улуг, чодур дыттың чоогунга одагны кыпсыптарга: «Ии, мында одаар ыяштың хөйүн! Бисте дег хараган чыып, инек мыяа, көржең одавас магалыын көрем», – деп, Сойту магадаан.

Одагның ак-көк ыжы буруладыр көдүрлү бээрге, хүн шуут ажып, даглар баштарының чараш өңнери чидип, караңгыда одагда дөгеленген ыяштарның уннарында от чайнай берген. Кежээки чем соонда, хүнзедир арга-арыгның, дагларның артыш-шаанаксыг агаарын хөрек долдур тынып чораан үш эр, эзерин сыртангаш, чонаан дөженгеш, чык кылдыр удуй берген. Үш дүн ортузунда бир таладан өске талаже аңдарлып чыда, Сойту хар чаап турар деп бодаан. Ону-даа херекке албайн, ол дораан удуй берген.

Даң бажында Сойту биле Комбуйну Холурааштың өткүт үнү оттурупкан: «Коргунчуун! Бисти долгандыр чүү бооп турарын көрзүңерзе!..» Комбуй биле Сойту ковайгаш, көрүптерге, долгандыр бүгү чүве – даглар, арга-арыг кылын ак хар-биле шугланыпкан, кыш дүшкен болган. Дүүн удуп чыдып аарда чылыг чай, а бертен харлыг кыжын оттуп келгеннер. Мөңгүн-Тайгага көктүг чайын кыш дүжүптерин олар билир.

Ыяштар будуктарында хар эрип дамдылаза-даа, удур чагбышаан. Чагган хар эчигейи кончуг эриирге, кургаг чээрген дилээн эрлерниң идик-хеви шуут көк мөөн болган. Өл ыяштан одаа хып чадап, ышталып-ла чыдар. Отту арай боорда хөрлээледип алгаш, эртенги чемни олурар кургаг чер тыппайн, бут кырынга шал-бул чемненгеннер. Удур хар чагза-даа, эрип чыдар. Шак мынчаар хар чаапкаш, эриириниң орнунга, суггур чаъс-чайык-даа чагган болза, моон чүс катап дээре ийик. Анаада дег чиик-адак аъттаныптар чүве кайда боор, көк мөөн аъттарже өл чүъктү эмеглежип чүдүргеш, эзерлерже өл идик-хептиг арай боорда саадапканнар.

Эрээн харлыг орукка аъттар удаа-дараа тайып чоруур боорга, аъттардан дүшкеш, узун дынындан чедип алгаш, берге оруктарны оя кылаштап чорааннар. Өзекке киир өткен улусту соок хат өттүр хадыырга дидиренчиин! Долгандыр бүгү чүве оларга дошкун соок, хөлүгүр сагындырган. Дүүн чаа-ла оларны өөртүп турган бойдустан ам чүгле долгандыр ак хар-биле шыптынган арга-ыяш, соок меңгилиг даглар арткан…

Артче бедээн тудум, соогу дам киткээн. Соок күштелирге, удур эрип, малгашталып чыдар хардан канчап-даа дээре боорга, өөрүп чорааннар – соокта хар удур эривес болгаш, чартык кулаш хөртүктерге аъттар дүшпейн, ылгын чоруп орган. Чаңгыс аът турупса, соонда чорааны тырлы бербезин дээш, соок хат тынышты дуй хөме хадыза-даа, чаңгыс-даа турбайн, чүткүдүп-ле органнар. Ам-на оваа чыып каан артче үнүп келгеннер.

