Хамның чаяаны. Книга 2 на тувинском языке

Таңдызындан туман үнгеш,

Хадый-ла бээр, чаай-ла бээр.

Таңмазындан элчин келгеш,

Кага-ла бээр, сога-ла бээр… – деп ырлап, хөөмейлеп хөрек ажытканы дээре эвеспе, – деп, кайгал Сеңгээ хөйге улашкан.

– Кандыг кончуг мергежээн, каржы-хажагай эриини кижи кижиге чогааткан чоор! – деп, Холурааш хорадап-килеңнээн.

Эрткен кыжын үндүрүг төлеп шыдавайн барган арат Калдар холдар чок артканын ол билир. Одап каан изиг өгге Калдарның холдарының салаа-сайгыдын хан аргышпас кылдыр боггаш, өгнүң кидизин өттүр дашкаар үндүргеш, чудуруктарже сугну саарылдыр кудуп-ла турган. Соокка доңгаш, дош апарган чудуруктарны ялалакчы мерге-биле одура шаапкан…

Өг даштында Чонданның ырын араттар дыңнап каан:

Адам каккан дүжүметтиң

Ала караан дешкен болза.

Аъдым чигген коккаарактың

Азыг дижин сыккан болза.

Кичээнгейлиг дыңнап орган араттар оон-моон шооңайны берген: «Тос эрээге шыдашпаан араттың оглу өскүс Чондан ырлап чор».

Шаагайтаарга, эриидээрге.

Чанынмаан мен, тейлевээн мен.

Дөңгүлээрге, манзылаарга.

Дөмей дүжүп бербээн-не мен.

Араттар бот-боттарынче көржүпкеш, бир үн-биле кыйгы салган:

– Ол дээрге кайгал Комбу-дур! Тос эрээниң доозазын шыдаан Комбу хостуг ырлавайн кым ырлаарыл! Ону, ооң төрел аймаан үндүрүгден хостаан болгай.

Өгже улустуң хүндүлээри Бадарчы ирей кирип келгеш, мендилешкен.

– Амыр менди! Дүк хап, дыка дүжүткүр ажылдаан, эр- хейлер! Будуктуг ыяшка куш хонар, буянныг өгге чон чыглыр, – дээш, Анайның сунган аякта шайын ол аартай берген.

– «Хатчыл черниң ыяжы илдең, кайгал эрниң караа илдең» дижири шын. Онза-солун чүнү дыңнадың, кымга душтуң моң, кайгал? – деп, Бадарчы ирей ындында-ла хөөрексээн, карактары чайнаан Сенгээден айтырган.

– Тыва араттарга тос эрээ көргүзер дээш Улаастайдан Өвүрже манчы кыдаттар чүдүрүп каан хөй тевелерлиг келди. Ийи талазында чүъгүнүң хөйүнге оларның чүгле узун моюннары көстүр. Баштай мен манчы-кыдат бүрүзү мөңгүнү кыңгыраан садыгжы азы бай деп бодап чордум, – деп, Сеңгээ харыылаан.

– Кай, ындыг эвес чүве бе? – деп, Опан ирей айтырган. Сеңгээ оргаш:

– Бистиң байларывыста дег, олар база хөлечиктерлиг. Манчы-кыдаттарның аът-теве мунар, аъш-чем кылыр, чүък чүдүрер дээш кандыг-даа хөдели бар, – дээн

– Олар канчаар кеттинген-дир?

– Эттеп каан өшкү азы хүлбүс кежи алгы чолдак тоннарлыг, кончуг бай манчы-кыдаттарның киш кежи бөрттериниң сиртинде дошка-чиңзези5 чайнап чоруур, торгу тоннарлыг чорду.

– Боттарын канчаар алдынар-дыр?

– Боттарының чуртунда дег оларның турамыын көрген болзуңарза.

Ону дыңнаан араттар өгден соңнуг-муңнуг үне халааш, баглаашта аъттарын мунгулапкаш, өглеринче челзип ыңай болганнар…

Ядыы чондан албан-үндүт хавырар манчы-кыдаттарның кел чыдар сураан дыңнааш, бодамчалыг араттар ырадыр көже бээр. Чүл дизе, ол үптекчилерни үр үеде халаска аъшкарып-чемгерер, аът-хөлүн ажаар, кадарар болгай. Манчыларның Кыдаттан үнгенин дыңнай сала байлар безин оларга чиңзе-дужаалының аайы-биле белектер сөңневес дээш ырадыр көже бээрлер. Даңды эзирик, кыстарже туралаар ындыг аалчылар-биле ылаңгыя чараш кыстарлыг, аныяк кадайларлыг өг-бүлелерниң артары айыылдыг.

