Хамның чаяаны. Книга 2 на тувинском языке

– Бичиимде мен авамдан: «Чүге Каксаан-Иргиттер бис?» деп айтырарымга, ол мынчаар тайылбырлаан: «Каксаан-Иргит дээрге бай Иргиттер дээни ол, чүге дээрге кышкы чижин олар төтпес, арткан эъди чазын кээп, каксый бээр боорга, Каксаан-Иргит дээн». Бисте мал черле хөй. Балык, аң эъди арбын боорун чажымдан-на керер кижи мен.

– Аспаты хем эриинде керен-казахтар бар. Аспатыда тыва араттар олар-биле казах дылда чугаалажырлар, – деп, таакпылавышаан, Холурааш улай хөөрээн.

Чугаалажып чорааш, Барлык-Бажында ийи өг чанында келгеннер. Ында хөй кижи хылбык-дой эрттирип турган. Тыва чаңчыл ёзугаар бичии уруг үш харлаптарга, бажын кыргыыр. Ол байырлалче чаа тывылган үш харлыг кижини танып, билзин дээш чоок төрелдерин, өңнүктерин чалаар.

Холураашты мында Довуктуң кадырык холун эптей тутканын, чаа божаан иениң эмиин эмнеп каанын билир болган. Дайынга тиилээн ол ийи эрни дөрже чалааш, ак кидис кырынга сүттүг шайлыг хөнекти, ааржылыг далганны, саржагны, шимелиг көгээржикти салып кааннар.

Кырган-ачазы оолдуң бажын суйбааш, ак кадак баглап каан хачыны хүнгээр солагай таладан оң талаже үш катап дескиндиргеш, башка дегзир. Бажының оң талазындан каш дүктү кыргааш, авазынга бергеш: «Кыргыыр дээш кыргывадым,

Кырган-Чиңгис номнады.

Кезер дээш кеспедим,

Кезер-Чиңгис номнады.

Моон соңгаар өссе-өссе,

Боошкуннуг чаъштыг бол!

Кодангылаштыр агара кырызын,

Хойгулаштыр калбара семирзин! – деп, йөрээл салгаш: «Мен сээң баштайгы бажың дүгүн кыргыдым, ынчангаш сеңээ бора бени, Сылдыс-Шокар кулунчаа-биле кады сөңнедим! Бажыңдан чыттап каайн, оглум» дээн.

Улуг өгбени дөрге Комбуй биле Холурааштың чанынга олуртуп каан. Тываларның ынак чеми – изиг ханны, чаа эскен эътти аалчылар баарынга дөрге салгаш, өгнүң эр ээзи шимелиг дашканы улуг өгбеже сунган.

Ол ышкаш кырган-авазы база йөрээр: «Торлаа дег өөрлүг болзун, тогдук дег каас болзун! Эш-өөрү бүдүштүг болзун, эрес, омак чурттазын! Мен сеңээ ак анайлыг ак өшкүм берип тур мен. Мен ышкаш узун назылыг, удаан чыргалдыг бол, оглум», – дээш, кырган-авазы оолдуң бажын чыттааш, каш дүк кескеш, авазынга хүлээткен.

– Чаштар – Үстүү оранның биске белээ-дир. Олар хөй болган тудум, биске улам эки. Сарыг хураганныг, кара баштыг ак хойну сөңнеп тур мен. Таптыг өстүрүп аар сен. Күштүг болгаш угаангыр-сагынгыр бол! – дээш, Холурааш оолдуң бажын чыттааш, каш дүк кескеш, дамчыткаш, немеп каан: – Аазаан хураганныг хоюмну Довуктуң ада-иезиниң өөнден ап аар эвеспе.

Кижи бүрүзү оолду чыттааш, бажының дүгүн эвээшти кескеш, бир-ле эки чүүлдү күзээш, мал-маган аазап турган.

Холурааш үш харлапканда, ооң кескен бажының дүгүн тускай хапка шыгжап чораанын, каш хонганда бажын дескилештир таарып каанын, белекке берген мал-маганны ада-иези имнеп берип, дыка өскенин сактып орган.

Оон дой-даа эгелээн. Хамык чон ам калга-дөрбетти кайгаткан Кара-Сал Хүрең-оол Хонак оглун хөөмейлээрин дилей бээрге, ол каргыраа-сыгыдын катай хаара бадырган:

Аралашкан арбын чоннуг

Агым суглуг Барлыымайны.

Дөртен-бежен кежиглерлиг

Төктүп баткан Барлыымайны.