Арт кырынче үнүп кээри билек, хар холумактыг хат катап-ла күштелген. Кылын хар чагганындан, дүвүнүң күштелгенинден орук көзүлбестээн. Чүү-даа көзүлбес бо орукту Холурааш баштап чораан. Ооң соондан Сойту биле Комбуй дөъш өрү хөртүктер, хаялар аразы-биле кылаң кара дамырак сугларны ажа халып, арнын күштүг хаттан дуглай каап, чортуп чорааш, ам шуут аъттарындан дүшкеш, чадаг үнүп эгелээннер. Ынчап чорааш, дендии кадыр хая-дашка кызадып келгеннер. Долгандыр оруктуң сомазы безин чок, хар дуй чаапкан, булуттар аразында хат-дүвүде баш муңгаш. Холурааш боданып-боданып, Комбуйже көргеш: «Чайгы үеде маңаа чорумда хар бар эвес, оът-сиген, хая-даштар көстүп, орук тода чыткан», – дээн

Чүгле куш ужар бедик хаялар кырында аъттарның бажы халайгылаан, а ээлери ыыт чок. От-көс, изиг аъш-чем чокта бедик тас тайга кыры… Шак мындыг баш муңгаш үеде берге байдалдан канчаар үнер аргазын Холурааш боданган: «Хар чагбаан болза, хат-шуурган эвес болза, аспас ийик бис. Черле бир аргазын тывар».

– Аза берген-дир бис. «Аспас дизе, хая көрүн, алдавас дизе, айтырып чор» дижири дег, хая көрнүп, дедирлээнивис дээре боор. Улуг улустуң чугаалажыры орукту айтып турар ылгавыр демдектер – улуг инек-даштар кырында шиш баштыг бичии даштарны дилээр апаар. А ону дилээрде, дедирлээр херек, – дээш, Холурааш харда арай боорда эскертинер истерни топтап көрбүшаан, инек-даштар, оңгарлар, дамырактар, хөртүктер аразы-биле ийи эжин баштап алгаш, дедирлепкен.

Сактырга-ла, булуттар аразы-биле элээн каш хонук чоруп келген-даа ышкаш. Ам булуттарны хат арылдыр хадып апаары билек, база катап шуурганнап эгелээн. Чаңгыс черге эштериниң чыглырын манап алгаш, бөкперлешкен аъттардан Сойтуну чаңгыс базым-даа ыравазын Холурааш шыңгыы сагындыргаш, Комбуйну эдертипкеш, орукту чадаг дилеп чорупканнар.

Шупту таладан хөме уруп турар хаттыг дүвү аразында четтинчип алган Холурааш биле Комбуй улуг инек-даштар чанынга доктаагаш-ла, ында харны эжип, шиш баштыг бичии даштарны көрзүнгеннер. Чамдыкта ол ийи хая көрнүрге, Сойту аъттары-биле долгандыр ак дүвүге бүргеткен бичии борбак кара төгерик-даа ышкаш. А Сойту эштерин көөрге, доо-ла арай деп көстүр ак дүвү оранында шимчеп турар бичии, ийи кара сай даштары сагындырган. Канчангаш-ла бир инек-даш кырында дүвүлеп каан харны эжипкеш, Холурааш ылгавыр демдектиг даштарны көрүп кааш, өөрээнинден алгырыпкан:

– Ылгавыр демдектер бар-дыр, Сойту, бээр кел шымда! – деп, ол эжин кый дээн.

Кажан Сойту чоокшулап кээрге, улуг инек-даштар кырында шиш баштыг үш дашчыгаштарже олар өөрүшкүлүг айыткан. Арай деп оруктуң уг-шии билдине бергенде, үе чидирбейн, буруңгаарлапканнар.

Эң-не бажында чораан Холурааш кезек болгаш-ла, аъдындан доңгаш дээш, кымчызы-биле инек-даштардан харны дүжүр силгип чораан. Ооң шын орук-биле чоруп орарын ол ёзулуг-ла ылгавыр демдектиг даштар херечилээн. Кыр кырынга үнгеш, оон баткаш, хаттан ыжык черге доктаап, таакпылааннар. Ам бирде аъттыг, бирде чадаг хар кыры-биле чоруп оргаш, кедерээн соокка доңуп чорааннар.

