Хынабдзэ

Пабжьэ гуэрэн тIэкIум Мыщэ хэсурэ, хьэблэ жэмхэр къыдохьэж. Абыхэм къапежьа цIыхухэри я жэмхэм я ужьым иту я пщIантIэхэмкIэ яунэтIыж.

А дакъикъэхэм Мыщэ и нэгум къыщIоувэж Нэхунэ жэм щызэрихуа зэманыр. Абы щыгъуэ Мыщэ и щIалэгъуэт, и делэгъуэт. Хэт сэ къыстекIуэн жиIэу, и къарум къигъэгугъэрт. Пэжуи абы къыфIэмылIыкI хьэ Иналхьэблэм щыIэтэкъым. Мыщэ къалъэгъуамэ, я кIэр бэкъум дэупщIауэ, лъэныкъуэ зрагъэзырт.

Дэнэ щымыIэми, Нэхунэ и жэм къэшыгъуэм ирихьэлIэу Мыщэ къэкIуэжырти Iуэбжэм деж тIысырт, зэзэмызэ и бзэгур къригъэжрэ зэIурыбзаеу. Ар абдежым къыIукIыртэкъым Нэхунэ Iуэм къимыкIыжауэ. Шэ пэгуныр иIыгъыу Нэхунэ абы къыщикIыжкIэ, и кIэр игъэкIэрахъуэурэ бгъэдыхьэрти худэплъейрт. ИтIанэ ежьэрти, Нэхунэ къыхуеплъэкIыурэ, унэмкIэ кIуэжырт. КIэлындор дэкIуеипIэм зэрынэсу, абдежым щыт хьэкхъуафэм бгъэдэувэрти, и щхьэр ирихьэх-къиIэтыжу щытт.

«СощIэ, сощIэ узыхуейр, – жиIэрт Нэхунэ Мыщэ еплъурэ, – шэ хуабэ тIэкIу уефэну аращ. Ехьейуи уезгъэфэн, моуэ зы дакъикъэкIэ къызэжьэ» – жиIэурэ унэм щIыхьэжырт. ИтIанэ пхъэ шынакъышхуэм и зэхуэдитIым нэс шэ къэшагъащIэ хуабэр ирикIэрт, щIакхъуэми пIастэми хипIытIэжырти къыхущIихырт. Ар Мыщэ апхуэдизкIэ фIэфIу ишхырти, итаIауэ умыщIэжыну, къибзеижырт.

Ауэ а псори Мыщэ и гукъэкIыжу арат. Пшапэр зэхэуэу цIыхухэр я унэм екIуэлIэжа иужь, алъандэрэ зыхэса пабжьэ гуэрэным сакъыпэурэ Мыщэ къыхокI. Зеплъыхь. ИхъуреягъкIэ мамырщ. Йожьэри, уэрамым тохьэ. МакIуэ сакъыпэурэ. Хьэ закъуэтIакъуэ яIууэмэ къапекIухь, хьэргъэшыргъэ къимыгъэхъеин щхьэкIэ.

Носыж ар Нэхунэ и щIапIэм. Куэбжэр гъэбыдат. Йолъэ бжыхьми, хадэм иту кIуэурэ, унэ гупэмкIэ къокIуэкI, къыщIэкIри щIыхьэжри илъагъун хуэдэу, бжыхьым адэкIэ къотIыс. КIэлындорыр уэздыгъэр маблэ, щхьэгъубжэ нэхумкIэ елъагъу: унэ кIуэцIым цIыху гуэрхэр щызокIуэ. «Шэч хэмылъу, ар Жансурэтщ» – игукIэ жеIэ Мыщэ.

Дэтщ пщIантIэм иджыри, и лъабжьэм щIэсу гъэмахуэр щигъакIуэу щыта кхъужьей жыгыжьыр. Бжыхьым къызэрыбгъэдэтщ бадзэуэгъуэ махуэхэм и лъабжьэм щIэпщхьэурэ хьэ бжьыдзэм зыщыщихъумэу щыта дуужьри. Ауэ ар зытет щхьэл мывэ къутахуэм кхъахэ хъуа дур иджыри Iэтауэ яIыгъщ. Абы и лъабжьэм Мыщэ щIопщхьэ, пщIантIэм щызекIуэхэр илъагъун хуэдэу. Игури и псэри тыншыжащ, и Iуэхур зыхуэкIуэнур имыщIэми. И пщIантIэм хуиту зыщиукъуэдиижа, дэсхэми ягурыIуэжа фIэкIа пщIэнкъым.

И гур мамырт, къикIуа гъуэгуанэ кIыхьми иригъэшати, щIиукъуэдиикIа и фIалъэ лъакъуитIым и щхьэр телъу, Мыщэ Iурехри, жей IэфIым и курыкупсэм хохьэ. УеджэкIи узыхимыхынум хуэдэщ ар, апхуэдизкIэ и гур мамырыжауэ мэжейри.

Пщэдджыжьым Мыщэ хуэжьыIуэу къоIуш. Нэхулъэ къыщищIым лъэуейм къелъа джэдхэри джэдэщ гъуанэмкIэ къипщурэ пщIантIэм щызэбгырокI. КъыщIэкIыу хъуар ибж фIэкIа умыщIэну, адакъэ лъэджажэ кIыхьыр къипщыпIэм деж щытщ. Языныкъуэ джэдхэм «Къу – къу – къукъу» жиIэурэ бгъэкIэ яжьэхоуэ. Ар джэдхэм я пащтыхьми, и жыIэ фIэкIауэ ауэ жыжьэуи идэнукъым.

