Хамның чаяаны. Книга 2 на тувинском языке

Хамның чаяаны

Книга 2 на тувинском языке

Зоя Донгак

Редактор Галина Николаевна Дубинина (Яковлева)

© Зоя Донгак, 2025

ISBN 978-5-0068-0080-9 (т. 2)

ISBN 978-5-0060-3023-7

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

ХАМНЫҢ ЧАЯАНЫ

ҮШ КЕЗЕКТИГ РОМАН

ИЙИГИ НОМ

Зоя Шомбуловна Донгак

Допчу намдары

Зоя Шөмбүловна (кыс фамилиязы Кыргыс) ДОНГАК – эмчи, РСФСР-ниң кадык камгалалының тергиини. Россияның Чогаалчылар болгаш Журналистер эвилелдериниң база «Русский слог» академиязының кежигүнү, 3 шүлүк чыындыларының, 8 проза номнарының автору. Юрий Промптовтуң «В центре Азиатского материка», Бальтасар Грасианның «Оракул», Андрей Лисьевтиң «Не прощаемся» номнарын орус дылдан очулдурган. Томскыда эмчи институдунуң, Ленинградка клиниктиг ординатураның, Москвада А. М. Горький аттыг Литература институдунуң Дээди курстарының (А. А. Ольшанский, А. В. Воронцов, А. Ю. Сегеньниң проза, В. В. Сорокинниң поэзия семинарларының) доозукчузу, ол-ла институттуң аспирантызы.

Чогаал болгаш журналистика талазы-биле даштыкының база регионалдыг мөөрейлерниң лауреат-тиилекчизи. Зоя Донгактың чогаалдары амгы үениң шүлүк чыындыларында, калбак чогаалдың альманахтарында парлаттынып турар.

1. «ДЕМНИГДЕ – КҮШТҮГ…»

Көк баштыг, кадыр хавактыг, хүргүл карактарлыг, оңа берген шыва тоннуг Севил өгден үнгеш, көк кырында энчекке олурупкаш, шору чымчай берген алгының дүктүг талазының бир ужун буттарынга кызып алгаш, алгының өске дүк чок кыртыш талазын эдирээ1-биле чымчадыр эттеп-ууштай берген.

Кезек ынчаар эдирээлээш, дыгдынчак дискээнде чымчай берген алгының кыртыжын кестик-биле сивирип арыглаан. Алгы көңгүс чымчагыжеге ынчаар эдирээлеп-ле орган. Адак соонда Холурааштың кырган-авазы Севил: «Че, алгыны чеже эттээр мен ам. Болду ыйнаан бо. Чуга кеш орлуучал, чуга сөөк сыныычал дижир болгай» дээн.

Алгы-кештен, ылаңгыя хой кежинден хеп даарап мергежээн, чымыштыг ажылга шуут-ла шириленип додуккан Севил чоок кижилериниң тонунга каш алгы херегин ыяк билир. Мөңгүн-Тайганың соок шириин агаар-бойдузунга чаңчыккан тыва хой изиг-соокка шыдамык, аң-мең дег хостуг оъттаар, кышкы үеде хар чиггеш, сускаанын хандырып алыр. Кышты бергедешсе-даа, час дүжерге, ол дүрген семириичел. Ындыг хой кежинден даараан хеп чылыг-даа, эптиг-даа.

Холурааштың кадайы Анай чоокшулап кээрге, Севил чугаалаан:

– Холурааштың тонунга чеди улуг хой кежи чедер, кеним.

Узун, чоон чаъштыг, сырый кара дугаланчак кирбиктерлиг, кара карактарлыг, шилгедек, чазык Анай ыяды аарак кунчуундан айтырган: «Силерден тон даараарын өөренип ап болур бе?»

– Албан өөредип каар мен. Ажылдап билир кижи амыдыралга ынак болур. Хөрек болгаш ооргага эң семдер дүктүг, чылыг алгылар тааржыр. А чеңнерге, мурнуку эдекке чиик болгаш шала тас алгылар эки. Өгже кирээлем, – дээш, эдирээлеп орган алгызын ап алгаш, Севил өөнче углапкан.

– Оо, алгыларның аянныын! – деп, Анай өгде алгыларны магадаан. – Чымчаа шуут торгу-ла!