Туман шыпкан булуттар аразы-биле чоруп орда, чоорту хар чаары эвээжеп, туман арылза-ла, шала алдынналчак өңнүг апаргаш, хенертен карак чылчырыктаар хүннээректе Барлык хемниң долгандыр девискээри көстүп келген. Ол хире хөй үе иштинде шуурган-хатка силгидип, доңуп чорааш, катап-ла чиңгир көк дээр, ногаан чайт эзим-арга, шынааларны көрүп кааш, ам база кыштың ортаа үезинден чайже катап эглип кээп, кезек када аймаарай берген турганнар-даа.

Хүннүң херелдеринге эрип чыдар харны сүстүрбүшаан, хаялар адаанда көк оът-сигенниг аяңга доктаап, хөрек долдур арыг агаарны киир тынганнар.

Арга эгелээн. Хенертен Холурааштың аъды башкы даваны-биле бир улуг оңгарже киир базыптарга, ол эзер ажылдыр баш шанчып кээп дүжер часкан. Сойтунуң аъды баларлыг дашка тайгаш, ат боор часкан. Алтайның меңгилиг дагларында дег каңгылыктар – оңгарлар бар болганындан кижи-даа, аът-даа кемдеп болур ол айыылдыг черни оя бергеннер.

Тоолайлыг хемниң сырый арга-арыының ишти-биле кудургайлап бадыпканнар. Дыттар, пөштер, шивилер колдаан аргада таптай базып каан кокпа орук кыдыында ушкан ыяштар, ирик төжектер, чиңгистерни көрүп, аъттарны ыяштардан чайлады аарак башкарбышаан, шыпшыңда дөштү куду бадып орда, хенертен чаңгыс аай дүлейзимээр дааш дыңналган. Ол дааш чоорту улгатса-ла, арга төнүп, шырыштарга бүргеткен Тоолайлыг хем дааш-шимээнниг даштар аразы-биле хөглүг агып чыткан.

– Бо хемни чүге Тоолайлыг дээнил? – деп, ыыт чок чорбас Сойту айтырган.

– Коданнар хөй боорга, Тоолайлыг деп атка чедингени ол, – деп, Холурааш хүлүмзүрээн. Ынча дидиң бе дээнзиг, шырыш аразындан үне халаан койгун шимеш дээн.

– Койгуннуң дүнеки истери ханы болгаш көскү. А хүндүс ол-бо былдаан койгуннуң кортуу ону камгалап чоруур, – деп, Холурааш койгуннуң соонче көрүп тура, тайылбырлаан.

– Кортук чорук канчаар камгалаптар чүвел? – деп, Сойту айтырган.

– Койгун дүне када ховуга азы аргага кортпас, истери тода; а кажан даң бажында ыт ээрерге, аңчылар кыйгыржырга, бөрү бир чүве сый базыпканда ол корткаш, ол-бо талазынче халыыр. Даң атканда аңчылар койгуннуң ийи дакпыр изин, кыдыынче, өрү шураанын көргеш, ооң кажарын кайгап ханмас. Шынында койгун кажар эвес, ол корткаш, ынчаар халып чоруур, – деп, Холурааш түңнээн.

Даглыг черниң бо шапкын хемин кежери берге-ле. Хемни аъттары-биле сүстүрүп кирипкеннер. Соонда Сойтунуң аъды хойгаш, агым аайы-биле бадып бар чорда, Холурааш бодунуң аъдын оларже углапкаш, аъттың челинден сегирип алгаш, бодунуң аъды-биле эрикче чүткүдерге, харын-даа Сойтунуң аъды эрикче чоокшулап келген.

Тоолайлыг хемни ынчаар кежип алгаш, арга-арыгны куду баткаш, чоорту дагда одуруглаан кокпа-биле чоруп органнар. Удатпаанда Барлык хем көзүлген. Хүн ажып, орайтаанда хонар чер дилеп тургаш, Холурааш аъдындан дүшкеш, доңгайгаш, алгырыпкан: «Бо дээрге меңги чечээ-дир! Кандыг кончуг чараш чоор!»

Комбуй биле Сойту көөрге, долгандыр-ла меңги чечээ. Үш талазындан аргага бүзээлеткен, меңги чечектери айыраңнаан, оът-сигени хөлбелчиңнээн Барлык хемниң ол чараш булуңунга хонар деп шиитпирлээннер. Одагны кыпсыпкаш, ону долгандыр аскан будуктарга өл идик-хевин кургадып кааннар.