Мыщэ адакъэжьым йохъуапсэ. «И насыпкъэ абы, – жеIэ игумкIэ,– махуэ псом хуиту пщIантIэм дэтщ, и жыIэ тIу ямыщIу джэдхэр къедаIуэу. Сэ мыгъуэ зыми зыри жезмыIэу, зыми и жагъуэ сымыщIу, къызатIамэ сшхыуэ, къызамытIами щхьэжэ сымыщIу хъумакIуэ пэжу пщIантIэм сыдэсынт.

Жэм шыгъуэ хъуати, Iэ ижьымкIэ пэгуныр иIыгъыу, цIыхубз гуэр унэм къыщIокI. Йоплъыр абы Мыщэ, и нитIыр триубыдауэ. КъыхуэцIыхуркъым. Нэхъри еплъыпэмэ, Жансурэтщ. Мастэ къыхаIуам хуэдэу, Мыщэ и гур къыходзэкъыкI. Жьыфэ къытеуа мыхъумэ, и нэгум къищ гынбжьыныгъэм зэрызихъуэжа щыIэкъым. Мыщэ нэщхъей къохъу. Нэхъ иужьыIуэкIэ, Iэ ижьымкIэ иIыгъ башыр зыщIигъакъуэурэ унэм къыщIэкIауэ кIэлындорым къох лIы гуэри. «Догуэт, догуэт, ар мы – Муриду пIэрэ? Тобэ ярэбий, сыту жьыфэ Iей къытеуа а тхьэмыщкIэм. Жансурэт и жьэм имычэзууэ жьы ищIащ ари. Хьэуэ, сыкъэкIужа щхьэкIэ мы пщIантIэм си нэсып дэлъыжу къыщIэкIынкъым. Муратрэ Маринэрэ я гъащIэр дауэ хъуауэ пIэрэ, Мурат, дауи бынунэщ. Марини унагъуэ ихьэу бын игъуэтыжауэ къыщIэкIынщ я псэупIэр. Жансурэтрэ Муридрэ къалэм къыдэIэпхъукIыжу мыбы къэкIуэжауэ щыпсэууэ аращ. Яху а тIуми Нэхунэрэ абы и щхьэгъусэ Датрэ я лъэужьыр. Дэтхэнэ жьыгъэми ди гъуэгур арауэ къыщIэкIынщ.

Зыхуигъэшэчри, пшапэр зэхэуэху Мыщэ ду лъабжьэм щIэлъащ. КIыфI зэрыхъуу и щхьэр къыдихыжри, екIуэлIапIэ зимыIэ хьэхэм ящыщу уэрамым дыхьэжащ. Махуэм дэнэ щымыIэми, пщыхьэщхьэм ар йокIуэлIэж Нэхунэ и лъахэм пэмыжыжэу хэщIапIэ ищIа псей жыг лъабжьем. Абы щIэлъу жэщыр егъакIуэ. Махуэм пхъэнкIий идзыпIэхэм ерыскъы кIэрыхубжьэрыхухэр къыщигъуэтурэ ешх, зыщигъэнщIыр зэзэмызэу. Плъэмэ Нэхунэ и лъапсэр илъагъуу мэпсори, абы и гур иригъэфIурэ, махуэхэмрэ жэщхэмрэ егъакIуэ. «Сэри куэдрэ сыпсэужыну къыщIэкIынкъым, сылIэмэ мыбдежым сыщыщIатIэжынщ», – йогупсыс жэщкIэрэ Мыщэ и гъащIэм.

Нэху ща иужь, нэхъапэхэм хуэдэу, жьыуэ шхын лъыхъуэ ежьэжыфыркъым. Дыгъэм зыкъиIэтыху щIэлъщ псей лъабжьэм, зиукъуэдий – зишыхьыжу.

Зы пщэдджыжь гуэрым, гъуэлъэгъу къыхуэхъуа хьэ хьэулейхэр зэбгырыкIауэ, Мыщэ и закъуэ псей лъабжьэм щIэлът, зыкъиIэтын щхьэхыу. Жьы ухъуамэ Iуэхушхуэкъэ! И щIыбагъыр здэгъэза гъуэгу лъэныкъуэмкIэ «Мыщэ, Мыщэ!» – жиIэурэ зыгуэр къоджэ. Ар и щыпэ зэхэхтэкъыми, зыкъигъэхъейркъым. ЦIыхухэм я нэхъыбэр ямыцIыху хьэхэм зэреджэр Мыщэщ е Пэрийщ, нэхъ цIыкIумэ ДамкIэщ, е Шарикщ. Нышэдиби апхуэдэ зыгуэрым иригъэщхьауэ зыкъигъэхъейркъым. «Мыщэ! Мыщэ!» – къоджэ аргуэру тригъэчыныхьу. Мыщэ и щхьэр къеIэтри, сыт укъыскIэрыхъыжьауэ сыщIумыгъэпсэур жыхуиIэу, и щIыбагъымкIэ йоплъэкI. «Мыщэ! Мыщэ!» – къоджэ аргуэру. Мыр хэтми скIэрыкIынукъым,– къехьэлъэкIыпэурэ къызэфIоувэ. Плъэмэ, и цIэмкIэ къеджэр цIыхубз гуэрщ. «Мыщэ, уэракъэ ар? Мыдэ къызбгъэдыхьэ.