Кыдат садыгжының хоптак-чазыйын чоокта чаа Холурааш кайгаан: арат Комбунуң кончуг шыырак шарызының мыйыстарындан кудуруунга чедир хемчээгеш, ол хире хемчээлдиг даалымба пөстү кыдат үзүп берген. Шары ынчаар халас чыгыы саттынган. Араттар чаңгыс инени – хураган, көрүнчүктү – хой, кезим шайны – молдурга-биле садыглажырлар…

Кыдат садыгжылар «чегдирип садыглажырынга» ынак, чүге дизе садып алыкчы өрезин өй шаанда төлеп шыдаваанда, ооң өрези ийи катап улгадыр. Ийи дакпыр өрени араттың төлээри дам бергедээр, ынчалдыр-ла ол хөлечик апаар.

Бир катап Холурааштың өөнге араттар чыглып келген.

– Дарлалга удур тура халышкан «алдан-дургуннарны» канчалчыктар? – деп, хомудалын чажырбайн, Коңгур түрлүү кончуг айтырган.

– Канчап оларны уттур боор?! – деп, араттар оон-моон харыылааннар. – Оларны туткаш, Улаастайга апаргаш, дыка хилинчектээн болгай.

– Оларның баштарын одура кескеш, Ураангайга эккелгеш, чон кортсун дээш чагыларга азып каан, – дээш, Опан ашак тейлээн, – О, Бурган өршээзин, ол коргунчуг үелер катап ээлбес болзунам.

– Алдан-дургуннар дээрге дургуннар эвес, а маадырлар-дыр. «Эгейни кетпеске соок болур, эргини билбеске соора болур». Оларны маадырлар деп чон биле берген, – дээш, Коңгур уламчылаан, – Чок кижи чогунга чалынмас, бай кижи байынга пөкпес…

Опан ирей шаажылалды көрген аратты сагынган: «Улаастайга ол хүн мойнунда дөңгүлүг, белинге чедир чанагаштап каан алдан дургуннарның бирээзин шивээден үндүрүп эккелгеш, ооң мойнунда дөңгүзүнден ийи чургаан сөөрткеш, адагашка ону ооргазы-биле сөгедектей олурткаш, ийи холун хүлүй шарыпканнар. Долгандыр шип-ле шимээн. Хүлүглүг эр бажын чоргаар көдүрүп келгеш, тыва дылда: „Алдай Таңдым өршээзин! Арат чонумну өршээзин! Ада-иемни өршээзин! Ажы-төлүмнү өршээзин!“ – деп, алгырыпкан. Моюнда дөңгүзүн адыргаш, бир чургаан ооң кежегезинден алгаш, буруңгаар шелерге, ооң бажы доңгаш дээн. Үзее берген кижиниң моюн дөзүнче чидиг чыданы киир шанчыптарга, чаңгыс „Уё!“ деп ол алгырган. Оон мойну бир карыш хире узай берген, оорук сөөгүн адыра идипкени ол. Ийиги ялалакчы үзейтир орган кижиниң мойнун чидиг селеме-биле чаңгыс каккаш, үзе шаапкан. Одурулган баш черге дааштыг кээп дүжерге, чон хөлзеп, чамдык багай чүректиг улус моорап, чамдыызы кускан. Үзүк моюн дөзүнде саадындан кара хан аттыга бээрге, үш лама мөңгүн дашкаларга ол ханны дозуп ап турган дижир чораан».

Кижи бүрүзү чүнү бодавас дээр: «Кадагаатының дарлалынга чүс-чүс чыл амыдырап, оорга хөндүрбес базымчазынга ырма сынган эвээш чон харын-даа төрээн черлиг, тыва дылдыг бооп камгаланып артып калдывыс. Эр түрлүг, угаанныг, буруңгаар көрүштүг алдан дургуннар манчы кыдатка удур тура халчырга, баштарын кескен болгай. Ам манчы кыдаттар-биле канчаар демисешсе чогуурул?»

– Алдан маадырларның баштыңы Самбажык өлүртпээн, а орустар чуртунга чаштып чыткаш, ам төрээн черинче чоруп орар дижири шын бе? – деп, бир арат айтырган.