Арыг агаарга чык кылдыр удааш, оттуп кээрге, хиндиинде хир чок чиңгир көк дээр, ыракта Таңды-Ууланың сыннарының харларында, Барлык хемниң саарыгларында хүннүң херелдери янзы-бүрү өңнер-биле саарлып чайнаан, долгандыр арга-эзим, чүзүн-баазын чечектерлиг, көктүг шынаалар…

Чадаанага чедер орук ам-даа херии болганда, чемненгеш, Барлык хемниң кол кежиинче углай хапканнар. Аңаа чоокшулап кээрге, бо хем Тоолайлыгдан калбак, улуг, агары оожум, эң коргунчуг чүве – тереңи-даа кончуг. Тоолайлыг хемни кешкени дег, Сойтунуң аъдын чедип алгаш, аъттарлыг Холурааш биле Комбуй сүстүрүп кирипкеннер. Аътты агым аайы-биле дөө ол чарыктан элээн куду апаар чүве болганда, дораан дужундан эвес, а элээн өрүлеп алгаш, сүстүрүп органнар. Холурааш Сойтунуң аъдын ол чарыкка өртеп кааш, Сойтуну алыры-биле катап ээпкен. Бады-биле Барлык суунга ага бер часканын Холурааш сактып келгеш, тейлеп чораан: «Өршээ, хайыракан! Анаа тайбың болзун көрем».

Ындыккы эриктен Холурааш кежип келгеш, Сойтуну ушкарарда чагаан: «Сойту, буттарыңны эзер деңнелинче көдүрүп ал!»

Ушкаштыг аъды-биле Холурааш сүстүрүп кирипкен. Хемниң саарыгларының, дуюгларда токкулаан даштарның даажын өттүр хемниң ортузунга кээп чорда, суг өрүлээш, эзерни ажар деп барган… Ындыккы эрикте Комбуй сыдымын чайып алгырган:

– Мээң сыдымым белен! – дээн Комбуйну Сойту көрүп каан.

Аът бир кезек черге хемниң дүвүнден көдүрүлгеш, эжиндирипкеш, иттинипкен ышкаш болган соонда эзери оранчок көдүрлү бээрге, Холурааш ам-на аъдын сыык черже башкарыпкан. Холурааштың авааңгыры-биле, Сойтунуң чүгле идииниң улдуңнары бичии өде берген дээрден башка, эки кежип келгени бо.

– Корткаш, дораан сыдымым сегирип алдым! – деп, Комбуй эштерин куспактаан.

Бирде шошкуп, бирде челзип каап, халдып орда, Мөңгүн-Тайганың эң кадыр-кашпал, даглыг ораны – Тоолайлыг биле Барлык-Бажы ам артында чыдып калган. Бо хемнер дужа келбиже кеже чүгүртү бээр бичии хемчигештер эвес, а часкы сарыг сугда, чайын үргүлчү чаъс-чайык үезинде дажый бергенде, инек-даштары казырткайнып дагжап, чамдык кежиглери дуй хорумналы бээр шапкын хемнер.

Хемнерниң ындыызын кежинге көрген, шуурганда азып-түреп чораан эжишкилер ам Саглының төнмес-батпас ховузун кежилдир челзип органнар.

Бирде ховулап, бирде шынааладып, Чадаана кайы сен дээш халдып орда, аъттары оъттуг черлерге оъттай бээрге, боттары база дыш ап, чемненгеннер-даа.

Орук дургаар кандыг-даа үеде бойдустуң чаражын бадыткаан кайгамчык чараш черлер караңнадыр эрткилээн…

Ам-на Даа болгаш Бээзи кожууннарның төвү – Чадаана чоокшулаан.