Кара-Туруг бажынайда

Каарган чүглүг согунумну.

Ээр-Туруг бажынайда

Эзир чүглүг согунумн, у – деп, Хүрең-оол ынчаар аян туда бээрге, чамдык уян сеткилдиг улус ишти-хөңнү кударааш, ыглажы берген. Чүге дээрге ооң ол хөөмей-ырында төрээн чурту каракка көзүлген дег эргим боорга ындыглар. Хүрең-оолдуң хөөмей-сыгыдын Холурааш таалап дыңнап орарга, сагыш-сеткилди чалгынналдыр хөлзедир кижи бооп-тур. Ол ам даглыг черниң сыгытчызы бол, хөрек-чүрээ көвүдеп, хову каргыраазын хоюңнадыр сала берген.

Ыр-шоор чаңгыланган аалда улус-биле байырлашкаш, аалынче челзипкеннер.

Саадак артче чоокшулап келгеннер.

Мында Тываның эң бедик, ыдыктыг арттары – Саадак, Көге-Даваа, Сыын-Баштыг бар. Кажан Барлыктың Оргу-Кызыл сынындан харай бээрге, Моолдуң Чиңгилик биле Каргыраа сыннары, Успа-Хөл деп улуг хөл көстү бээр. Шаанда мөңгүн-тайгажыларның: «Чиңгиликтиң сынынайдан шинчип көрүп орарым кай. Каргырааның сынынайдан харап көрүп орарым кай», – деп ырлажып турган черлери ол.

Көгү-шыгы сүстүп, дөжелип чыдар, чечек-чимизи черниң өңүн каастап челбип турар, арга-эзимден артыш-шаанаксыг, пөшсүг, чойганзыг агаары айдызап турда, бо Барлык-Бажының агаары арта сериин, бир-ле дываажаң ораны сагындырар. Ол бүгүге таалааш, кижиниң ала-чайгаар ырлаксаазы кээр: «Айыраңнаан хөлбең шыкка аңдаштанып чыдыксаар мен. Аңдаштанып чассып алгаш, аян ырым салыптар мен…»

Хаялардан сыстып баткан, кылаң суглуг дамырак шулурадыр агып чыткан. Сыг дээр сырын чок, шып-ла шыпшың. Дуюглардан чайлай ушкан ховаганнар, кара-кызыл чалгынныг шартылаалар, аъттар дуюгларының даажы харын ыржымны үрей бээр.

Хенертен ол шыпшыңда чаңгыс аай, бирде чавыс, бирде бедик аянныы кончуг үн дыңналырга, Холурааш хая көрнүп кээрге, артында чораан Комбуй хөөмейлеп чораан. Ол хөөмейден төрээн чериниң хостуг-шөлээн хову-шөлдери, ынак Мөңгүн-Тайгазының меңги харлыг даглары, боду бүткен бойдус чурумалы ала чайгаар карактарда чуруттуна берген.

Комбуйга чергелештир ам Холурааш сыгыртып эгелээн. Арыг, бедик ооң сыгыды дошкун соок бойдустан чара-чире чүткээш, кыңгырадыр ырлап чыдар дамырак кара сугнуң шулураажын, чылыг, чырык хүннү сагындырып, сагыш-сеткилди тааладыр доюлдурган. Комбуй биле Холурааштың хөөмей-сыгыды бирде аңгы, а чамдыкта чаңгыс үнге каттыжа-даа бээр. Оларның ынчаар хөөмейлеп-сыгыртып чоруурунга калга-дөрбетти кайгаткан, кайгамчык хөөмейжи Хүрең-оол сорук киирип чалгынналдырган.

Төнмес-батпас хову-шөлдерге, бедик, кадыр дагларга, Хомдудан бээр дайылдажып, үр хуусаада аъттыг чоруп чорааш, хөөмейниң тывылганын баштай Холурааш төөгүлээн: «Ада-иезин оскунган өскүс бир оол даг эдээнге хаяларга үш чыл чурттап тургаш, бир катап ол чааскаанзыралдан муңгарап, хаялар чаңгызы өттүнүп, ырлап орган. Ооң ол ырызын хат кижилерге эккээрге, ол ырны хөөмей дижи берген чүве дээр…».

Хөөмей кижини кайгадыптар, харын-даа коргудуптар ийикпе азы сагыш-сеткилди хайныктырар. Кажан кежээ ону дыңназыңза, ынаар бир ховуда бир кижи эжин кыйгырган дег ийикпе азы кажан-даа эгидип албазың бир-ле чүвеге хомудап ыглаан ышкаш боор. Даң бажында хөөмей-сыгыт даглардан чаңгыланып чуулгаш, хүннү далаштырганзыг, харын-даа «бис шагда оттуп келдивис, хүнүм, даглар артындан харап келгеш, бистерни чырыт, чылыт!» деп негээнзиг боор.