Мыщэ абы йоплъ. «Си нэр нэжмэ, а слъагъур Маринэщ. Арауэ пIэрэ? Арамэ…» Мыщэ, ар сэращ, Маринэщ, къакIуэ мыдэ си деж. Сыту гъурIей ухъуа, тхьэмыщкIэ. Иджыри къэс мыпхуэдэу екIуэлIэпIэншэу упсэу мыгъуэрэ? Алыхь уэ дунейм утетыжу симыгугъа. И щхьэр дихри кIуэдащ жиIэрт Мурат. Ари унагъуэ хъуауэ къалэм щопсэу. Сэри абы сыдэсщ, сабиитI згъуэтащ. Ди мамэрэ папэрэ Нэхунэ и щIапIэм исщ. НакIуэ, сэри абыхэм я деж сокIуэри, уздэсшэнщ».

Абыхэм, ицIыхухэм я цIэхэр кърибжэкIыурэ къыщепсалъэкIэ, ар зэры – Маринэм Мыщэ шэч къытрихьэжыркъым. Маринэ бжыхьым адэкIэ лъэс лъагъуэм тету, Мыщэ бжыхьым и мыдрей лъэныкъуэмкIэ щыту, зыр адрейм хуеплъэкIыу макIуэ. ДэкIыпIэ куэбжэ цIыкIум щынэскIэ, тIури зэбгъурыту зэгъусэ мэхъу.

МакIуэ а тIур Нэхунэ и лъапсэм. Мыщэ Маринэ худоплъей, Жансурэт сыдигъэхьэну пIэрэ жыхуиIэу. «Умыгузавэ жеIэ Марини, ар къыгурыIуауэ,– иджы Жансурэт апхуэдэжкъым. Жьы хъуащ. Уэ пщIэркъэ,зи ныбжь, хэкIуатэр куэдкIэ зыщIогупсысыж. «Дауи, ар фи анэщи, фи дежкIэ фIыщ» – жиIэ хуэдэу Мыщэ йоплъых. ИтIанэ и щхьэр къеIэтыжри, Маринэ хуеплъэкIыурэ, нэщхъыфIэ къэхъужауэ, макIуэ.

ТIури зэгъусэу пщIантIэм дохьэж. Мыщэ и гур нэхъ хуабжьу къеуэ хъуащ. ЗыщIэувыIыкI хуэдэу зещI, итIани, Маринэ и гушхуэныгъэр иIыгъыу, йожьэж. «Умыгузавэ, Мыщэ, зыми зыри къуищIэнукъым».

БжэIупэм зэрыIухьэжу, Маринэ маджэ: «Мамэ! Мамэ! Мыдэ псынщIэу къыщIэкIыт! Мы къэкIуар плъагъурэ?»

Бжэр къыIуехри, Iэдакъэжьауэ ищIу, цIыхубз гуэр кIэлындорым къытохьэ.

– Хэт ар? – къоджэ и натIэм теса нэгъуджэр къригъэкIуэтэхауэ.

– Сэращ, Мамэ, Маринэщ. Мы си гъусэр плъагъуркъэ?

– Хьэ гуэр солъагъу.

– Мыр хьэ гуэркъым – Мыщэщ, ди Мыщэщ. ПщIэжыркъэ ар?

– Ан–на, сыт а жыпIэр!

Жансурэт хуэмурэ кIэлындорым къох. ЛъэбакъуитI-щы къечри, аргуэру къоувыIэ. Къоплъэ. Къожьэж. Къабгъэдохьэ. Зигъэщхъауэ, зыри жимыIэу Мыщэ и щхьэм толъэщIыхь. Магъ Жансурэт зэщыджу. Хуэмубыду и нэпсыр къыфIыщIокI.

– Алыхри бегымбарри узогъэлъэIу, Мыщэ, къысхуэгъэгъу, икъукIэ лей уэсхащ. ШкIумпIт абы щыгъуэ мыр, – жиIэурэ и натIэм IэштIымкIэ тоуIуэ Жансурэт. Ей, бетэмал, хъуакъым ар. ЯпэкIэ сыплъауэ щытамэ, ар къысщыщIынтэкъым. ПщIыхьэпIэу дапщэщи си нэгу ущIэкIауэ пщIэрэ уэ, Мыщэ?

– Зи бзэ мыпсалъэ хьэм «къысхуэгъэгъу» жепIэкIэ сыт, мамэ. А тхьэмыщкIэм лейуэ епхар къыпхуигъэгъуну Алыхьым елъэIу. Ар бгъэзэкIуэжыну ухуеймэ, мис Мыщэ къыпхуэсшэжащи, егугъу гъашхэурэ зыкъегъэужьыж. Плъагъуркъэ мы тхьэмыщкIэр гъур зэрыхъуар. Мы пщIантIэм зэрыдэкIрэ и ныбэ изу шхауэ къыщIэкIынкъым.

– Си жьэ ерыскъы дзэкъэгъуэ дэсхьеинкъым, Мыщэ и Iыхьэ хэмыкIауэ. Тобэ, тобэ, сыту Iеищэ ухъуа. Фэрмэ къупщхьэми укъыхуэнай. КIущэ тхьэмыщкIи къекIуэлIэжамэ арат. Абыи куэдрэ сыхуилъа мыгъуэщ.

– Ухуилъа къудейкъым, мамэ. Iэджэрэ жыхапхъэ ебутIыпщащ, и кIэмкIэ къэбубыду унэм щIэбдзащ.