Алгыларны суйбап тургаш, чеди хой кештерин Севил шилип алган.

– «Алгының чымчаа идээзинде, аъттың чаажы ээзинде» – дижири шын. Холураашка тон даараар деп дап берип ор мен. Кылыр чүвем хөйүнге четтикпес ышкажыл мен, – дээш, Севил суугуда пашта шай хайындыра берген, – Ажыл төнмес, өлзе төнер дээрим ол, баштай чемненип алыыл.

Чемненген соонда кунчуу Анайга тон быжарын карыштап тайылбырлаан: «Улуг кижиниң тонунуң узуну – алды карыш. Улуг хоюнуң эдээнде калбаа – беш карыш, а бичии хойнуң эдээниң калбаа – үш карыш».

– Карыш дээрге, улуг эргек-биле айтыр салаа аразы бе?

– Кончуг шын-дыр. Карыштап көрем, Анай, – дээрге, ол карыштаар.

– А чеңнерниң узуну, калбаа кайы-хире боорул? – деп, Анай айтырган.

– Чеңниң узуну – дөрт карыш, чеңниң калбаа – бир карыш болгаш дөрт илиг. Кижиниң шимчээринге шаптыктавас, тон хостуг болур ужурлуг.

Илиг дээрге ортаа алааның калбаа бе? Кижи холдарын өрү көдүрүп азы кыдыынче хере сунуп болур кылдыр де? – дээш, Анай холдарын кыдыгларынче, өрү көдүргүлээн.

– Ол-ол. Аңчы кижиниң чеңнеринге сыгыг барда, адар дээн ча-согуну аңаа ылдыртына берип болур.

Анай ам хүннүң-не Холурааштың кырган-авазы Севилден хеп быжарын, даараарын күзелдии-биле өөренип ап турган. Ону кунчуузу мактаан: «Даанганда – берге чок, дарынганда – дадай чок» кижилерниң бирээзи-дир сен, Анай, эр-хей!»

– Мендээ! – дээн соонда Холурааш бо кирип орган.

Терең сырый, кара кирбиктерлиг, күдер-шыырак, хүнге, хатка хүрертир додуккан шырайлыг, шала чолдаксымаар, аптара дег делгем хөректиг Холурааш тарбаганын кырган-авазынче сунган. Ооң белин долгандыр ораанган курунда хынныг улуг бижек база чемненирде херек кестик халаңнаан. А отчугаштар хыпкан карактары эрес, угаангыр.

– Даарап турар тоннуң ээзи келген-дир! Куруг эвес, арта олчалыг, – дээш, шевергин Анай хүлүмзүрээн.

– Кай, менде тон даарап тур силер бе? – дээш, элик кежи чолдак тоннуг, өшкү кежи алгы чүвүрлүг, чымчак идиктерлиг Холурааштың карактарының оду улам чайнаан.

– Сеңээ даарап тур бис, Холурааш, – деп, Севил тарбаганны ап тура, харыылаан.

Амыраан Холурааш чымчак алгыларны суйбааш, ыяңгылыг ырлапкан:

Тонум орлуп чазарланза,

Даарап-ла бээр кырган-авам.

Чеңим орлуп, самдараза,

Чамап-ла бээр кырган-авам.

– Чүнү канчаар даараарын Анайыңга өөредип каан мен, ам кадайың селип-даараар эвеспе. «Карак шевери хаая, хол шевери ховар» дижири дег, кадайың шевер-даа, өөрениичел-даа кижи-дир.

– Ындыг болза амыраан-дыр мен, кырган-авай.

– Моон соңгаар «Кончуг шевер Анайымны, хевим даарап бээр эжим» деп ырлаар сен, – деп, Севил баскан быштакты кезип ора, баштактанган.

Холурааштың ыр-шоорлуг хөглүг хөөнү чоок кижилерин сергедипкен. Севилдиң дилиндектей кескен быштааның чыдының чаагайын! Кырган-авазының ынак суксуну – сүттүг шай. Соктап каан шай, дус кагган шайы хайны бээрге, сарлык сүдү-биле сүттээш, саарып-саарып, ыяш аяктарга Севил куткаш, аныяктарже сунган. Ол амданныг шай-биле чиңге-тарааны, быштакты өремелеп чип органнар. Чайын сарлык сүдү хоюг, хайындырбаанда-ла өремези кырында салдап турар. Холурааш өремеге дыка ынак.