Чүге Самбажык Орус чуртундан ээп кээрил? Чүге дээрге, орустарның чуртунда 1905 чылда хувискаал болган, ооң сураа озалдап-даа болза, ам Урянхайда дыңналы бергени ол. Ол-ла бирги орус хувискаалдың салдары-биле 1911 чылда Кыдатка база хувискаал өөскээн, а Моол биле Урянхай Кыдатка чагыртып турар болганда, ында-мында араттар бажын көдүрүп эгелээн.

Бир эртен Мөңгүн-Тайгага чар тарай берген: «Кыдаттарның бүүзелерин үптеп эгелээн-дир!»

– Кайда үптеп турар?

– Өвүрде, ол ышкаш Оюн болгаш Салчак кожууннарда…

Тараза-тараза ол чар шын дөстүг болган. «Кыдат садыгжыларны чүге үптеп эгелээнил? – деп айтырыгга Холурааш бодунга мынчаар харыылаан: «Араттарның мал-маганын, өлүктү барык халаска ап, чонну ядарадып, чилбиленирге, ынчанмайн канчаар!»

Манчы кыдаттарга удур демисел Кыдаттан – Моолче, а оон – Моол-биле кызыгаар Урянхайның кожууннарынче тарап эгелээни ол. Өрт өвүр черлерни хөме алгаш, Эрзин биле Самагалдайга турган Баян-Боованың6 бүүзелерин үптеп үрегдээн.

– Кыдат садыгжыларның негелдезин ёзугаар амбын ноянның чызаан черинге Сапыынай, Болдурга деп оорларның холдарын доңуруп шииткен дишти.

Ынчалза-даа кыдат бүүзелер үптээри соксаваан. Бээзи кожууннуң Дус-Даг, Бора-Шайда турар Бээжин-Бадының бүүзелерин үптээн деп сураг дыңналган. Бүүзелер үптээшкини чүгле кыдат садыгжыларны база тыва дүжүметтерни эвес, харын-даа Орус чуртунда Ак-Хаанның дүжүметтерин дүвүредип эгелээн.

Иркутскиниң генерал-губернатору Ак хаанче «…урянхайлар манчы кыдаттарга удур тура халышса хөңнү» деп чагаа чорутканын Урянхайны эреңгейлеп чагырган амбын ноян Комбу-Доржу, Хемчик унунуң Даа, Бээзи ийи кожуунунуң тогус одагалыг, бүгүдениң даргазы Буян-Бадыргы ийи билбезе-даа, Моолдуң ховуларындан хат кээрин билгеннер.

Күске чылдың бөрү оъду чыыр өйде Коңгурнуң өөнге элчи шаап келгеш, аът кырындан алгырган: «Дайын эгелээн! Холураашты келдирип тур!»

Элчиниң алгызын таптыг дыңнаваан Коңгур ылавылаар дээш өөнден үнүп келгеш, ооң чүгле аъдының дуюгларының токкулаарын дыңнап чыдып калган. Ол алгыдан Севил ишкирнигип ыглай берген:

– Мен черле чүнү кылып каан мен? Кара өлүм… Чинчини чидиргеним… Ам дайын. Шупту-ла чүве мээң өөмнү оюп эртпес, кандаай чүвел…

Холурааш хамык чүвени билир Очурже чорупкан. Ол кайда, чүү болуп турарын көрген, дыңнаан боор кижи… Холурааш чоокшулап оргаш-ла, Очурнуң аалында кижи бажы кизирт, чугаа-соот кидин-түлүк чоруп турарын эскерип каан. Араттарның аразында делгем хөректиг Сойту биле күдер тырың Комбуй Хертек ылгалып көстүп органнар. Ол ийи ышкаш араттарны чон: турза узун, тутса мөге дижир.

Араттарның ол чугаазында Хомду (Кобдо) деп чаңгыс-ла сөс катап-катап дыңналыр. Холурааш чүнү-даа айтырбайн, дыңнап-ла орган. Адак соонда чугаа чүнүң дугайында чоруп турарын билип апкан.

– Моол араттар Хомдудан манчы кыдаттарны үндүр ойладырын бистен дилээн-дир, – деп, Очур тайылбырлаан.

– Дузалашпайн канчаар, – деп, Холурааш чөпшээрешкен. – Малга мал өөр, аратка арат өңнүк. А ол Хомду хоорай ыракта бе?

– Ийе, ыракта.

– А бир эвес сени дайынче бар дээр болза, чүү деп харыылаар сен? – деп, Холурааш Очурдан айтырган.

– Чоруур апаар мен.

– Чүге?