– Ари пэжщ, ауэ сэри а зэманым сытэмакъкIэщIу щытащ. «Хьэм и губжьыр кхъуэм трелъхьэ» жыхуаIэм хуэдэу ди псэукIэ зэкIэлъымыкIуэм тэмакъкIэщI сищIауэ, си губжьыр хэтми зыгуэрым тезмыкъутауэ си гур и пIэм итIысхьэжыртэкъым. Уэ иджы къыбгурыIуами сщIэркъым, си хъыджэбз, ауэ унагъуэм къыщыхъей псалъэмакъхэм я нэхъыбэр къызыхэкIыр псэукIэ зэкIэлъымыкIуэрщ. Уи адэмрэ сэрэ щхьэгъусэ дызэхуэхъуа иужь, дызыхуей дымыгъуэту фэ фыкъэжэпхъыху гугъу дехьащ. Уи адэр Iуниверситетым егъэджакIуэу щылажьэрт, ауэ кандидат, доктор цIэхэр иIэтэкъыми мазэ улахуэр мащIэ дыдэт. Сэ сымаджэщым сыщылажьэрт. Си мазэ улахуэр, щIакхъуэ уасэ къысхуэмынэжу, зы бэзэр кIуэгъуэм текIуадэрт. Абы щыгъуэми мы жылэм къейлыжа щыгъын лъапIэхэм, импортнэ жыхуаIэхэм хуэдэ къэсщэхуми аратэкъэ. ТIуми ди улахуэр зэхэту тшхынымрэ ди фэ къимыщу къэткIухьынымрэ тенэцIыхьауэ хурикъуу арат. Абы нэмыщIыжкIэ мы къуажэр къытпыщIати, зы щэбэти, тхьэмахуи дэмыкIыу дыкъэкIуэжырт. АпщIондэху лIыжьымрэ фызыжьымрэ я пащхьэм IэнэщIу дыкъихьэжыфыртэкъым. Дэ зыхуэдгъэныкъуэурэ тхъуцIынэ, лы жыпIэми къахуэдмыхьIауэ дыкъэкIуэжыртэкъым. Абы дызэрыщыIэ махуитIми етIысэх жыхуаIэ диIэтэкъым. Гъэмахуэм хадэм дилэжьыхьырт: хэтсэрт хадэхэкI, пхъэщхьэмыщхьэ жыгхэр зыхуей хуэзэу зепхьэн щхьэкIэ дапхуэдиз пыщIауэ пщIэрэт. Абы пыщIати фи адэм етIысэх жыхуаIэр ищIэртэкъым. А махуитIым гугъу зэрехьар къемыхьэльэкIу лэжьапIэм кIуэрт. Щэбэт-тхьэмахуэр къэсырти, аргуэрыжьу къуажэм дыкIуэжыну гъуэгу дытеувэрт.

Ди фэм дэкIа адрейхэм я гугъу умыщIыхи, фэ, ди бынитIыр, ди Iэблэ зэрызым фытесу, адрей ди Iэблэ зэрызымкIэ сумкIэ хьэлъэ тIыгъыу автобускIэ къуажэм дыкIуэжу ди фэм икIар зымыгъэунэхуам ауэ жыжьэуи и нэгум къыхущIэгъэхьэнукъым. Уэшх къешхми, уэс къесми, утеувэ мыхъуу мылми къэдгъанэртэкъым. Абы щыгъуэми автобусым дыкъикIыжа иужь, километрищ – плIы лъэсу ткIужырт. Щыгъыну тщыгъыр къанэ щымыIэу псыф хъуху Iэджэрэ уэлбанэм гъуэгум дытриубыдащ. Ди Iэпэлъапэр пыщтыкIауэ фэри фыдиярэ фыгъуэгыу щIымахуэм зэпытча гъуэгуанэм и гугъу умыщIыххэ. Абыхэм тэмакъкIэщI уащIын уи гугъэтэкъэ, си хъыджэбз. Мис апхуэдэу ди псэр зэпычу, хуиту зыдгъэпсэхуну зы махуэ дыхущIэмыхьэу ди щIалэгъуэр дгъэкIуащ. Уэ узипхъущи дэнэ сыпхьыжын, сымыукIытэжыхэу бжесIэнщи, уи адэмрэ сэрэ ди пIэщхьэгъ зыуэ зы жэщ нэху дыкъекIыну Iэмал дымыгъуэту, тхьэмахуэ, тхьэмахуитI щекIуэкI Iэджэрэ къэхъурт. Апхуэдэ гъащIэкIэ Алыхьым зыми сыхуимыгъэупсэкIэ.

Ан – на, делэ сыхъужа си гугъэщ, сыпсалъэурэ фи щхьэр згъэузащ. НакIуэ ныщIыхьэ унэм. Уэри, Мыщэ, гъащIэу къысхуэнэжар сухыху бэлыхьу птезгъэлъар зэрыспшыныжыным сыхущIэкъунущ. Дэс мы пщIантIэм зыкIи укъыхэмыскIыкIыу. КIущи къэкIуэжамэ арат. КъыкъуэкIыжу щытмэ, сылIэху ари си пIэ кIапэм тезгъэсынщ. И жагъуэ къащIу зыми хуэздэнкъым.