– Эъттен база чиңер, ажы-төлүм. Аңаа кижиниң хөңнү калбас. Оътка чаъс херек, а кижиге эът херек, – дээш, бышкан эът салган деспини Севил чылдыр идип каан.

Холурааш сүт дег ак диштериниң удургуларын агартыр хүлүмзүрбүшаан, тонунуң ийи чеңин шенек чүстеринден ыңай сывыртынгаш, чоон кара кежегезин хере суйбапкаш, эгин ажыр шывадапкаш, ооргазындан бижээн уштуп кээп, адыжынга чүлгүй аарак оожум шалааш, деспиде эът кырынга салып алгаш, изиг шайын аартагылаан. Оон бир холунуң улуг-эргээ-биле хой чарнының эъдин чуга бажындан когжай иткилээш, артыы талакы эъдин бүдүнге соя тыртып алган. Оон ол эътти: «чарын эъдин чааскаан чивес» дээш ийи дайнам кылдыр кезипкеш, кырган-авазынче, кадайынче сунган. База бир талазын боду чип, шайын дөгере аартагылапкаш, час баштыг, хаш соруулдуг даңзазынга таакпы тиге берген.

Ол-ла шимчээшкиннерни Севил карак ужу-биле бүдүү эскерип: «Мооң өткүт чоон үнү Коңгур адазы-ла, а карактары, чараш шырайы калган авазы Чинчини дөзээн. Шак мындыг эзир оглу харын-даа ужур эдерип билир, угун дөзеп хамнаар болган. Бир эвес хенертен өжежип, булганы бээр болза, мону кым шыдаар» деп магадап олурган.

Аас-кежиктиг Холурааш биле Анай өөнче чорупканнар.

Кызыл сөөскен даңзазынга Севил таакпылап оргаш, кара өлүмден калган Чинчини – Коңгур оглунуң кадайын сагынган. Энениң чүрээ аарып, карактары шыгып, чаштыг апарган. Ооң мага-бодунуң бир кезиин апарган дег дыка кежээ келин кыс Чинчиге ол үр-ле кажыыдаан. Узун даңзазының хүлүн кактап-кактап, ону хавы-биле катай хойлап алган. Хүнзедир алгылар эдирээлээш, могай берген Севилге чүгле суугуда от хөөмейлээн дег ырлаан. Удумзургай өг ээзи өлүг тарбаганче көргеш: «Хову-шөл, куйлардан бээр тояап, аккан хемнер уну-биле маңнап чоруур тарбаганым, кара өлүмден өлген Чинчимни канчап уттуптайн», – дээн.

Карактары шилденчек тарбаган дириг болза, Севилге: «Оо, кырган өгбе, хар дег арыг cеткилдиг база мерген угаанныг сен, кара өлүмден калган Чинчини чоктавышаан сен бе? Хей-ле ынчанма. Ону уттувут, – дээр ийик.

Оглу биле уйнуу кара өлүмге алыспайн, кадык боорга, дуза дилээн улус үзүлбес – ол харын чүгээр.

Тоолай (1912) чылда бойдус оттуп, көк шымыраарып, хемнерниң доштары эрээн соонда чай-даа дүшкен. Аалдар чайлаглаарынче белеткени берген. Хар эрээн соонда, чаъс үргүлчүлелдиг чагганындан хемнерде суг сыыгаваан. Көште терең суг кежери малга берге боорга, байларның: «Дешти берген кудай бе бо?» деп хыйланыры дыңналгылаар.

Араттар биеэгизи дег байның шарыларынга мурнай чүдүртүнгеш, бо удаада база-ла эртежик чайлагже көжүп эгелээннер. Өгнү тиккеш, от-көзүн салгаш, аъш-чемни белеткеп алган турда, байлар өг-бүлези-биле бо кээр.

Алды ай чаазында чайлагга хойнуң дүгү хозалы бергенде агаарның байдалын көрүп тургаш, хой кыргылдазы эгелээр. Кончуг-даа аяс хүнде ам-на аалда улус хойларны кыргып кирипкен. Кижиниң авааңгырын болгаш шыдамыын шылгаар кыргылда үезинде Холурааштың ачазы Коңгур йөрээлин сала каапкан:

Хоюг дүктүг хой-өшкү

Кыргыттынгыр болзун!