– Чүге дээрге моол араттар дилеп турар-дыр.

– Шын чугаалап ор сен, Очур. Сенгилештир чонга таптыг тайылбырлаар болгай… А оон башка элчи чүгле «Дайын!» депкеш, ыңай боорга, чүү-даа билдинмес ышкажыл…

Мөңгүн-Тайгадан Хомдуже эки-тура-биле Сойту, Холурааш, Комбуй үжелээн чорууру шиитпирлеттинген.

Моол таладан манчы хаанның төрези дүшкен дугайында чугаалар чедип кээп, манчы-кыдаттарны Хомдудан үндүр сывыртаарынга дузалажырын тыва араттардан дилээрге, чүнүң-даа мурнунда бөдүүн чоннуң эрес-дидим оолдары аъттаныры ол. Шак ол сорук Комбуй, Сойту, Холурааш ышкаш эрес-дидим тываларның хөрээнге өшпес одагның чалбыыжы дег кыптыга берген.

Кончуг кара сагыштыг арганы ажыглап, тыва чоннуң бир кезиин өскезинче ыдалап, аңгы-аңгы кожууннар, аймактар, төрел бөлүктер аразынга көрүшпес, билишпес чорукту өөскүдерин кызыткан чиижең, чилби манчы-кыдаттарга Холурааштың хөңнү чок.

Аалынга келгеш, улузун ол оожургаткан: «Моол араттар бистен дуза дилээн-дир. Эр кижи аяк дүвүн чылгаарындан аңгыда, дарыны база чыттаар ужурлуг. Дайын – эр кижиниң үүлези. Дайынга кижи бүрүзү өлбес болгай».

– Дамырактар чыылгаш, хем болур, тарамыктар каттышкаш, күш болур. Чоруур херек! – деп, Коңгур шиитпирлиг чугаалаан.

Дайын дугайында чугаа-соот бирде чавырлы берип, бирде улам дыргын тарап турган. Чамдык улус дайынче баар араттарны байлар дериир болган деп, а өскелери байлар боттары дайынче барбас дижип турганнар…

– Байлар дайынче араттарны дериир? Ол шуут хоозун чүве-дир, байлар кымны-даа деривес. Дайынче баар Холурааштың идик-хевин, ижер-чиирин, аъдын, ок-чепсээн боттарывыс белеткээй бис, – деп, Коңгур шуудунга кире берген.

Дайын чоруурда белеткелге он хонук хуусаа берген.

– Аъш-чемни аътка дергилеп аар бе? – деп, Холурааш ачазындан айтырган.

– Дайынчылар болгаш аңчылар шаг шаандан бээр чемни таалыңнааш, аъдынга дергилеп аар чораан, – деп, таакпылавышаан, Коңгур таваар тайылбырлаан.

Оон ол бир хумуң дээрбелеп каан арбай далганынга ийи аяк ишти хоюг ааржыны холуй былгапкаш, хаптапкан. Дизип каан куруттарже, хырында саржагже айыткаш, Коңгур:

– Бо бүгү бир айны шыдаар. Сээң ынак кара-кадыыңны кылыптар бис. Эзер ажыр октааш баглап аар таалың-даа магалыг-ла. Ай ажыр аңнаар деп барганымда хеңмени кадырган шары чүрээнге суп аар кижи мен, – дээн.

Севил уйнуунга бодунуң хөмден даарап алганы ишкир көгээржиин бергеш, чагаан:

– Бо көгээржикке суг, хымыс дээн чижектиг суксун аймаа шыгжаар сен. Челзип оруңда, эзериңде артып алганың көгээржииңде суг биле ааржы холушкаш, шала ажыг амданныг апаар. Ындыг суксун суксатпас-даа, харын чамдыкта аштатпас-даа.

Хөйден чыда калбайн, Анай изиг отта шой пашта сарлык сүдүнүң өремезин хайындырып турган. Өремеден саржаг ылгалырга, кырынга ак көвүк салдап эгелээр. Ол ак көвүктен саржаг ылгалы берзин дээш Анай ынаар үүргенелиг далганны немепкеш, былгаптарга, паштың дүвүнде чөкпек – «кара-кадык» саржагдан аңгыланы берген. Саржагны Анай аңгы саваже кудупкаш, паш дүвүнде арткан чөкпекти кургадып каан хой хырнынга7 савалапкан. Холурааштың ынак чеми – хырында кара-кадык белен болганы ол.