Iыхьэ II

«Iей мыхъу фIы хъужыркъым» жеIэ адыгэ псалъэжьым. Мыщэ и щхьэм кърикIуа псори щыгъупщэжа фIэкIа умыщIэну, и щхьэр лъагэу илъагъужащ иджыпсту. И жьыщхьэ иIуэтэжауэ къелъытэ. Йожьэри, нобэ япэ дыдэу мы пщIантIэм къыдыхьам хуэдэу плIэнэпи, щIыхьэпIи къимыгъанэу зэпеплъыхь. Елъагъу, псэ зыIутхэм я закъуэкъым жьы хъур. Зэманым и нэпкъыжьэ якIэрыболъагъуэ пщIанIэм дэт, дэлъ псоми. Абыхэм якIэлъыIэбэн пщIантIэм дэсауэ щытамэ зэи къыкъуэмыкIыжыну зи дыгъэр къухьэж гъащIэм и фэ Нэхунэ и пщIантIэм къытеуэнтэкъым. Гуэщыщхьэм телъ бгъэныр Цу и лъэгум и щыпаупщIу къашэу щытрабгъауэ щытар Мыщэ и нэгум къыщIоувэж. Иджыпстууи къыщIихьэ хуэдэщ паупщIагъащIэ бгъэным и мэр. Гуэщым и бжьыхьэкIапэхэм бзухэм абгъуэ щащIауэ гъэмахуэ къэс щыкIэцIырт, шыр цIыкIухэр къыщрашырт, я дамэ цIыкIухэр жыуэ езыр-езырхэу лъатэф хъуху щагъашхэрт. Иджы апхуэдэ зыгуэри пщIантIэм дэплъэгъуэжыркъым. Бгъэныщхьэ ныкъуэфыр бзухэми ябгынащ. Iэпхъуащ ахэр и фIыгъуэу гъащIэр щыщIэращIэ нэгъуэщI пщIантIэ. ЩымащIэкъым апхуэдэхэр Жыг фIыцIэ къуажэм. Жьым и пIэ щIэ къихъуэн хуейщ дапщэщи. Ар гъащIэм и нэщэнэщ. Дыгъэу къатепсэр яфIэмащIэу, уэшхыу къатешхэмкIэ замыгъэнщIу къохъу жыгыщIэ цIыкIухэм пызыщэну щIэблэ цIыкIухэр.

– Тхьэ, мамэ, иджы уимызакъуэу къэплъытэ хъунум Мыщэ ящхьу, Жыг фIыцIэ къуажэм дэс унагъуэхэм къащIоувэ абы и гъащIэм къыщыкIуэжакIэ. ПщIантIэм къыдыхьэIами къуигъэщIэнущ. Дэри махуэ къэс дыкъэкIуэжыфыркъым. Ди адэр сымаджэрилэщи, зэманым и нэхъыбэр сымаджэщым щегъакIуэ. Пщыхьэщхьэ абы ишхын хуэсхьынущи, Мыщэ къызэрыкIуэжар жесIэнщи згъэгуфIэнщ. Абы и гугъу щIэх-щIэхыурэ ещI, и гуэныхь къэдмыхьауэ тхьэм къыщIигъэкI жеIэ.

– Алыхь, Маринэ, Мыщэ и гуэныхь фэ фтемылъ. Зыгуэрым абы хуэмыфащэ ирипэсамэ ар сэращи, Алыхьу тэхьэлам солъэIу къысхуигъэгъуну. Муратрэ уэрэ фызэрыцIыкIу лъандэрэ Мыщэрэ КIущэрэ факъыщхьэщыжу, сэ сатеплъэ мыхъуу зэманыр кIуащ. Иджыщ сэ къыщызгурыIуэжар а псэущхьитIыр бэлыхьу зыхэзгъэтар.

ТIэкIу зырегъэпсэху къажриIэщ къеIэзэ дохутырми, Мурид сымаджэщым къыщIашыж. И щхьэ трачу зыми зыри жимыIэф щхьэкIэ абы къеузыр яхуэмыгъэхъужым хуэдэщ. Езы Муриди ар къыгурыIуэжауэ къыщIэкIынущ, арщхьэкIэ, дэтхэнэ цIыхури апхуэдэщи, и псэр пытыху гугъэнущ. «Си Iуэхур зыхуэкIуэнур Алыхьым бгъэдэслъхьащ, абы къысхуищI унафэмкIэ сыарэзыщ» – жеIэ. Унэм щIэкIыу баш иIыгъыу пщIантIэм къыщимыкIухьыжыф хъуащ. Нэхъыбэм хэлъщ. КъыщIыхьэIамэ къызэфIотIысхьэри Iэджэми щIоупщIэ. Къуажэм щыщу хэт яшами, хэт къишами, хэт и нысэ икIыжами щIоупщIэ. ЕкIуэкI гъащIэм пэIэщIэ зищIыну хуейкъым. Узым иубыдами, мэгугъэ псэуну. КъигъэщIамкIэ ирикъуауэ дунейм зы цIыхуи ехыжакъым. Алыхьыр къыхуэупсэу илъэс щитIкIэ псэуа лIым псэхэхыр къыщыхуэкIуэм, зэ умыпIащIэт» – жиIэри Алыхьым аргуэру елъэIуащ жи мыпхуэдэу: «КъэзгъэщIар сэ къызэрысщыхъур зы бжэмкIэ сыщIыхьэу адрей бжэмкIэ сыкъыщIэкIыжауэ аращи, иджыри тIэкIу си гъащIэм къысхупыщэ» – жиIэри.

Дэтхэнэ цIыхухэри псэухукIэ мэгугъэ. Гугъэни хуейщ. Сэ сщIэнур сщIащ жыпIэу къоуэлIа узым зепту щытмэ псынщIэ дыдэу къыппэлъэщынущ. «ГъащIэр бэнэныгъэщ» ауэ сытми жаIакъым. Мурид и адэр илъэс бгъущIрэ тхум нэблагъэкIэ псэуащ. Алыхьым къыхуигъэфэща гъащIэр иухауэ и псэм еджэу здытелъым, гузавэу щхьэщыт и бынхэм къахудэплъейри жиIащ: «Мы дуней дахэр къэзгъанэу дауэ сехыжыну». АфIэкIа жимыIэжу и нэр зэтрипIэри, къэзыгъанэ и псэм и Iэужьу, и накIэ зэрызымкIэ къыщIэткIуа нэпсыр и тхьэкIумэм нэсыху ежэхащ. Муриди мэгугъэ и адэм и ныбжьым нэсыху псэуну.