Ам Комбуй немеп каан: «Азы болза хөөмей эӊгин (ава-теве) үнүн өттүнген-даа ышкаш сагындырар. Оглу өлгенде, эңгин халып-шурап, бодаганның өлген черин үш чыл тегерип, киргиредир ыглап кээр дижир».

Мөңгүн-Тайга дээрге, Тывада эң бедик даглар ораны. Мында даг каргыраазы нептереңгей. Холурааштың кулактарында ам ачазының каргыраазы чаңгыланы берген.

Кадыр арттарны ажып, шапкын хемнерни кежип чоруп-ла органнар…

– Бүдүн чылда агаар кандыг боорул? – деп, Комбуй айтырган.

– Келир чылдың агаарын чыл буруңгаар билип ап болур. Чижээ, күзүн теректиң бүрүлери адаандан өрү саргарар болза, үнер чыл хүр болур. Бир эвес бүрүлер үстүнден куду саргарар болза, чаа чылда кыш соок, чыл дургузунда сооп кээр. Агаарның байдалы алды ай болгаш катаптаар. Бир эвес бир ай ортанда хар чагган болза, чеди ай ортанда чаъс чаар. Кыжын бир хүн шуурганнаан болза, алды ай болгаш хат хадыыр.

– Бир ай буруңгаар агаар байдалын билип ап боор бе?

– Бир ай буруңгаар агаар байдалын Айдан билип аар бис. Айда 30 хонук бар. Ай чаазында ай бүрүзүнүң 3-түң хүнүнде ай көскү болур. 2-ниң хүнүнде Айны бедик даг кырындан көөрүн кырган-ачам чагаан. Он дөрттүң хүнүнде – Ай кыза бээр; 15-те – хүрең-кызыл өңнүг, боп-борбак, эң улуг апаар; он алдыда – ак-кызыл; чээрби ийиде – Ай өске талазынче көрнү бээр. Ай чаазында ай cаң дорт турар болза, эки ай боор. Көрген кижиден ай оң талаже ийленчек, «ооргазынга ойталап чытса», чаъс чагбас, хат хадыыр, соок боор. Бир эвес «буруңгаар ийленчек» болза, хар азы чаъс чаар. Айның беш-сес; он беш-чээрби сес; чээрби беш-чээрби сес хүннеринде агаар ыяап өскерлир.

– Ам Барлык-Бажы чурттуг Мөге-Дагбаны хөөреп бээйн бе? – деп Холурааш Комбуйдан оюн эреп айтырган.

– Ол-ол. Узун орукту кыскаладыр хөөреп чор харын.

– Саая Дешки оглу Дагбаның мага-боду улуг, чеже-даа чүс кижи аразындан хөрээ көстүп турар бедик. Барлык бажы чамдыкта чай-кыш чок хадып-шуурганнай бээр чер. Бир катап Пөштүг-Белдирге ооң өө кезек өглер-биле кады чайлап турда, кааң хүндүс хенертен күштүг хат хадааш, өглерни өпеңнедир силгип, алгаш баар хире апаарга, Дагба девидээн уу-биле өглер чоогунда чыткылаан даштарны хоора соп колдуктааш, өглер базырып, чүгүрүп-ле турган дээр. Ооң ол колдуктап турган даштарын сөөлүнде барып ийи аныяк эр эмеглешкеш безин көдүрүп чадаан, оон моол мөгелер-биле шенежип көдүрерге, чаңгыс кижи көдүрүп албас хөлчок-даа аар болган-дыр.

– Дыка-ла күштуг шыырак кижи ышкажыл! – деп, Комбуй магадаан.

– Саая Дагба чоок-кавыга болгулаар Тываның база Моолдуң найыр-наадымынга даңды хүрежип, шүглүп, үжүүрлежип-даа чораан. Бир катап бир моол сумунуң байырлалынга баштайгы онагларын чииги-биле каггылааш, адак соонда аймактың эң шыырак мөгези-биле ийилээ хүрежи берген. Дагба өөренген аргазы – моюн дөзүнден ийи холу-биле чыыра соп кыскаштааш, доңгайтыр шеле сога бээрге, удурланыкчызы арай боорда адырылгаш, «Дешкиниң тенек оглу-биле хүрешпес мен» дээш ойталаан. Ынчаар орта Саая Дагбаны шүүлген деп санааш, шаңнаан. Ол дугайын Саая Дагбаны шаандан бээр байыр-наадымнарга хүрештирип чораан доктаамал мөге салыкчызы Саая Насык (шолазы Чеди-Моюн) өөрүшкү-маңнайлыг чугаалап келген.