Өгнүң хана дораларының адаккыларын өрү ажып, даап каггылаан, салгын өттүр сырыннап турар. Ажып каан эжиинден даглар-ла чиргилчиннеп көстүр. Чаа дөгерген хой кежинден чагны, эът артынчызын Севил кестик-биле адыра сивирип-сивирип, алгыны божа-биле чаап каан. Оон отта пашка сарлык сүдүн ол чылыткаш, сүтче хойтпакты эвээшти дамдылады кудуп тура, үргүлчү былгап-ла турган. Кажан пашта хойтпактыг сүт сарыг сугланы бээрге, пашты оттан эскеш, сарыг суун таарже8 ылгай кудупкан. Оон пашта арткан быштактың сарыг суун хымыш-биле сы базыпкаш, таарга каггаш, кырындан аар даш-биле бастырып каан. Аар чүък адаанда дөрбелчин быштак кадый бээрге, ону таардан ужулгаш, ыяш деспиге салгаш, хөлегелиг черге – орун адаанга шыгжап каан.

Кежээликтей Коңгур биле Холурааш хойнуң коң эъдиниң сөөктерин чүстеринден адырып, эъдин сөөктерден аңгылай кезип турганнар. Дооразы ийи илиг кылдыр эътти дилиндектей кезипкеннер. Оларның чанында Анай даштарлыг одагда чем хайындырып турган. От өжүп бар чыдырда, кескен эъдин оңгар кырынга азып тургаш, Коңгур: «Изидип каан даштарның чылыынга дүннү өттүр эътти ыштап кадырар бис, оглум» дээн.

Улуг кара паш долдур шылып каан сөөктерлиг хой эъдиниң көже-биле быдаалаан мүнүн өг-бүле чооглап алганда, Холурааш баштактанган: «Че, ам бичии өеэдип чыдып болур аа?»

– Дыштан, дыштан, оглум. Бөгүн-даа бис шупту шыырак ажылдадывыс.

Эртенинде Холурааш херек аъш-чемин чыггаш, таалыңнааш, айтырган: «Мээң Дас-Кара аъдым мынча чүвени ууптар чүве бе, ачай?»

– Дас-Кара сени болгаш таалыңны чайлыг уур, чүъктүг Чадаанага чедир хала чок чоруур деп бил. Кол-ла чүве – чепсек! Чүнү алырың бодан, – деп, Коңгур сүмелээн.

– Ча биле согун, боо, бижек алыр бе?

– Бир дугаарында мээң аң адар боом ап ал, ол дайынга база ажыглаттынар. Чоок тулчуушкунга ча-согуннуг, чүгүрүк аъттыг кижи соок чепсектиг дайзындан артык боор.

– Ча-согун дайынчыдан күштү негээр, а мен хөөкүй…

– Сээң күжүң четчир. Ча-согунну-даа канчаар. Берге байдалда чүгле бодуңга бүзүре. Сээң артыңда кырган-аваң, мен, Анай барын утпайн чор.

– Мээң кош-бижээм кандыг-дыр че? – деп, мыйыс хынныг улуг бижекти курунда азынган Холурааш ачазының мурнунга оң, солагай талазынче чоргаар кылаштагылаан.

– Кончуг эки-дир! – дээш, улуг бижекти хынындан ужулгаш, Коңгур ооң бизин хынааш, сүмелээн. – Бижектиң чидии херек, а сөстүң чигези кедилиг.

Ачазы Холураашка кестик берген. Ол чидиг бистиг бичии бижек-биле чүлүттүнер, аңны кежинден сояр, малды чазаар, аът дерииниң ажылдарын кылыр. Оон Коңгур чактырын хавындан ужулгаш, буруңгаар сунгаш, боозунуң кызык будун көзүндүргеш, черге кадай шанчып алган. Ол саадааның ийинде халаңнадып алган дарылыг, коргулчун октуг кавындызын суйбап көргеш: «Сээң кырган-ачаң коргулчун окчугаштар-биле часпас адар чораан. Коргулчуннуң тывылбазы-ла кончуг» – дээн.

Кара идежинде хоюг дарыны боо кулаанче Коңгур чаларадыпкаш: «Мыйысчыгашта артык ок бар. Ол ок-биле кижи хамаанчок, аңны узуткап шыдавас сен. Чүгле аар балыгланган амытанны харын адып шыдаар. Ам адыптар дээримге, ок чок каар мен. Ок хоратпазы-биле атпас мен, —дээш, боозун шыгаарын Коңгур соксаткаш, – Ам идик-хепти ончалап көрээлем, оглум», – дээн.