Пшапэ зэхэуэгъуэм нэблэгъауэ, имыхабзэу Мыщэ мэпщIэу. «Къэхъуар сыту пIэрэ? – мэгузавэ Жансурэт. Япэ щIыкIэ къыфIощI Мыщэ зыгуэр зыдигъуэу.

– ЩIэкIи плъэт, – жеIэ Мурид, и IэблитIыр зыщIигъакъуэурэ и щхьэр къеIэтри. – КъыдыхьэIами пщIэркъым. Муратрэ Хынабдзэри къэкIуэж хъунщ.

– Нобэ, е щэбэткъым, е тхьэмахуэкъым дауэ къызэрыкIуэжынур, – жеIэ Жансурэт. – Махуэ псом лэжьауэ сабиитIри якIэрыщIауэ абы нэс къикIыу къэкIуэжыфын ахэр.

Жансурэт щIокI бжэкъуагъым къуэт башыр къищтауэ зыщIигъакъуэурэ. Зиплъыхь щхьэкIэ зыри илъагъуркъым. Мыщэ бгъэдыхьауэ и щхьэм толъэщIыхь «Сыт къыпщыщIар, си псэр зышхын тIэсэ», – жиIэурэ. ХьэмбыIуу щыс Мыщэ и пхэр къиIэт-етIысэхыжурэ гуэщымкIэ маплъэ хэпщIэукIыурэ. Жансурэт къыхуэщIэркъым ар зыхуейр. ИтIанэ гъэщхъауэ зыщхьэщыта хьэм зыкъыщхьэщеIэтыкIыжри, Мыщэ и щхьэр здэгъэзамкIэ, Iэдакъэжьауэ ищIурэ маплъэ. «Алыхь, Мыщэ, а уздэбанэмкIэ зыри щымыIэ, – жеIэ Жапсурэт. – Iэщкъым, джэдкъазкъым зэрыжаIэу а псэуалъэ бгынэжам хэт уи гугъэрэ къэкIуэнур. Ахэри щыдиIам нэхъыфIт. Зи мыхъуми гъэш, джэдыкIэ дыщыщIэртэкъым. Иджы къалэм къытхурахым дыщыгугъыу дыкъэнащ. ЗылъэмыкIыж дэтхэнэми аращ и IэнатIэр. Алыхьым тхуигъэузыншэ Хынабдзэ. ДыщигъащIэркъым гъэшхэкI ерыскъым. Чефири, шати, кхъуейлъалъи ди щIыIэлъэм сытым дежи дэлъщ. Ауэ ууейуэ къэпщтэжым хуэдэ щыIэкъым. Чефирыр Мурид фIэфIщ, зыпищI щымыIэу иреф. Шатэращ илъагъумыхъур. «Мыр шатэкъым-шхущ, – жеIэ къалмыкъшейм хикIэну щесткIэ, – Шхум хуэдэу зэщIокI». Ар сощIэри, гъунэгъухэм я деж шатэ къыщызощэхури шейхэкIэу хузызохьэ.

Алыхь хьэблэм дэсхэми шэ е шатэ къуамыщэф. Кърагъэзэгъыркъым. Ауэ щыхъукIи бэзэрым яхьурэ ящэ.

Сынопсалъэурэ уи щхьэр згъэузауэ къыщIэкIынщ, Мыщэ. А псом уэ сыт мыгъуэ хэпщIыкIрэ. Фызыжь делэ жыхуаIэр сэ схуэдэщ. КъыбгурыIуэ хуэдэ си щхьэр къовэри сыщытщ. Аращ-тIэ, жьыгъэр фIыуэ щытамэ, абы зыпыIуадзу дунейр яхьынтэкъым. Аращ къызыдэкIуэр щхьэхуэпсалъэ хъунри.

Мыщи, Жансурэт къепсэлъэху, жиIаухъуар къыгурыIуэм хуэдэу, мамыру щысащ. ИтIанэ, аргуэру щIедзэжри, гуэщымкIэ плъэуэрэ хопщIэукI. ЗыкъеIэтри абыкIэ макIуэ. Жансурэти кIэлъокIуэ. Носри, Мыщэ гуэнэщыщхьэм дэлъеину хуожьэ, арщхьэкIэ блыным кIэрыувэ мыхъумэ зиIэтыфыркъым.

Абыи жьыгъэр къытекIуащ.

«Зэт-зэт, Мыщэ, уи пщIэуныр гъэбэяут, – жиIэурэ хьэм и щхьэм Жансурэт толъэщIыхь. А си тхьэкIумэм къиIуар джэду пщIэу макъщ. Гуэщ бгынэжар джэду хьэулей гуэрым псэупIэ ищIауэ арагъэнщ. НакIуэ, Мыщэ, нэкIуэж» – къожьэж Жансурэт. Мыщэ абы къыхуеплъыкIыурэ пщIэу мыхъумэ унэмкIэ къиунэтIыжыну и мурадкъым. И пщIэу макъым нэхъри зрегъэIэт Мыщэ, дыгъэбгъэнауэ дэнэ уздэкIуэр жыхуиIэу.

Жансурэт иIыгъ башыр зыщIигъакъуэурэ унэм носыжри кIэлындорым докIуей. «УкъэкIуэжрэ, Мыщэ» – жиIэурэ къызэплъэкIмэ, и пIэм къимыкIауэ щысщ хьэр. «КъэкIуэж, Мыщэ, ар джэду хьэулейщ» – щIохьэж Жансурэт унэм.