Мында хөй кезии өглер, а каш ыяш бажыңнарда кыдат, орус садыгжылар чурттаан. Кожууннуң дүжүметтери безин өглерде. Чонаада хөрлүг Чадаана дайынче баар шеригниң чыыр чери апаарга, дам хөлзээзинниг апарган. Ыраккы, ыржым Мөңгүн-Тайгадан келген Холурааш ол дааш-шимээнден аңгадай берген. Ында-мында аъттыг кижилер шапкылашкан, ыттар ээрген, мал-маган аалаан-чиилээн хөлзээзинден кулактарны дуглап алгы дег.

Эң солун, эң көрүштүг чүве – Алдыы болгаш Үстүү-Хүрээлер болган. Дээрже көдүрлү берген дег «чалгыннарлыг» чавыт ыяш бажыңнарның азыглары лама бөртке дөмей. Хүрээ чанында аныяк ламаларның өөренир, чурттаар тудуг сууру, долгандыр аргада аргамчыда өртеглиг аъттар көзүлген. Байлар хүрээ чоогунда, а ядыы араттар аргада чурттап турарын Холурааш угааган. Хүрээ иштинде сарыг кандаазынныг, эктинде халайган калбак кызыл курнуң ужун белинде ораанган ламалар-ла хөй.

Холурааш, Сойту, Комбуй хүрээ иштинче кирип кээрге, өрттеткен артыштың ыжының аразында оларже чуруктардан аастарын ажыткан коргунчуг аңнар ырланган дег болган. Чамдык алдын бурганнар чайыннаан, оларга кижи бүрүзү хаваан үстүргеш, эртип турган. Холурааш база хаваан үстүргеш, чүнү бодаваан дээр. Бирде сонуургап, чамдыкта аңгадап, дүвүреп чорааш, өлүг-дириг төрелдериниң мурнундан тейлээр сен деп кырган-авазының чагыын ол уттуп алган. Чыскаалып алган ламалар баары-биле улус эртип чыткаш, бөргүн ужулгаш, бажын дөгеп бээрге, ламалар судур азы тавак-биле кагар. Холурааштың бажынче судур-биле кагарга, аарыза-даа, чоруум чогунгур болур болгай дээш ол тогбаан.

Хөй кижи артындан кижилер сөөрткен бедик чуузаны Холурааш көрүп каан. Оон сарыг торгу шыптынган лама чоргаары кончуг улусту кайгап чораан. Ламаның бетинде хоорзаларның уштарын мурнунда ийи кижи эгиннепкен, а соонда ийи кижи дыка узун ол хоорзаларны этсирге, киргирээн буура сагындырган. Оларның соонда чораан дөрт лама үрер херекселдерин этсирге, хоюг, уян аялга дыңналган. Адыштарын хаваанга үстүрүп алган чон тейлеп чорда, ламалыг чууза мурнуу чүктен ээп алгаш, ам хүнгээр долгандыр чорупкан.

Ооң соонда аза болгаш азазыгаштарның самы эгелээн. Самны дириг бурганнар – дарийгилер уламчылаан. Дарийгилерниң ол самын чараш кыс хеп кеткен эр улус ойнаан. Чүзүн-баазын шыва тоннарлыг, угулзалап даараан бөрттерлиг, хөм идиктерлиг самчылар тааланчыг аялгага чайганып самнаарга, салгынга саглаңнаан чараш чечектерни, халагар будуктарлыг талдың чиирбейлерин сагындырган. Ындыг чараш самны Холурааштың бир дугаар көргени ол.

Чуруктарда улу дүрзүзү, мыйыстарлыг дириг амытаннар болгаш хүрээде өске-даа чүүлдерни көөрге, сагыш-сеткилге дүвүренчиг. Ол хамыктың дээдизи – хүрээниң кол кижизи Чамзы-Камбы. Ол Даа кожуунну чагырган Буян-Бадыргының азыраан адазы Хайдып Үгер-дааның кады төрээн акызы. Чамзы-Камбы кыдат бүүзелерни үптевес, манчы-кыдат садыгжыларже халдавас, а харын оларны камгалаар. Ынчанмас болза, дываажаңга четпес, бурганның кудуун тыппайн, тамыга дүжер деп ол суртаалдаан. Ооң тайлымы-биле дайынче баар улус чыылгыже, ында кыдат бүүзелерни араттар дүн-хүн чокка кадарар болган. Кыдаттар манчы хаанынга чаглактаны бээрге, Буян-Бадыргы баштаан тыва дүжүметтер катап-ла эрге-чагырга оларга кээрин кордап турганнар.