Хачылаан дүк хала чокка

Кыйырткайнып турзун!

Хой, өшкү саны хөй болзун,

Хой дүгү арбын болзун!

Коңгур, Холурааш, Севил, Анай чаа кыргаан хой дүгүнүң ак-каразын ылгап, кургадып турганнар.

– Ак дүк хөй-дүр, ол өг кидизинге тулган-на! – деп, Коңгур магадаан. – О, мында кара биле хүрең дүк база элээн-дир. Ынчап кээрде ийи өңнүг кидис боор-дур моң.

Ак дүк өг кидизинге, а кара дүк идик-хепке, ылаңгыя уктарга, чонакка тааржыр.

Чадаң-кат чечектели бергенде, хүн дурту узап, изип эгелээр үеде араттар даглардан баткаш, кадар оъттуг хемнер эриктеринче чоокшулады көжүп келген. Ол үеде араатан аңнар ындыг кончуг айыылдыг эвес боорга, бичии ажы-төл мал-маган кадарарга, улуг улус кадат ажылындан хосталып, өг ажылы кылыр.

Делгем хөректиг, тырың мага-боттуг Коңгур бир аяс хүн Иргиттер аймааның суг бажының дагылгазы боор деп чар тарадыпкан.

Оруктуң оң талазында сирт кырында даш оваага кээп, Коңгур хаваан дегзип тейлээш, дашка сандайланып олуруп алган. Казылган даңзазынга таакпызын тиккеш, ай дег каң оттуун шап кыпсып алгаш, шоюладыр соруп, соңгаар-буруңгаар карак-ла чедер черлерни көрүп, сагыш-сеткили сергеп, дүк доюн эрттирерин бодап орган.

Аяс-кылаң дээрде шимеш кынныр булут-даа чок. Долгандыр хамык чүве амыр-тайбың. Чылдың дагыыр суг бажын хан төрел ызыгуурун үспес база ол суг катпазын дээш ооң өгбелери дагыттырар чораанын Коңгур сагынган.

Оргулааш черде оваага хамык чон чыглып эгелээн. Аъш-чем база ижер суксунун келген кижилер ширээлерге делгеп, дагылга үезинде суг бажының ээзинден ачы-буянны база төрээн чуртунуң байлаан камгалаарын өршээл дилээр.

Оваалай салган даштар кырында чыдар cаңның калбак дажынга ыяшты салгаш, отту Коңгур кыпсыпкан. Артыш, кургаг чээрген отту улам хөрлээледипкенде ынаар чаг орааган эътти, оонактай кескен ужа чаан, саржагны Коңгур каапкаш, алганган:

Оран-таңдым ээлери, өршээ!

Одум-көзүм салдым, өршээ!

Суг бажы ыдыктыг черниң

Судалы кижиниң судалы-биле

Актажып согар болзун, оой,

Аайлажып демниг болзун оой,

Арга-ыяш өссүн-өссүн, оой,

Арат чонум кадык болзун, оой,

Суг бажының суу катпазын, оой,

Шупту чүве тайбың турзун, оой!

Алганган хамның соонда араттар аъш-чемин отче каап, чажыын чажып, чалбарганнар. Дагылгага келген чон өрттенген артыштың чаагай чыды сиңген саңче көрүндүр туруп алган. Хөрлээлээн от чырыында Коңгур тос-караа-биле сүттүг шайны саңны долгандыр хүнгээр дөрт чүкче чажып, чалбараан:

Ада-өгбениң буянныг чурту,

Алдын Таңдым силерге чалбардым.

Арыг сууң саарлып аксын-на,

Ачы-дузаңар авыралдап көрүңер!

Тонунуң эдээн дөжей олурупкан кижи бүрүзү эң-не ыдыктыг, бодунуң хумагалаар чалбарыын тус-тус сымыранган: «Аккан суг арыг-чаагай болзун, а бо чай байлак, тодуг эртсин», «Мал-маган онча-менди өзер болзун», «Багай чүве, мени-ле өршээ!»

Коңгур хам адак соонда бо Күске чылында сагган сүт савазыраар, аң-мең арбын боор деп алганган.

