Хамның чаяаны. Книга 2 на тувинском языке

Хамык улус аъттаныпкаш, аалдарынче арлы берген.

Моол дүжүметтиң чалааны-биле Моолдуң ол сумузунче Кундукай баштаан тыва мөгелер удатпаанда хапкан. Оларны Холурааш үдеп чораан.

Орукка Кундукай Мөңгүн-Тайганың мөгелерин мактап чораан: «Мөге Калчан-оолду көрүңер даан, менден оранчок узун, хөрээ делгем. Кажан ол Дончук кадайның өөнче чоокшулап кээрге, араттар аът шалбадап чадап турган. Аът дес кажааны ажа халып чыдырда, Калчан-оол аъттың будундан сегирип алгаш, дедир кажааже киир октапкан. Ону көрүп каан Дончук кадай: «Аа богда! Чүү кончуг күштүг кижи сен, оглум! Хой, өшкү эвес, барып-барып аътты ынчаар октаптар аан» дээн. Оон сүттүг ыяш хууңчугун өөнден үндүрүп эккелгеш, тос-караа-биле сүттү мөгеже, дөрт чүкче хүнгээр чалбарып чашкылаан.

База бир солун таварылга: көште өг чүдүрген сарлык шарызы дагны өрү үнүп чадай берген. Сарлыкты көдүрерин оралдашкан улус чадап каарга, Калчан-оол эгиннеринче өгнү арта каап алгаш, дагны өрү чадаг үнүп каан. Карак чивеш аразында ол хире аар чүъктүг мөге чаңгыс-даа дыштанмайн, дагның кырында дыштанып орган.

– Кончуг мөгелер Допур биле Борашты билир силер бе? – деп, бодун мактаарга ыяткаш, мөге Калчан-оол куюскан.

– Оларның дугайын бүдүн Мөңгүн-Тайга билир, чүге дээрге хүреш төнүп чорда Допур биле Бораш ийилээн артарлар, – деп, Холурааш дөстүнмээн.

– Кайызының-даа күжү дең, хамык аргаларын билчир болгаш үр хүрежирлер. Чамдыкта көк кырында орган көрүкчүлерин ажа халааш, барык чартык хүн хүрежир улус. Улустуң хөй кезии манап чадааш, төнчүзүн көрбейн, чана бээр турду.

Мөге Допурнуң чайлаа Тоолайты хемниң бажында. Чанында хөлдер хөй-даа болза, ол чүгле Борбак-Хөлден балыктап чайлаар кижи. Борбак-Хөлдү чуртташтары ам Допур-Хөлү дижирлер.

– Солун чугааң дээш четтирдим, Кундукай! Сен түрлүг мөге бооруңдан аңгыда, кончуг хөөрээр чечен-мерген-дир сен, – деп, Холурааш ону мактаан.

Чугаалажып чорааш, чалатканы Моолдуң сумузунда чедип келгеннер.

Шаң, кеңгирге, коңга, дамбыразының даажы оожумнап, аъш-чем чооглаарынче чалап турар болган. Одаг долгандыр орган улуска дүлген эът үлеп турда, дүжүметтерге аңгы эң амданныг чем, эң семис эът сөңнээн.

Аъш-чем чооглаары адакталып орда, аът чарыжы эгелээнин дыңнаткан. Оон мөгелерниң ат-шолазын адап, кыйгырып, алгыш-йөрээлин чазаанчылар сала берген.

Кундукай ышкаш дуржулгалыг мөгелер төлептии кончуг содак-шудаан эде-хере тыртып эгелээн. Чазаанчылар шииткекчилер-биле дугурушкаш, мөгелерни четчелээн.

Хүреш болур аяңче көрүкчүлер чоокшулады олургулап алган.

Баштайгы мөгелер тутчуп кирипкен. Бир кижи октадырга-ла, улустуң моол дылда алгы-кышкызы дендеп, ыыт-шимээни-даа хөлчок.

Бирги салыгда Калчан-оол бодунуң үлүүнде моол мөгени саат чокка октап алган.

Чазаанчы ам Кундукайны кыйгыра берген: «Мөге Кундукайның онаан үндүрүңэр!»