Абы и псалъэмакъыр зыхихауэ Мурид щIоупщIэ:

– Хэт, фызыжь, узыдэуэршэрыр?

– Алыхь, Мыщэм сызэпсалъэр. ГуэщымкIэ кIуэри хьэмбыIуу тIысауэ джэду пщIэу макъым щIэдэIуу, зэзэмызи хэпщIэукIыу щысщ. Гуэщыщхьэм дэлъеину хуежа щхьэкIэ зиIэтыфакъым. Жьы дыдэ хъуа мыгъуэщ.

– Джэду пщIэу макъ жыпIа? , – къызэфIотIысхьэ ерагъмыгъуейкIэ Мурид.

– А фызыжь делэ, ар джэду хьэулейуэ къыщIэкIынукъым! КIущэ къэкIуэжауэ арагъэнущ.

– Уи фIэщу жыпIэрэ! Алыхь абы си акъылыр хуэмыкIуа. Арауэ къыщIэкIмэ дунейнасыпу къэслъытэнт. Мыщэрэ абырэ зэгъусэу мы пщIантIэм дэсу слъагъумэ Алыхьым къысхуимыщIа щыIэкъым. А тIум ясха лейр сымылIэ щIыкIэ схуэгъэзэкIуэжмэ къысхуимыщIа фIыгъуэ щыIэкъым.

– Уэлэхьэ, фызыжь, уэ ар къохъулIэну уи гугъэми укъопцIэмэ. Уэ, езыр, хьэдрыхэ гъуэгум утетщи абыхэм я гуэныхьу къэпхьам щыщу дунейм щыпшыныжыфынур мащIэ дыдэщ. Къеймэтмахуэм здэпхьыну къыпхуэнэми урикъунщ.

– Елъ абы жиIэр! ИгъащIэм си Iупэм утесу уогъакIуэ уэ зэманыр. Сэ фIы гуэри сщIауэ къыщIэкIынщ къэзгъэщIа гъащIэм къриубыдэу.

– ПщIаIами зыхуэпщIар уи щхьэращ, ахъумэ нэгъуэщIым щхьэкIэ зы жэщи уи жей бгъэныкъуакъым. Хьэмрэ джэдумрэ я гугъу умыщIыхи ди анэ тхьэмыщкIэм псалъэ дыджу иупэсар гуэныхьу урикъунщ. Уэ Алыхьым гъэунэхуакIуэу гъусэ къыпхуищIауэ къыщIэкIынущ уи нысэ Хынабзэ. Ар къызэрытхущытым, къытхуищI пщIэмрэ щIыхьымрэ упсэууэ уи нэгум щIигъэкIыну аращ. Абы дерс гуэр къыхэпхынщ жысIэнущи, уи дыгъэ къухьэгъуэр къэблэгъащ. ИтIани уэ пхуэмыдэу нэхъыжьым гукъабзэ – щхьэкъабзэкIэ бгъэдэт цIыху зэрыщыIэр упсэу щIыкIэ Алыхьым уи нэгу щIегъэкIри, нэгъуэщI мыхъуми уи лIэгъуэм зыкъэпщIэжынщ.

Апхуэдэу зэрыжысIэм щхьэкIэ уэ жыхьэнэмэкIэ сыпхуэупсэу аракъым. ЗэгъащIэ ар фIыуэ. Сыт хуэдэу щымытми, ди гъащIэр здэдгъэкIуащ, бын къытщIэуващ. Тхьэм ахэр тхуигъэузыншэ, тхьэм дыщIригъэлъхьэж.

Мурид псэлъэху Жансурэт зыри пидзыжакъым. Пэжым нэр ирещI жыхуаIэрати, щыму щысащ. ИтIани и гум къыдрихьеяр жимыIэу хуэшэчакъым.

– Алыхь, лIыжь, блэкIар къэбужьгъыжу си нэкIум къыумыупцIэжами зыягъи мыкIынт. Сэ ар къызгурымыIуэжауэ уи гугъэми укъопцIэ. Солъагъу Хынабзэ гугъу зыкъызытхуригъэхьри. Си щхьэ, си бын нэхъыфIщ жимыIэу псори зыредзэкIри къуажэм къокIуэж. Дауи, ар абы и закъуэ и фIыщIэу къыщIэкIынкъым. АбыкIэ ди къуэм и фIыщIэри гъэкIуэдын хуейкъым.

– Пэжщ, цIыхухъум и щытыкIэми куэд иIыгъщ. Мурат зэрыцIыкIу лъандэрэ адэ – анэкIэ гумащIэщ. Ауэ мыри зыщумыгъэгъупщэ. ЦIыхубзыр хуейуэ щытмэ адэри, анэри, благъэри зэрыжаIэу IэщIыб уигъэщIыфынущ. Зэпымыууэ теткIуэу щытмэ псы ткIупсми мывэр еугъуэн. ЦIыхубзым и Iуэхури апхуэдэщ, и жьэр имыгъэувыIэу зэпымыууэ уи щхьэкуцIым къитIыхьу щытмэ акъылу илъыр иритIыкIыу езым ейр кърилъхьэфынущ. Сэр дыдэми уэ ар къызэпщIэфащ. Дапхуэдиз лей си анэм кIэлъызомыхьами уизмыгъэкIыжыфу сыбгъэшэчащ. Ди бынитIыращ здэсхьын сымышIар. Абы щхьэкIи къэзмыгъанэу Iэджэрэ яужь сихьащ Къэргъейхэ уахуэсшэжыну, арщхьэкIэ Нэхунэ адэкIи мыдэкIи сигъэбэкъуакъым «Фи бынхэр здэвмыпIыжу щытмэ быдзышэу узэзгъэфар хьэрэм пхузощI» – жиIэри. Жыжьэ сыIэбэнкъым. Мес си къуэ нэхъыжьым щхьэгъусэ хуэхъуар уэ пхуэдэ зыгуэрщи илъэсым зэ къэкIуэжу дыкъалъагъуми аращ. ДылIэми дытхъэми ящIэркъым. Ар щыцIыкIум щыгъуэ Мурат нэхърэ нэхъ гумащIэжт. Псом хуэмыдэу уэрщхьэкIэ имыщIэн щыIэтэкъым. Иджы еплъ зэрыхъуам. Иужьыгуащ ар фыз щхьэзыфIэфIым. И фызым къыжриIэр Алыхьым жиIауэ къыфIэщIыжу мэпсэу. И IеицIэ жыпIэмэ IэлфIыцIэу къызокIуэкI. Щхьэлбзаджэщ цIыхубзыр. Къыппэлъэщу абы ущIэхуа иужь упсэуху уихьэжынущ.