Дээр уктуг хамның ыдыктыг сүзүглелиниң соонда дагылга төнерге, араттар өглеринче чаныпканнар.

Дүъш үезинде Холурааштың өөнүң чанынга дүк кагар дээш чыылган араттарның эң хөглүү Ойду кожамыктаан:

Савааш бажын салбарадыр

Сарыг хойнуң таагызы.

Сагыш-чүрээм саймаарадыр

Сарыг баштыг кижи кызы!

Кезек кижи херилдирер

Хенче хойнуң таагызы,

Кезек кады чурттаксай бээр

Хертектерниң хеймер кызы.

«О-оош!» дишкен чоннуң каас-коя, тодуг-догаа, ындазында хей-аъттыы аажок. Оол, кыс аныяктар торгу чычыы тоннарлыг, чымчак хап идиктерлиг, мөңгүн чулар чүген, угулзалыг тепсе-төрепчилиг эзерлиг, чыраа-саяк аъттарлыг халдып кээрге, хөглүү дам барган. «Сагышты ыры-биле ажыдар, а чаяан – ажылга илерээр» дээнзиг хир кага берген, торгу чычыы тоннарлыг, кадыг идиктерлиг кадайлар база чаъштарында чавагалыг кадай-кыстар, тырың шыырак эрлер, ашактар дүк какчып, ону дытчып, салчып бээри-биле кээп-ле турган. Олар аразында: «Калдар сугнуң дүгүн соң даарта кагар дээн-дир» дижип, каттыржып хөөрешкен. Ойду топтап көөрге, шылбалап карттааш, чадагай хой кажаазында чөлей салган эңдерик хөй савааштар (узуну 1—1,2 метр, чоону салаа хире, дорт хаактар) ырактан-на агарып көзүлген. Дүктү долдур дыгып каан дартагар хөм барбалар ногаан шыкта үүлезин манаанзыг чыткан.

Кургаг дүктү Севил биле Анай адаанга каразын, кырынга ак өңнүүн салып турган.

Холурааш хем эриинде оъттуг, арыг, дески черге үш аът кештерин дүгүн черже көрүндүр салып каан. Ындыг-ла үне чок чылгы малдың кештериниң адаанга, ооң дап дал ортузунга сыртыккылаштыр борбактаан үш эрги кидистерни ол суп каарга, Коңгур: «Бөгүн ийи чүс хойнуң дүгүн кагар бис. Эштигде – хөглүг, эптигде – күштүг болгай», – дээн

Шынап-ла демнигде – күштүг, тепкииштигде – быжыг дээрзин мында чон эки билир. Чоок төрелдери, кожалары дүк хап дузалажы кааптары аалдарда чаңчылчаан: бөгүн Коңгурга, эртен Дадарга, а соң даарта Калдар сугга дүк кагарлар.

Дүк кагар кижилер бот-боттарынга шаптыктавас кылдыр хериглиг хөмнү долгандыр ийи балдыр кырынга дискектей олуруптарга, чуңгактыг кургаг дүктү бир куспакты Анай эккеп салыпкан. Көөрге көвей, көдүрерге чиик дүктү өске тас алгы кырынче Севил, а үшкү алгыже дүктү Коңгур каапкан. Оон хоюглап каан узун суук савааштарны кижи бүрүзү сегирип алган. Алгы бүрүзүн долгандыр удур-удур, сес-сес кижи орар. Үш бөлүкте кижи бүрүзү ийи савааштыг. Оң холун көдүргеш, Холурааш: «Че-ве, бирээ, ийи, үш, дең-дең» дээрге, шупту хары угда деңге дүжүргеш, бодунче сывыра тыртып, солагай холдарны көдүргеш, база-ла ынчаар деңге дүжүргеш, бодунче сывыра тыртарга, чүгле чиртилээр, хөнүп чоруй баар. Оон дүк кагар ажыл чиик болзун дээш деңге ырлашканнар:

Каар деп бе, уттур деп бе?

Ханы бодап чору-ла мен. Бирээ, ийи, үш! Хак, хак!

Каар болгаш уттур чүве

Карам сенде кандыг болду? Бирээ, ийи, үш! Хак, хак!

Уургайлыг Мөңгүн-Тайгаа

Уштуң кулун, турдуң кулун. Бирээ, ийи, үш! Хак, хак!