– Моолга безин шүглүп турар черле шыдаар мөге-дир!

– Дагбаның кыс дуңмазы Саая Чыпсынмаа Дешки уруу акызы дег улуг шыырак мага-боттуг, хунан шарыжыкты саат чок көдүрер күштүг, ийи барба ишти арбайны баг-биле кошкаш, комнуг шарының кырынче хала чокка арта кааптар. Улуг пашта чемин өөнүң ээзи Узун-оол туруп алгаш, ийи холдап эзер, а Чыпсыңмаа турбайн-даа, чемниг пажын улуг туткуужу-биле көвеглей туткаш, чаңгыс холу-биле эзип олурар. Саап орган сарлыктарын чыдыыргап, сарлык бугазы шаптыктап туруп бээрге, ийи мыйызындан алгаш, ойтур октааш, мыйыстарын шыкче кадалдыр идип кааш, сарлыктарын улай саай бээр дижир.

– Кыс улус аразында ол-даа дендии-ле күштүг кижи-дир!

– Барлык, Тоолайлыгның эзирик эр улузу Дешки уруу Чыпсынмааның өөн ояр, кызыдыр коргар, эзирик эр улустуң ырмазын сыгар кижи-дир.

…Өскен-төрээн чурту чоокшулаан тудум, Холурааш хөйнү бодап чораан. Төрээн чурт дээрге, сээң төрүттүнген чериң болгай. Өгге төрүттүнүп кээриңге, көңгүс аныяк ада-иең сени өөрүшкүлүг хүлээп аарлар. Сеңээ, база бот-боттарынга олар ынак. Чуртталгаңның бирги хүнүнден сени долгандыр турар бүгү чүве сеңээ ынак. Чаш назынның чыдының экизин! Ылаңгыя дайын соонда чоок кижилериниң Холураашка чоктанчыын, оларны дүрген көрзе. Олар чокта чуртталга чок ышкаш. Холураашты кадайы, ачазы, кырган-авазы, дөргүл-төрели, өңнүктери четтикпейн манап турарлар. Ону төрээн Биче-Мөңгүн-Тайгазы манап турар, ол ооң меңгилерин эргиспес дээш бодунуң чүрээнге дыка камнап чораан. Ооң төрээн чери артышсыг чаш чылдарын сагындырбышаан, мөңге меңгилери чайынналбышаан, чүрээ-биле деңге соп чораан. Сактырга-ла, төрээн арт-сыны ону кыйгырып, өскеп-бадып турганзыг. Долгандыр бүгү чүве ону: «Экии, мээң төлүм!» деп мендилээнзиг.

Чүгле Сойту эжи өлбээн бооругай. Ооң ада-иезинче хая көрбейн, маң-биле шаап чеде бериксээзи келген. Хылбык-дой эрттирген өгге ишкен үш аяк шимези башты аартып, «Сойтунуң ада-иезинге чүү дээр кижи боор мен?» – деп, Холурааш аай-бажын тыппайн чораан. Дыка хөглүг, сонуургак, хөлчок ырлаар Сойту ындыг аныяанда чок апарган дээрге, бүзүрээрлер ирги бе? Сактыышкыннардан чүрээ саргып чорда, карааның чаштары борбак-борбак бадып чоруурун ол эскербээн. Дайынга безин ыглаваан боду ам ыглап чораан. Сериин салгын эстеңнеди хадыырга, эрткен үени ол дам сагынган. Сагыш-сеткили саймаараан Холурааштың чүрээ эжин чидиргенинден ыстап, саргып-ла чораан.

Тиилелгелиг ээп чанып органнар. Ёзулуг кижи төрээн чуртун кажан-даа утпас, чүгле өскен аалынга келгеш, сагыш-сеткили оожургап, таалаар. Ооң Биче-Мөңгүн-Тайгазы өндүр бедик, ыдык сын. Ында, Бай-Оваа-биле кызыгаарда мөңгүн-тайгажылар үе-дүптен бээр алтай, моол, казах кожалары-биле оларның дылдарынга сооттажып, найыралдыг чурттап чоруурлар.

Комбуй эжи-биле байырлашкаш, бодунуң аалының уунче хапкан.