– Чүү деп чүвел бо? – деп араттар кайгап ханмааннар. – Манчы-кыдаттарны согар дайынче бар чыткаш, мында манчы-кыдат садыгжылар кадарып…

– Шынап-ла, чүү болуп турар чоор? – деп, Холурааш кайгап-халактаан.

– Богда-Хаанның айтыышкынын күүседир апаар, ол чарлыкты тооваан азы удур сөс чугааланнарны кымчылап азы шаагайтаар, – деп, сыңзыг дүжүметтер харыы бээр.

Хүн келген тудум, дайынче баар улус көвүдеп-ле турган. Келген кижилерни күрүнении боор чарлык шеригже дүжүметтерни, оларның төрелдерин, а эки-тураның сүзүк шеригже ядыы араттарны хүлээп ап турган. Холурааш, Сойту, Комбуй сүзүк шеригге бактаап, дыка хөй араттар-биле таныжып алганнар.

Кижилерни анаа-ла чыып албаан. Санаа-мээрең баштаан улуг дүжүметтер чадаг болгаш аъттыг чыскаалырын, шаап халдап кирерин, боо-чепсек ажыглаарын өөредип турган. Тыва кижи бүрүзү аңчы болгай дээш база ок камнааш, боодалга кылырын чөпшээревээн. Шериг кижи дарга дүжүметтерни эки дыңнап, оларның дужаалын ыыт чок күүседирин угааткан.

Кадык-шыырак, балдырлыг чарлык шеригге кыдат быртаан дээр боолар үлеп берген. Хуртун боо эвээш, чүгле баштап чоруур дүжүметтер алгылаан. Эки-турачы аныяк болгаш улуг назылыг араттарга чүнү-даа бербээн, олар чактыр бооларын ап алганы эки болган. Боо чок безин кижилер барын көргеш, Холурааш: «Ачам харын-даа боозун берген-дир» – дээн.

Дүне шеригниң хөй кезии удуп дыштанып турда, чамдык шериглер кыдат бүүзелер таңныылдаар. Бижээчилер кым, кажан таңныылдаарын тодарадыр. Даңзы ёзугаар Холурааштың таңныылдаар хүнү кээрге, дүне удувас дээш, алдын дазылдан шай хайындырып ижип алгаш, боозун чүктээш, ийи куу калбак чарынны халаңнадыр кожа астып алган. Ол кылаштаарга, чарыннар каккылашкаш, коңгурткайнып чоруур – таңныыл кижиниң барын херечилээни ол. Караңгыда таңныылдаар чериниң бир ужундан өске ужунче үнүп каап, Холурааш чарыннарын холурадыр даңны атсы кылаштап тура хонган. Кожазында таңныылдың чарыннары база дагжап хонган. Бир эвес чарыннар дагжавас болза, дайзын келген деп билдинер. Ынчан ол өске кижини доктаадыр, херек болза, адар-боолаарынга чедир хемчээн алыр. Чаяан бооп, ынчан Чадаанага онза чүүлдер болбаан.

Мөңгүн-Тайганың үш араттарынга алды эки-турачыларны каткаш, Очур бошканы ол тос шеригни тускайлап чагырар дарга кылып каан. Аъттаныр мурнунда Очур бошка беш, анаа шериглер бир-бир лаң дээр акша алгылаан.

3. ХОМДУ ДАЙЫНЫ

Ак Күске чылдың чадан-кат чыыр өйде Даа, Бээзи ийи кожууннуң шериглери Чадаанадан аъттанырга, бүрээ-бүшкүүр, шаң-кеңгиргениң дааш-диңмиди, аъттарның киштежири, үдээннерниң алгы-кышкызы-биле холужа берген. Санаа-мээрең хөй шерии-биле Чадаана хемни дургаар Хөндергейже чоктапкан.