Уттурум чок уруг сени

Улам бодап чору-ла мен. Бирээ, ийи, үш! Хак, хак!

Холурааштың дыңзыг үнү, аянныг ырлаары улусту улам сорук киирген. Бөлүк бүрүзү ыр-шоор-биле дүктү какпышаан. Ол каккан соонда савааштың ужу шала көдүрлү бээри билек, дүктү таратпазы-биле саваашты бодунче тыртар. Баштайгы кагыглар удаа-дараа турган болза, ам ийи савааш-биле деңге хап турганнар. Кончуг кадаң ашактар, мөчек-мөчек шыңганнарлыг күдер эрлер кадыг дүктү кара күш-биле улдаарга, чайлагларның эрээн-шокар аяңнары дириңейнип турар. Узун суук дүктер дадаазынналып, хөвең дег хоюп кээрге, педиредир таптаарга, Ойду биле Коңгур ийи тура халышкаш, шуудуп долгааш, ийи каъттапкаш, куруг барбаже киир кааптар. Севил баштаан кадайлар сымыранчып, каттыржып, дүктерниң ак-каразын ылгавышаан дыдар.

Ийиги бөлүкте савап каапкан дүктү Холурааш ортузунче борбактай дүрүп эккээп турган. Ооң үнүнге таалаан улус улам демниг ажылдаан. Арыг дүктү ап кааптарга-ла, ооң орнунга таагылыг, хирлиг дүк кээр…

Бичии болгаш-ла аъш-чемни делгээш, сарлык сүдү-биле сүттээн кончуг хоюг сарыг шайны хөнектерге Анай куткаш, аяктарны дизе салыпкан. Ажылдаан улус шайын секпередир куткаш, аартап каап орда, дам күш кирип, чугаа-соот үрүлээр. Эм-дом дег амданныг сүүзүннүг ак чем чооглап, шайлаан соонда эр улус хирлиг дүктү дагын савап кириптерге, ыр-шоор улам киткеп, а херээжен улус, элээди уруглар кидисти өер.

Чорук кылып чораан Аңгырбан аъдының аксын ээй тыртып, баглаашка баглап кааш, ажыл кылган улусту «Үүле бүтсүн!» деп мендилээрге, «Ындыг-ла болзун! Чорук чогузун!» дижип, чолукшуп харыылаан. Аяк шайны, ак чемни амзааш, Аңгырбан йөрээл салыр:

Дүк кагарга хол хаварбазын,

Дүргек-дүргээ-биле хоюг болзун.

Көргелекте хөвең дег болзун,

Каккаалакта кадак дег болзун.

Салган дүк салдынгыр болзун,

Савааш бажы чарылбас болзун.

Дээр суу – чаъс өтпес болзун,

Демир тевене дыынмас болзун! – дээш, Аңгырбан үүле бүдүржүп, дүк хап кириптер.

Дүктү салып эгелээри кичээнгей негээр, ынчангаш ону шевер херээжен салыкчылар кылыр. Хой кыргааш, суглаңгылаан холдарлыг Севил биле Анай хоюдур хап каан дүктү бир тудумну алгаш, ону ортузундан үзе тырткаш, оларның кайызын-даа катай деңнештир дыдар. Адак соонда дүк өгжейтир дескилежип кээрге, эге дээр узун калбак кидистиң кырынга оюк-делик чок кылдыр таптыг дескилей чада салгаш, адыш-биле таптай базар. Ынчаар-ла олар ийилээн дүктү борбакташтырбайн, шевергин салып турган. Чер алы бээрге-ле, ону база катап демги ёзугаар ийи каът кылдыр каъттаар.

Дыдып каан дүк дескилештир дола бээрге, көк мөөн кылдыр шаптап кааптар дээш Холурааш хемден суглааш, эрик кыдыынга от салгаш, аңаа үш пашка сугну изиткеш, Анайже удаа-дараа сунуп-ла турган. Будуктардан кылган шүүрлүг хумуңдан изиг сугну дүк кырынче Анай саарылдыр кудар. Изиг суглуг хумуңну алчып-бержип турда, холдары дегжи бээрге, ол ийиниң карактары чайнап, Анайның ыятканындан арны кыза-даа бээр.