Аалы чоокшулаан тудум, Холурааштың чүрээ улам дыңзыг соккан. «Олут улузу чугаалажып таныжар, чорук улузу ырлажып хөөрээр» – дижири дег, ол ырлап чораан: «Караңгыда сылдыс караа – Каттыраңнаан карам караа. Бүлүртүңде сылдыс караа – Бүлдеңчиңнээн карам караа. Чанар хектиң аялгазы чайлаг, эзим дола берген. Чаражымның сөглээн сөзү чарт-ла сөөкте сиңе берген. Маңганайның өртээр чери баглааш дорзуу ирээн боор оң. Баштагымның сөглээн сөзү баарым, өзүм чылдып чору.

Аалымга четпээн шаамда аъдым аксын тыртпас-ла мен.

Анай караа четпээн шаанда аалдарже барбас-ла мен, – дээш, Холурааш ам хөөмейлээш, сыгырты берген.

Холурааш Анай-каразын улам сактып чорда, аалының барааны көстүп келген. Баштай-ла ону ыды Мойнак өөрүшкүлүг уткаан. Оон – Анай, ачазы база кырган-авазы. Аалынга кээрге, кандыг кончуг эки чоор деп, Холурааш дыка өөрээн.

Назы-хары шору дөгүй берген-даа бол, ындазында мага-боду шыырак көстүр Коңгур өөрүшкүлүг хөөрээн: «Менди чаагай чедип келгениң аас-кежик болган-дыр. Ок-боо хараалынга аткылажып-боолажыры берге болгай. Өөрүп тур мен, оглум» – дээш, Коңгур оглунуң бажындан чыттап, аяар кужактапкаш, ыглапкан. Ону көрген Севил тургаш:

– Оо, кижи өөрээнде – бир ыглаар, хомудап качыгдаанда – бир ыглаар чүве-ле болгай. Ооргам бастырып чораан оглум ам кээп ёзулуг дайынчы болган ышкаш чүл, – дээн.

Дайындан Холурааштың ээп келгенин дыңнааш, кожалары, дөргүл-төрели Коңгурнуң өөнде чыглып келген. Дөрде аптара мурнунга ак кидис чаткаш, деспиге эът оваалай салгаш, ооң чанынга шимелиг ийи көгээржикти Анай тургузуп каан.

– Кандыг чордуңар? Кайы-хире дайылдаштыңар? Шупту дириг чанып келдиңер бе? – дээн айтырыгларга Холурааш удаа-дараа харыылап орган.

Хомду дайыны тыва, моол таланың тиилелгези-биле доозулганын дыңнааш, арат чоннуң арын-шырайында өөрүшкүнүң аяны кирип эгелээн.

– Эң кайгамчык чүве – манчы-кыдаттарга удур дайынче бар чыткащ, кыдат садыгжыларны Чадаанага таңныылдап турганывыс, – деп, Холурааш хорадап чугааланырга, араттар килеңнээн: «Ол кандаай чувел? Болбаан чүве-дир оң».

– Аңаа удур чүве чугаалаан азы чигзинген кижилерни дораан шывыктап, эриидей бээр чорду, – дээш, Холурааш аякта изиг сүттүг шайын секпередир соодуп кааш, чугаазын уламчылаан: «Хомду шивээзин моол шериглер-биле кады долгандыр бүзээлеп алгаш, демниг халдаан бис. Шивээни буза тепсип, үреп, боолап тургаш, чаза таварып киргеш, хөй кыдаттарны тудуп алдывыс. Бурган авыралында бир чамдыывыс дириг, а өскелеривис – Сойу баштаан хөөкүйлер кижи черинде сөөк салдылар, – деп, Холурааш шайын ижипкеш, улай хөөрээн: «Кажан улуг шивээ чоогундан хайгыылчылар көөрге, кыдат шериглер бедик ханалар кырында боо-моңгулуг хараалдаан, а кажан шивээни чүк-чүктен так бүзээлеп алган турувуста безин манчы-кыдаттар дыка чоргаар: «Анаа-ла хой дорзуу дергилеп алгаш чорбайн, бистиң-биле месилдежир деп чүү ындыг мелегей апардыңар!» – деп медээлеп-даа турдулар. Кажан шивээ иштинче чаза булгап кирген үеде кижи өлүр-чидерин-даа бодавас, шуудунга кире бергеш, чүгле дайзыннар кайы сен дээш ынаар чүткүүр, изиг тулчуушкун деп чүве ындыг бачымныг боор чорду. Тывалар Хомду шивээзин хостаан дайынга эң-не идепкейлиг, маадырлыг демисешкен болдур ийин. Сойтунуң хуулгаазын чат даштары хавы-биле черде уштуна берген болду. Комбуй биле мээң даштарым идегелдиг шыгжаглыг, даңды кады чораан болгаш ажырбадывыс» – деп Холурааш чугаазын дооскан.