– Баштай онаамны октап аайн, оон девиири кай баар» – деп, Кундукай девигге хөй күш үндүрбейн чораан.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

Примечания

1

1

1Эдирээ – чирик-чирик кертиктерлиг алгы эттээр узун ыяш.

2

2Манчы кыдаттар – Кыдат империяның Дайцин династиязының манчы кыдаттары Тываны 1758 чылда эжелеп алган. Ынчан Тываны Урянхай дээр турган. Моолга, Тывага бот деңзилиг черлерни кожууннар кылгаш, моол база тыва нояннарны амбын-ноянга чагыртырын дүрүмчүткен. Шупту эрге-чагыргалыг дүжүметтер Моолда Улясутай хоорайда манчыларның сайыдынга чагыртыр. Ол дүжүметтерин дамчыштыр Моол биле Урянхайга, цзянь-цзюн чондан эңмежок албан-үндүт төледир турган.

3

3Албан-үндүт – киш, дииң, ирбиш, дырбактыг, сарыг-кундус кештери-биле үндүрүг төлээри.

4

4Дөңгү – үттүг калбак ыяшты кижиниң мойнунга эптештир быжыглап каарга, чыттынмас, дыш чок боор..

5

5Дошка-чиңзе – чаңгы азы чейзең (башкарылга баштыңы) бөргүнде көк даштыг, хүндү – ак шаажаң, чалаң – көк шил, бижээчи база бошка – чес-хола дошкалыг боор.

6

6Баян-Боова – Бо Янь-Боу деп кыдат бүүзени тыважыдып адааны. Тай Ши Тай-фу, Бо Чжень Ба-ду бүүзелерни тывалар Дажы-Тойбу, Бээжин-Бады бүүзелери деп адап турган.

7

7Хырын, сыңый, мөөн – боданың азы өшкүнүң сыңыйын кевиргеш, ишкир болзун дээш, шөе, хере тыртып, ууштаптар. Оон үргеш, ыштааш, саржаг кудар. Ол ышкаш шээр мал хырнын аңдаргаш, үргеш, ыштаптар. Ындыг савалар өл-шык тоовас болур. Хырынга чөкпек, ээжегей, саржаг кудар. Ыштаан бода мөөнүн шыгыткаш, ууштааш, арага кудар. Ишкири үш литр хире боор. Шимези төне бээрге, савазын дүргеш, шыгжап аар. Инек мөөнү дыка быжыг.

8

8Таар – чүң-биле аргаан, божа аксыр хап.

9

9Чат даштары – узуну 2—3 илиг, үш кырлыг шилдегер, ак болгаш ак-көк өңнүг, хуулгаазын бичии даштар.

10

10Довук – хойнуң дискээниң сөөкчүгежи.

11

1Кезер хаан – «Гэсэр» азы «Кезер» деп маадырлыг эпос дээрге, Төп Азия чоннарының культуразының салгалы боор кайгамчык улуг чогаал. Ында эң кол черни эрес, мерген Абай Кезер хаанның социал чөптүг эвес болгаш хора чедирер чорукка удур демиселин чырыткан.

12

2Амыр-Санаа (1722—1757 чылдар) — 1756 чылда манчы-кыдат эжелекчилерге удур Моолдуң хамаарышпас чоруу дээш тура-халыышкын үндүрген сурагжаан маадыр. Ол 35 харлыында Россияның Тобольск чоогунга мөчээн.

13

3Арага-аржаан – артыш бүрүлерлиг, ийи катап хайындырган сүт арагазы.

14

Чаар эм – чойган чугунуң бир кезээ + адыг үзүнүң ийи кезээ + кыс бөрү оъдунуң көк чочагайлыг кезээ.

15

1Хирилээш – ортузунда үдүнде хөм шидиишкин азы аът хылы кедирип каан чаңгыс азы ийи аастыг хүртү. Ооң сорулгазы – кижиниң үнү четпес черинче кичээнгейлиг боорун сагындырары.

16

2Чыт кудулаан — кежээки үеде агаарның агымы даглардан шынааже кудулаар.