Өй-өйлеп Севил чаа хайындырган сүттүг шайы-биле ажылдаан чонун хүндүлээр. Шайын секпередир куткаш, каш аартааш, Холурааш кырган-авазынче чазык көргеш, аяан дедир сунуп, баштактаныр: «Сүттүг шайың амданныынга чүрек-хөрээм сергей берди!»

Хоюглап чазааш, ийи уштарын үттүг-ыяштар сугарынга өйлеп каан кургаг өзекти Холурааш биле Коңгур аргажып эккелгеш, салган дүктүг эгениң ужунга саң дорт салгаш, чууй идип тургаш, баштай ооң куруг ужунга, ооң соонда шуут төндүр орааптар. Оон аргамчы-биле узун дургаар шарыптар. Сыдымның ийи ужунда доңнап каан үттүг-ыяштарны улуг өзектиң өйлеп каан уштарынга кедире суккулап каарга, аът мунган Намы аргамчының муңгаштап каан ужундан соңгу дергилерге баглап алгаш, көк кырынга дукпуртуландыр сөөрткеш чоруптар. Шыкты өрү-куду чортуп турда, ыр-шоор куттулар:

Ак-ла дүктү хоюдар дээш,

Ак-ла талдан кылган савааш,

Аар дүктүң таагызын

Арылдыр-ла саваан савааш.

Тозан хоюм дүгү турда,

Торгу-маңнык тоовас-ла мен.

Доңат сооктар үезинде

Торгу-маңнык чылыг болбас.

Чудуктуң уштарында хендир баглыг, дүктүг алгыны аъттыг оолдар көк кырынга амырап сөөртүп турганнар.

– Сөөрттүрге, сөөрттүнгүр болзун! Кидисти ынчаар сөөртпес болза, ол дыгый эвес, үлдүргей боор, – деп, Севил угаадыр.

Дүрүглүг дүктү сөөртүп дооскаш чазыпкаш, хүнге кургадып каан. Ажыл адакталырга, аалда улустуң каткы-иткизи чайтыгайнып, чугаа-сооду куттулуп, хамык улуг-биче кижилер дамырак сугга чунуп, хеп-сынын эде чазанып, чазык-чаагай хөөрешкилээр.

Холурааш биле Анай чонун амданныг чем база баш удур тип алган шимези-биле хүндүлээн.

– Ажыл соонда чем амданныг. Чемненип көрүңерем, – дээш, эъттиг деспини, шайлыг хөнекти араттарже чоокшуладыпкаш, улуг назылыг тоолчу Шожалче аяк долдур шимени Коңгур сунгаш: «Силерни көргеш, сеткил сергей бээр. Харын канчап бо үеде чырыткылаш кылдыр көстүп кээриңер ол, нар-шээр чокка ижип-чип көрүңерем» дээр. «Ак чем төкпес» – деп өгбелер чагыын ол чажындан сагып өөренген.

Өгде улус тоолчудан тоол ыдарын дилээн. Ол эптештир маспактанып олуруп алгаш: «Кидистиң экизи салыжында, кижиниң экизи бүдүжүнде» дээш, тоолун ыдып-ла эгелээн: «Шыяан ам, эртенгиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда чүвең иргин. Мөңгүн-Тайгада Мугур биле Каргы ийи хемниң катчы берген черинде аржаан аккан кончуг чараш оймак бар. Шаанда аңчы Хунан-Кара аңаа Диирең-биле хөл шыдыраа ойнаан дээр. Мыйыс үезинде аңчы аңаа, ол аяңга, одагланып олурган-дыр эвеспе. Кежээ апарганда, ооң артында бир-ле чүве кылаштаан ышкаш болган соонда: «Сээң аңнаарың кончуг болгай, хөл шыдыраа ойнаарың база кончуг боор але?» – деп, бир кижи айтырган. Хунан-Кара хая көрнүп кээрге, чүве-даа көзүлбес. «Бичии ойнаар-ла кижи мен, шыдыраа чок канчаар бис?» – деп-тир эвеспе.

– Менде шыдыраа бар, – дээн соонда, хөл шыдыраа салдына берген.

.—Че, эгелээр бис бе? – деп, көзүлбес кижи айтырган.