– Чаттыг даштар бээри – мээң хүлээлгем-дир. Сойту-ла дыка хомуданчыг-дыр – дээш, Коңгур көгээржикте шимени эң улуг назылыг аңчы Успун ирейге сөңнээн.

Дашка бир долганып чорда, улустуң хөглүг-баштаа, ыыт-шимээни дам барган.

Хайны берген шайын Анай хымыжы-биле саарып-саарып, дузапкаш, сүттүг шайны ыяш аяктарга куткулааш, дамчыдарга, орган улус аартап ижип оргаш, хөөрешкеннер…

Эртенинде сыр даң бажында Холурааш аъттаны каапкан. Өгден үнген Севил хууңчукта сүттүг шайын тос-караа-биле оран-таңдызынче, дөрт чүкче «О, өршээ, хайыракан! Чоруу-ла чогузун!» дээш, уйнуунуң соонче чашпышаан, йөрээп чалбарып чыдып калган.

Холурааш удатпаанда улуг арт кырынга үнүп келген. Аъдындан дүшкеш, артынчакта көгээржиинде сүттүг шайын сиген ужу-биле дөрт чүкче хүнгээр ыдамнааш, аъш-чеминиң дээжизин өргээш, аъдының челинден дүк сывыргаш, адагашка баглап каан.

Арт кырындан көөрге, Мөңгүн-Тайгазы ыракта чыдып калган. Аян-чорукчу артты куду бадып орда, сериин салгын эстеңнээн. Дал дүъш турда, шыкта аалдарга челзип келген.

Хомдудан Холурааштың келгенин дыңнааш, улуг-биче аалдың улузу чыглып келген. Удатпаанда Холурааш Сойтунуң ада-иезиниң өөнде таваар чугааланып орган: «Тывадан Хомдуже бар чыткаш, баштай-ла Моолдуң Улаан-Кумда манчы-кыдаттарны тиилеп алдывыс. Оларның хунан боозун чазылдырыптар арга-шинектиг арат Сүлдемниң ачызында когарал чок болдувус. Оон Хомдуже хаптывыс. Улаан-Кумда шивээге көөрде, Хомду аажок быжыгланган шивээ болду. Моол шериглер-биле кады ону долгандыр бүзээлеп алгаш, демниг халдаан бис. Аңаа алызындан эрес-шоваа, часпас адар силерниң оглуңар эрес-дидим тулушкан. Ол чүрээнче өттүр бооладыпкаш, шыдашпайн барды. Октан камгалаар чат даштары хавы-биле уштунуп чаштай бергени харааданчыг болду. Хомдуга коргуш чок эрес-маадыр тулушканы дээш оглуңар Сойтуну салгал дамчаан дайынчының өлүм чогун оштаан бо дээди шаңнал-биле шаңнаан, – дээш, кырганнарга мөгейгеш, бөртке чиңзе-дошканы – шокар борбакчыгашты Холурааш быжыглап каан.

Олар дайындан оглунуң ээп кээрин четтикпейн манап турганнар. Барып-барып, мындыг медээ манаваан кырганнарны Холурааш оожуктуруп: «Чүгле силер эвес, а хөй кижи чоок кижилерин бо дайынга чидирген. Кадыг-быжыг болуңар, хүндүлүг кырганнарым!» дээн.

Сактыышкыннардан сагыш-сеткили хөлзеп эгелээрге, улус мурнунга карак чажы төкпес дээш, «Байырлыг, менди чаагай!» дээш ол аъттаныпкан…

Манчы-кыдаттарны тиилээн соонда амыдырал шору апарып, мал-маганы көвүдеп, адазы-биле аңнаары ховартаар боор деп Холурааш идегеп чораан.

Ынчалза-даа чедип келгеш, мурнундаазынга көөрде, байдал дорайтаанын эскерген. Ийи чүс хойдан үжен борбак хой арткан, үш өшкү, алды аът бар, сарлыктар харын ийи башка өскен. Ол дээрге Мөңгүн-Тайга иргиттеринге ортумак шыдалдыг өг-бүле-дир.

Шупту араттар байларда хөлечик хевээр. «Бистиң чуртувус ядыы хевээр, чүгле байлар харын дам байып, дажараан-дыр» – деп бодал Холураашты хөлзеткен.