Эзерже олурарда эптиг элик кежи чолдак тонун оглу кедипкен. Оон кызыл пөс курнуң бир ужун белин долгандырыпкаш, кыдыынга доңнапкаш, өске ужун биргизиниң кырындан ийи катап долгандыр куржаныпкаш, адак-бышкаа чииги кончуг Холурааш аай-дедир кылаштагылаан.

– Курнуң кызыл өңнүү эки харын, балыгланганыңда кызыл ханны дайзын эскербес. Ындыг кур аъттыг кижиниң хендирбелерин силгиишкинден, согуглардан камгалаар, – деп, Коңгур оглун мактаан.

Холурааш ам дырбактыг кежин аңдара даараан чеңи чок биле хыралып калган кара тарбаган кежи бөрттү, кырган-авазының даарап бергени кандыг-даа үеде доктаамал кедер хевин – хевенекти кедипкеш: «Хевенек өске хевимден чиик, эптиг-дир», – деп, амыраан.

– Хевенекти күзүн кыргаан хураган кежинден даараан мен, – деп, Севил өөрээн.

– Хевенекти хүннүң-даа кедерге, ол белен элевес болгай, – деп, Коңгур бадыткаан.

Холурааштың эттеп каан элик кежи дөртегер алгы чүвүрүн аңнаарда кетсин дээш Анай эрткен чылын даараан. Ам ол чүвүрүнүң кырындан кадайының даарааны өшкү кежи үгдешки кедипкеш, Холурааш ыңай-бээр баскылаан.

– Үгдешки-даа тулган-на! Ол аъттыг кижиниң буттарын чаъс-хардан, ыяштарның будуктарындан, тенниг харагандан камгалаар болгай, – деп, Коңгур ылавылаан.

Холурааш кадыг идиктиг. Эзеңгиже киир теп алган идииниң ытпак бажы аъттыг кижиниң бир-бир талазынче эглиринге, доңгаярынга эптиг. Идиктиң кадыг, чоон хөм кештиг хончулары аъттыг кижиниң буттарын камгалаарындан аңгыда, ол идиктер таалыңнар-биле катай аъттың быктын, иштин база камгалап чоруур. Чайгы үеде идиктерге сарыг-сиген оът каап аар, а кыжын кидис уктар-биле катай кедер. Аңнаарда азы көштерде кедер чымчак идиктерин Холурааш таалыңче суп алган.

– Көшкүн-дайынчылар шаг шаандан аъттыг дайылдажып чораан. Аъдың өлүртсе-даа, холда чепсээң-биле дайзыныңче халдай бер. А бир эвес чепсээң чок болза, бистиң хүрештиң аргаларын ажыгла, – деп, Коңгур оглун чагаан.

Кезек хамнап-хамнап, Коңгур аптарадан алгы хаптарда чат даштары9 ушту берген.

– Бо даштарны канчаар ажыглаар чүвел? – деп, Холурааш айтырган.

– Агаар изиг болзун дээнде, чат даштарын оттуң чалбыыжынга дөгей туткаш, кидиске азы дүкке ораагаш, салып каар. Агаарның чүдерээрин болдурбас дизе, чаттыг дашты адыжыңга салгаш, «ону өттүр» аңгы-аңгы талаларже үрер сен.

– А чаъс чагдырарарда?

– Агып чыдар сугнуң кырынга (дамырак) чаттыг дашты азып каар. Күштүг чаъс-чайык кыйгырарда, чаттыг дашты дагдан шурап баткан дамырак сугже каар. Чаттыг дашты анаа ап болбас. Ыяап хамнаан соонда ап болур. А бо даштарны хамнап каан мен, ап алырыңга ажырбас. Олар сени, Сойтуну, Комбуйну октардан камгалаар. Ам эм оъттарны, довук10 кургаг аът ханын, тооргу хирнин, сыын мыйызын, мыйгак кудуруун ыяап ап ал.

Соок дүжүп келгенде, чишке хереглээн аъттың ханын дозуп алгаш, ыяш хумуңнарга кудуп турганын Холурааш сагынган. Элээн болганда турнуккан ханның кырынга чырык сарыг хан, хумуң дүвүнде дестиг кызыл-хүрең хан ылгалы бээр. Чырык сарыг өңнүг ханны саваже аңгылааш, оон деспиже куткаш, өг иштинге кургадыр. Кургаткан аът ханын Холурааш өшкү кежи хавынга шыгжап алган.