– Че, эгелээй-ле бис, – дээш, аңчы оолду идип каарга, кижи холдары, удур көшкен. Аңчы элээн бодангылааш, бир боданы артыкка чиптерге, кижи холдары эгиннерге чедир көстүп келген. Элээн болганда, аңчы удуп ап-тыр эвеспе.

Аңчы көрүп олурарга, хола хаайлыг, улуг ала карактарлыг эр кижи көстүп келгеш:

«Шыдыраалаар-даа, аңнаар-даа эр-дир сен. Бир шарыдан бээр бооп-тур мен», – дээш, чиде берген.

Аңчы эртен чер чаа-ла чырып орда, аңнап үнгеш, кончуг улуг хүлбүс ужуруп ап-тыр эвеспе» – деп, Шожал тоолун дооскан.

Хамык улустуң кичээнгейи ам Коңгурда барган. Кол-ла ажылы – улус эмнээр хам Коңгур чоокта чаа Моолче чалалга алгаш, ынаар чораанын төөгээн: «Моолга баргаш, арат кижээ дуза көргүстүм. Моол-биле деңнээрге, Тывада манчы кыдаттарның2 чилбизи, чиижеңи черле кедергейин эскердим».

– Ол шын. Аң-мең-биле байлак Тывавыста албан-үндүт3 дээш манчылар үш киштиң тергиин кештерин менден хавырдылар, – деп сураглыг аңчы Калдар хомудаан.

Өшкү кежи чолдак тону элей берген, эрги тарбаган кежи бөрттүг, тас алгы чүвүрлүг, чымчак идиктерлиг кырган аңчы Калдарны деткип, араттар оон-моон чугаага киржи бергеннер: «Албандан аңгыда байлар боттарынга база дүжүметтеринге чүнү алыксаан болдур, ап-чип, бисти чулуп-ла турлар», – деп, чонаада чүве ыыттавас Озук ирей хомудаан.

– Хүрээлерде ламалар база араттарның ачызында амыдырап турар. Черле канчап чурттаар бис ам? – деп, кара карактарының оду чайнаан, шоваа чылгычы Сеңгээ айтырган.

– Албан-үндүт төлеп шыдаваанда, манчыларга удурланган дээш ядыы аратты кээргээр эвестер, тос эрии-шаагайга онаай бээрге, шугулдап, даг дижим чара дайнаа дег, удургу дижим ууй дайнаа дег апаар мен, – деп топтуг арат Хевек улашкан.

Албан-үндүт төлевээн азы мал оорлаан шамга кирген араттарны байлар биле манчы кыдаттарның эриидээнин Балдып килең-биле медеглээн: «Бо хүнге чедир ол эриидеткен араттың уё-човууру кулактарымга дыңналып чор! Холдары хүлүглүг аратты дүжүмет айтырар: «Холдарыңны чүү дээш хүлүп кааныл?» – Билбес мен, дээрги.

– Херектээнни тос эрииге онааңар! – деп, дүжүмет дужаарга кам-хайыра чок улдаткан арат алгырарга, ялалакчы улам амырап согар.

– А мен арат кижиниң чаагынче хөм-биле хап, шаагайтап турда, көрген мен. Оон ыңай ырмасынчыг чүве балдырынче калбак ыяш-биле кагары. Кажан ялалакчы кагар дээш холун көдүрүп кээрге-ле, көксү-хөрээм деңге көдүрлү бээр; холун бадырарга, куду халая бээр чүве, – деп өжээн-кылыы хайныккан арат Чамзы уламчылаан, – оон ыңай чанагаштааш, сайга олуртур, хыг кыргааш, каракче кудар, чүс катап кымчылаар…

– А мен салааларны шаараш ыяш-биле тыртып тургаш сый иттирер саспылганы, дыргактар адаанче шивегей киир кагарын көрген мен. А кежээлерде мойнунда дөңгүлүг4 кижилер оожум чугаалажыр: «Кажан сени кага бээрге, туттунмайн, сула салдынывыт. Ынчаарыңга аарышкылыы чүгээр боор. Үрдүнмейн, эки тын, азы чок болза алгыр!» Тос эрээ-биле эриидеткен кижилерниң уё-човууру мээң кулактарымга база ам-даа дыңналып кээр, – деп Серен ирей сагынган.

– Мээң хөрээмде оон-даа изиг хөрлээ хып турарын кымга тө каап бээр мен ынчаш?