5. КУНДУКАЙ

Мөңгүн ышкаш чайынналып чыдар мөңге меңгилерлиг Мөңгүн-Тайганың дагларында буянныг болгаш каржы сүнезиннер бар дээш мөңгүн-тайгажылар шаг шаандан арттар-сыннарга чүдүп, чалбарыыр чораан. Кижилерни, мал-маганны камгалаар, хайыралаар кылдыр оран ээзинге чалбарып, арт-сыннарда овааларга ак чемин чажып, аъш-чемниң дээжизин сөңнеп, аъдының челинден сывырган дүктү адагаштарга баглап чораан.

Холурааш биле Комбуй тайбың ишче кирип, мал-маганында-ла барган. Аңчылар күш-хүнезинин, далган-тараазын соктап ижени берген.

Комбуйнуң өөнге кирген улус өгнүң дөрүнде аптара кырында кылаңайнып чайынналып турар көк чиңзелиг кара киш кежи бөрттүң дугайында аразында улуг сонуургал-биле чугаалажып турган.

Холурааш биле Комбуй Хомдудан келгеш үр болбаанда, Бай-Оваага Биче-Мөңгүн-Хайыраканның камгалакчы күштеринге тураскааткан дагылга болур деп чар тараан. Дагылга үезинде өг-бүле бүрүзү чогумчалыг болзун дээш бурун өгбелерден өг-бүлелер аас-кежикти, мал-маганның улам өзерин дилеп алыр. Ынчангаш чон: «Магалыг, бай Мөңгүн-Тайгам» деп ырлажы бээр ужуру ол. Дагылгаже чалаткан кызыл-сарыг тоннарлыг моол ламалар ширтектерде саадаан. Оларның эгин ажыр октаан чидиг сарыг кожааларының ужу оорганы куду баткаш, белинде кур апарган. Хамык дүжүметтер чүзүн-баазын торгу-маңнык, хорагай, сууйлумбу кеткен, былгаар кадыг идиктерлиг сөктүп келгеш, ламаларның чанынга олбук-кудустарга саадапкан. Аъттыг, чадаг араттар шуут имилеме, ындазында хөлзээзинниг, хайымныы кончуг. Мөген-Бүрен хемниң эриинде даштар азы дыттар бүрүлери дег хөй кижи чыылган байырлалда үр үеде көрүшпээн төрелдер, өңнүктер куспактажып, каткы-итки, оюн-баштак хөөрежип турганнар.

Алтай, Моолдан келген таныштарын Холурааш көрүп кааш, амырап, олар-биле алтайлап, моолдап чугаалажы берген. Мөңгүн-тайгажылар чүгле бот-боттары-биле төрелдежир эвес, а харын-даа өске сөөк моолдар, ылаңгыя алтайлар-биле өң-тала чон. Алтайларның ёзу-чаңчылдары, тоолдары, ылаңгыя алтай дылы оларга аажок чоок боорга, өң-тала боорундан аңгыда, кудалажы бээри удаа-дараа болгулаар. Өң-тала болган ийи кижи аъттарын, тоннарын, бижектерин, кымчыларын, бооларын безин солчуп аарлар. Баштарын чытташкаш, куспактажыр: «Бөгүнден эгелеп, чаңгыс аданың, чаңгыс иениң хан төрел оолдары болдувус, моон соңгаар кады төрээн халышкылар дег эдержир бис» деп бот-боттарынга ааш кыннырлар. Оон бодунуң өг-бүлезинге баргаш: «Мен Хүнге, Айга, ыдык Мөңгүн-Тайгага, Иргит аймааның Холураашка өңнүк болур даңгырак сөзүм бердим. Мээң берген даңгыраамны силер база сагып, ожаар силер» дээр, а Холурааш бодунуң өг-бүлезинге келгеш, база ынча деп даңгыраглаар. Ындыг чаңчыл тываларның кожалары-биле сагыш-сеткили чаңгыс аайлажып, бот-боттарын сонуургажып, хүндүлежирин бадыткап турар…

…Байырлал шуудап, тыва кижи бүрүзүнүң чүрээнге эргим, чоок хүреш эгелээрин чарлапкан. Ламаларның шаң, кеңгирге, коңга, дамбыразының даажы оожумнап, мөгелерниң ат-шолазын адап, кыйгырып, алгыш-йөрээлин чазаанчылар сала берген. Чоннуң ынак мөгелери – Кундукай, Калчан-оол, Дагбы, Мырза, Докур алышкылар хүрежир үлүүн манап орда, долгандыр көк кырында орган чон хүрештиң эгелээрин база-ла четтикпейн манаан.