– Кургаг аът ханын ажыглаарыңда ооң хензиг кезээн аскыңче киир каггаш, сорар ийикпе азы ону чылыг сугга эзилдирип аар сен. Кургаг аът ханы болгаш мыйгак кудуруу могап шылаан база аштаан кижиге дыка дузалаар чүве, – деп, Коңгур оглунга тайылбырлаан.

Мыйгак олчалаанда, ол дораан ооң кудуруун кежи-биле катай аңгылап аар. Оон дүгүн чидиг бижек-биле сүвүрүп каапкаш, кудурукту кежи-биле катай өг девиириниң адаанга кургады азар. Оон Коңгур: «Кудуруктуң хензиг кезиин бижек-биле үзе кескеш, дайнап-дайнап ажырыптар. Далаш чорук чокта, согаашка хоюдур соктааш, чылыг сугга эзилдир былгааш, ижерге эки. Алдын дазылдан шайны кежээ ишпес болза эки», – дээн.

– Чүге? – деп Холурааш айтырарга, ачазы: «Чүрек шапкылангаш, удуп шыдавас сен. Кедегге даңны атсы турар деп барзыңза ижип аарга чогуур», – дээн.

Узун-херии оруктарга азы кедегге от салбайн, чем чивейн, хайындырып каан хой довуун сорарга, аштааны чидип, өс эдер. Тооргу хирни, сыын мыйызы, мыйгак кудуруу күш киирер. Холурааш таалыңынче довукту, мыйгак кудуруун, кургаткан аът ханын, тооргу хинин, сыын мыйызының кескиндизин, адыг дыргаан, тарбаган өдүн база үзүн, хая чугун, янзы-бүрү эм оъттарны суп алган.

– Сени мен шаам-биле өөреткен мен. Шогжаң бажы хаттыг, шош бажы ханныг. Канчаар эмнээрин билир сен. Сен биеэ бодуң эвес, аажок сагышсыргай болу бердиң.

– Дайын дээш сагыжым саарзык, ачай.

Хем эриинге Коңгур узуну кулаш хире, калбаа карыш хире ындыг-ла бедик эвес от салыпкан. Холураашты ол соок сугга эштирин сүмелээн. Оглу соок сугдан үнүп келгеш, ачазындан айтырган: «Ам оон ыңай чүнү кылыр?»

– Отту ажыр кылашта. Ажырбас, чүң-даа канчап барбас.

– Отка кылаштааш, харын чылыга бердим – дээш, Холурааш чөөн чүктен соңгу чүкче от таварып кылаштааш, оон хүнгээр база кылаштаан. Ынчаар кылаштап тургаш, отка чалбарып чораан:

Өрттени бээр аарыгларны

Өртет, одум, чиирин чивит.

Өрттенмезин менден ырат,

Өршээ, өршээ, дузаң көргүс.

Соок сугга эштип, от таварып кылаштааш, Холурааш оожургааш, айтырган: «Суг биле от канчаар дузалааныл?»

– Суг-даа, от-даа сени арыглап каапканнар. Соок суг хову-шөлдүң маңгысчыгаштарын сенден арыглааны ол. А сугдан кортпастарын отка өрттеткенивис ол. Чалбарыглар, күзээшкиннер база дузалаан деп бил.

Холурааш сагыш човаар чүвези чок апаарга, Коңгур оглундан айтырган: «Кижиниң төрээн чери деп чүл ол?»

– Иемниң өпейлеп өстүрүп каан кавайы, адамның шалбадап өөреткени быжыг холдары, оларның чагыг-сөзү, бо кидис өөм-не-дир.

– Кончуг шын. Төрээн черивистиң үндезин дөзү арга-арыгның, дагларывыстың ыяш-дажында, ыды-кужунда, аң-меңинде, арыг агаарында, дамырак кара сугларында, дажыг хемнеринде, ак-көк хөлдеринде, оргу-шөлдерниң оът-сигенинде, бисти долгандыр турар бойдузувуста болдур ийин. Каяа-даа, кажан-даа төрээн чериң бодап, төрел чонуң сактып чор, оглум.

Аъттаныр хүн-даа келген. Холурааш чоннуң мерген сөстерин сагынган: «Үе кээрге, адыр чок, үер кээрге чай чок». Кырган-авазының: «Орукка омак-сергек чор. Чадаанага баргаш, хүрээге өлүг, дириг төрел чонуң дээш мээң өмүнээмден тейлеп каар сен. Чадаг чорба, аъттыг чору. Чааскаан чорба, өөрлүг чору. Ада көрбээнин оглу көөр» – дээн чагыын Холурааш сактып алган.