Чеди айның аяс кааң хүнүнүң херелдери чайыннанып, аъттыг кижилерни шонуп чораан. Ам ок-боо дагжавайн, аъттар киштевейн, шимээн чок чоруп органнар.

Даа, Бээзи кожууннарның шериглери Өвүрже ажа бээрге, ында Оюн, Салчак кожууннарның шериглери паараңнаан турган. Олар каттыжып келгеш, чарлык шериин Санаа-мээрең, сүзүк шериин кыргыстарның Борбаанак оглу Дамбый чагырар кылдыр дугурушканнар. Дамбый эрге-дужаал-даа чок, ук-ызыгуурундан ядыы, эрес, кашпагай, үжен харлыг аныяк эр. Ол сүзүк шериин хей-аът киирип чораан: «Тиилелге чедип аарда, шеригни үр үеде өөредир. А силер дээрге шупту чажыңардан күш-ажылга дадыккан, часпас адар аңчылар чүнү-даа шыдаар силер! Караңгыда туттурбас хөлегелер дег, чаңнык дег сыр маң-биле кээп, дайзынны согар бис».

Ийи шеригниң аразында ылгалдыы кончуг. Дүжүметтер колдаан чарлык шерииниң хандырылгазы эки, боо-чепсээ четчир. Олар сүзүк шериин ыялап, бастыр хөөннүг болза-даа, чаагай сеткилдиг, чүнүң-биле-даа олардан тудаваан сүзүк шерииниң араттары чарлык шериин хүндүлээр чораан. Ындыг хүндүлел ийи шеригниң дайынчы соруун быжыктырган.

Чарлык шерииниң бүгү байдалын: дүжүметтерниң ат-шолазын, эрге-дужаалын, хар-назынын тускай бижээчилер даңзылап, хандырылгазын, боо-чепсээн, дайынчы ажыл-херээн демдеглеп чораан. А сүзүк шериинде ындыг чүве чок, араттар боттары ынаар дайылдашкайлар аан дээнзиг…

Аъттыг кижилерниң чамдыызы оруктап, өскелери ховуда чапты берген довуракты буруладыр халдып органнар. Холурааштың аъды бора торлааларны хойзуптарга, олар өске талаже ужупкаш, оът-сиген аразынче чашты берген. Аът тоор чүве чок, бедик чашпанныг бок үнүштерни ажа халытпышаан, ооң челинче үзее берген Холураашты аппар-ла чыткан. Дамырак аккан хооргалды куду шериг баткаш, аъттарын суггарып алган.

Удаткан чок Саглы ховузу эгелээн. Чай кидин түлүк. Изиг чар. Суг чок. Хайыра чок изиткен хүннү дуглаптар бичии-даа булут чок. Аъттар деридип, дүктери тутчуп, кижилер могап-шылап чораан. Бо изиг хүннерде дамырак суглар кадып эгелээн. Ынчалза-даа шериглер изигни шыдажып чорааннар. Кижи бүрүзү Моолдуң акы-дуңма араттары-биле манчы-кыдаттарны чурттан үндүр сывырып, сокчурунга белен чораан. Ынчалза-даа тыва арат кижи бүрүзү Чадаана дугайын утпаан. Ында ижээп чыдып калган манчы-кыдат чиижең садыгжыларның дугайын бодап кээрге, коданының девискээринде ам-даа аглаттынмаан бөрүлер артып калган ышкаш сагындырып чораан.

Аъттарның былгырыптары, дуюгларның дүлей даажы база таварылга бооп дагжаан чепсектиң кыңгыраажы ыржымны үреп чораан.

Тыва шериглер Улаан-Кумче чоокшулап келгеннер. Ол черниң моол араттарының дамчытканы-биле база шеригниң тускай хайгыылчыларының бадыткааны-биле алырга, элээн каш чүс боо-чепсектиг манчы-кыдаттар ында бары илерээн.