Алдан дөрт мөгени девидип үндүрүпкен. Хамык мөге девип-самнап келгеш, бөлүк дүжүметтерниң мурнунга кээп, дөңмээн часкааш, дедир ээп чорупканнар.

Оларның аразында ынак мөгези Кундукайны көрүп кааш, Холурааш дыка өөрээн. Ол хүрешке кара чажындан ынак. Байның оглу Сүге ойтулааш үезинде ооң душтуу Анайже туралай бээрге, бодундан назы-хары улуг, эът-ханы четчир Сүгени хүрешке тиилеп алганын дүүн болган дег сагынган. Ынчангаш ол хүрешти дыка үнелээр, мөге Кундукай дег маадырларга чоргаарланыр.

Хүреш болур аяңда көк кырында көрүкчүлер саадапкан. Бир талада шииткекчилер чоогунда дүжүметтер биле ламалар, өске талада – арткан чон. Шиткекчилерден ырак эвесте кара-салдар төрел аймаандан Хүрең-оол аът баштыг игилин аянныг ойнавышаан, мөгелерни хей-аът киирип, хамык чонну тааладыр хөөмейлээн орган.

– Кажан-чежен Барлык-Бажындан Хүрең-оол халдып келген дээр сен! Ол хүреш болган черге ыяап хөөмейлээр. Эң сөөлгү салыгга чедир игилин холдан салбас. Кажан хүреш адакталып турда: «Шаг шаа-биле турбас, чавылдак көгү-биле чытпас, чаа үе чедип кээр» деп түңнээр болгай, – деп, Комбуй Холураашка тайылбырлап орган.

Хүреш эгелээриниң бетинде Холурааш Мөңгүн-Тайгада сураглыг тоолчу Чанчы-Хөөнүң «Боктуг-Кириш, Бора-Шээлей» тоолунда мөгелерни сагынган: «Даң бажы шара-хере, даш бажы сарыг шокар чорда, Саратай-Мөге кара черни сиртиледи, көктүг черни хөлбеңнеди девип чоруп олуруп-тур эвеспе. Бокту-Кириш удур девип чеде бээрге, ийи эр-даа дээриглеп дээскинчип, эргилчип, долганчып туруп-туруп, „Кап-шак!“ сегиржип алгаш, үш айның тозан хонукта тутчуп келгеш, Боктуг-Кириш эптиг тудужуңга кире халып кээрге, Саратай-Мөгениң ийи колдук алдындан часкааш, каптагайны хайындыр, делегейни дээскиндир, үш айның тозан хонукта бөөлдеп-бөөлдеп, иеден төрээ-ле чүве каап көрбээн эмдик чан башка чайлыг салгаш, көк дээрни хөлбеш кылдыр, кара черни сирт кылдыр, көк дөңнүң кырынга көъп-белдирин уу чоруй дүжүрүп ап-тыр эвеспе…».

– Мээң мөгем Кундукайның чүгле чаңгыс көрүжүнден кошкак мөгелер корга бээр. Ооң мөге өгбелерин чон ам-даа сактыр. Түрлүг күштүү-биле, авааңгыры-биле ол боду база алдаржаан. Бодунуң онаан манаан Кундукай бо-дур, – деп, ыыткыр үннүг чазаанчы мөгезин чарлаан.

Аңаа удурланыкчы мөгениң чазаанчызы харыылаан: «Даг дег бедик, кончуг шыырак мөгемниң содак-шудаа сыңышпайн тур. Бичииден манап көрүңер!»

Ол байырлалда моол, казах, алтай мөгелерни болгаш чуртташтарын тиилээш, Кундукай шүүлген. Ам база төрээн чуртун, төрел чонун алдаржыдып, Хүрең-оол ыяңгылыг хөөмейлээн. Шүүлген мөге Кундукайга ужа-төштүг бышкан хой эъди, улуг көгээржик долу шиме сөңнээн. Ужаның чаан дилиндектей кескеш, чонунга үлеп, шимени ишкеш, төрээн черин, чонун алгааш, тендиш дивейн, девип-девип, аалынче ол аъттанып турда, алтай, моол, казах аалчылар аразындан моол дүжүмет туруп келгеш, хөйге чарлаан:

– Кандыг кончуг чоргаар, түрлүг мөге Кундукай боор! Шүүлген мөгени Моолда бистиң сумувустуң байырлалынче чаладым.