– Орукка оваарымчалыг бол, – деп, дайынче аъткарып тура, оглун Коңгур чагаан. – Эш-өөрүң хөй болгай. Төрээн Мөңгүн-Тайгаңче, бисче дөмей-ле ээп чанып кээр сен…

– Бодуңну камнап чор! – деп, Анайның чодураа дег кара карактары кылаңнашкан.

Анай хая көрүнгеш, Мөңгүн-Тайгазын кайгай бээрге, Холурааш дораан авазын аржааннадып чораанын сактып келген: «Анайның авамга дөмейин аар!» Кажан ол ашаанче көрнүп кээрге, карак чаштарындан арны өл болган.

– Ынчанма даан, Анай! —деп, Холурааш кадайын чазамыктаан.

– Мени дээш сагыш човава, – деп, карактары чаштыг кадайы ам хүлүмзүрээн. – Шупту чүве анаа болур. Сен бисче ээп кээр сен.

– Ада-иези кандыг болдур, ажы-төлү база төлептиг кижилер болур. Кижи өзер, кидис шөйлүр. Сен, Холурааш, ам ёзулуг эр болганың ол-дур! Таныш хөй боорга, даг-даштан тайып ушпас, төрел хөй боорга, төөреп азып чорбас, – дээш, Севил дашкаар үнгеш, чөөн чүкче көрнүп алгаш, тос-карак-биле сүттү дөрт чүкче чажып чалбараан.

О, өршээ хайыракан! Өршээ!

Арттың улуу мында болзун.

Арттынчактың улуу сенде болзун.

О, өршээ, чоруу-ла чогузун!

Оранның улуу мында болзун.

Олчаның улуу сенде болзун.

Чораан ботка човаг чок болзун.

Чорткан аътка соодуг чок болзун! – деп, Севил чажыг чажып, уйнуу менди-чаагай чедип кээр болзун деп оран-таңдызынга чалбарып-ла турган.

Холурааш эзеңгиже будун киир тепкен турда, Коңгур: «Куш уялыг, кижи чурттуг. Сээң Мөңгүн-Тайгаң сени манаар. Дөмей-ле чедип кээр сен, оглум», – деп чагаан.

Холурааш аъттаныпканда, Коңгур оглун каргыраа-биле үдеп чыдып калган. Ачазының үнү бирде ырап, бирде кыңгырткайнып чаңгыланып, ижин-баарны ажыңнадыр куюмнадып, тааланчыг чазамыктап куттулган. Ам оглу ачазының ол каргыраазында хая-даш чуулгаш, казырадыр дагжап, бузулган дег кыннып кээрге, «каргыраада ылап-ла дагларның кайгамчык өндүр чаагайы, күчү-күштүг түрлүү сиңген-дир» деп бодап чораан. «Биче-Мөңгүн-Тайга дээрге өгбелеримниң болгаш ада-иемниң дагып чораан меңги баштыг ыдыктыг сыны болгай. Мындыг магалыг оранымдан бөгүн дайынче аъттаныптым» деп бодап халдып орда, ачазының ыры-каргыраазы орук дургаар Холураашты дайынга тиилээринче сорук киирген.

2. ЧАДААНАЖЕ ОРУККА

Мөңгүн-Тайгадан Хомду дайынынче Холурааш, Сойту база Комбуй аъттарын мунупкан, түрлүү кончуг челзип органнар. Cойту биле Комбуй төрээн черинден ырак орукче бир дугаар аъттанган болгаш ыңай-бээр кайганмышаан, бурунгаар үзейипкен шаап орган. Чүге-ле ийик, Холурааш: «Бо дайынга бис тиилээр ужурлуг бис!» деп идегеп чораан. Артыштың ногаан бүрүлерин холунга өйдүктүрүпкеш, ооң чаагай чыдын таалал-биле киир тынмышаан, көрүп көрбээни чурттарны ол сагыштаан…

Бир-ле черде хек эткен. Холурааш кады чораан эштерин кый деп алгаш, тонунуң хойнундан шидиглиг алгы хавындан ачазының бергени хуулгаазын чаттыг даштарын ужулгаш, Сойту биле Комбуйнуң адыштарынга cалгаш: «Боо октарындан силерни камгалаар бо чаттыг даштарны идегелдиг черлериңерге шыгжап алыңар», – деп, чагаан.