– Хъун мыгъуэщ, хъун! Къэхъуа псори зи лажьэр сэращ! – зэщыджу мэгъынанэ Жансурэт. – Сыт сщIэн Алыхьым къысхуищI си унафэщ. Сшэчынщ абы къыстрилъхьэ псори дунейкIи ахърэткIи. ЗикI умыгузавэ си гуэныхьым щыщ уэ къыплъагъэсынкъым. Ар уфIэмащIэу щытмэ уи нысэ Хынабдзэ и тхьэкIумэр хуэIуантIэ сэ уи анэм сызэрыхущыта дыдэм хуэдэу къысхущытыжыну. КъыжьдремыкI абы сэ схуэгъэзауэ зы псалъэ гуапэ. КъысхуремыщI гущIэгъу лъэпкъ. Срегъэунэху дунейкIэ уи япэкIэ мывэ бгъажэмэ узэрыхуэзэжынур. Адэ нэхъ пасэу сылIэу ахърэтым щысшэчамэ нэхъыфIт Алыхьым и тезыру сэ къыслъысынур. Иджы уэри уи жьэр умыгъэувыIэу укъызопIэскIу, фэмрэ къупщхьэмрэ сыкъыхуэна пэтми ар уфIэмащIэу. Ди щхьэщыгум ит Алыхьым солъэIу икIэщIыпIэкIэ псэхэхыр къысхуигъэкIуэну. Фи натIэм сиджэлыжмэ псори фытыншыжынщ.

И IэлъэщI кIапэмкIэ Жансурэт зызэпелъэщIыхьыжри, бжэныфэ нэмэзлыкъыр унэ лъэгум щеукъуэди, ахъшэм ищIыну. И ныбжьыр хэкIуатэу и гъащIэм и нэхъыбэр зэригъэкIуам зыщIигъэгупсысыжри нэмэз щIыкIэ зригъэщIауэ и зы нэмэз уахъты блимыгъэкIыу ещI. духьэуэ къабж псори зригъэщIащ и гъунэгъу духьэшы КIурацэ деж кIуэуэрэ. Къэзыгъэзэжыр Алыхьым ещтэ жаIэ. Нэмэз щыгъэр игъажэм тхьэ елъэIуурэ нэмэзлыкъым щытежае къохъу.

Жасы ищIу гъуэлъыжа щхьэкIэ, нэху щыху и нэбдзыпэ зэтрилъхьакъым. Апхуэдэщ жэщ къэси. Махуэм тIэкIу мэщхьэукъуэри, и жей псори абыкIэ зэфIокI. Нриуэ – къриуэурэ махуэр егъакIуэри тIэкIу тоу. Жэщыращ Жансурэт къытехьэлъэр. Гупсысэм зыщIиубыдауэ здыхэлъым абы и гъащIэр зэригъэкIуар тхылъ напэ зэрызурэ къызрегъэдзэкIыж. Ирилъагъуркъым абы гущIэубыдэ гуэри. Езыр–езырурэ и щхьэфэцым зыщиIэт къохъу. Щыхилъафэ зэзэмызэми гугъуехьыр телъущ зэрыжейр. Елъагъу пщIыхьэпIэу фIыцIэ защIэкIэ хуэпа гуэрхэм къауфэрэзыхьу, я Iэ бэлацэ шынагъуэхэр къыхуашийуэ, и пщэр щаубыдыкIыпэрэ ятхьэлэну къытегуплIэу. Гурыму хуежьэу, къыпщыщIар сыт жиIэу, Мурид къыщигъэуш къохъу ар.

ПщIыхьэпIэ мыфэмыцхэм жьыуэ къызэфIагъэувэ Жансурэт. Нышэдиби ар къэтэджу кIэлындорым къыщытехьам нэхулъэ къищIу хуежьа къудейт. Дунейри, цIыхухэри, къуалэбзухэри – псэ зыIут псори жей IэфIым зэщIиубыдащ, апхуэдизкIэ уэмщи, бжэIупэм Iут мэракIуэхъу жыгышхуэм и зы тхьэмпи хъейркъым. Жансурэт и закъуэщ зи псэр пIэм къыхэзыхар. А дакъикъэхэм абы и нэгум щIокI махуэщIэр къызэралъхур. Илъэс блыщIым щIигъуауэ псэуми, нышэдибэ фIэкIа гу лъитакъым абы гъащIэр къызэрыушым. ЩIакIуэ фIыцIэу щIым щхьэщылъа жэщыр зэлъыIукIуэтурэ и зэхуакум къыдоувэ нэр зыщыджыл пшэплъыр. КIуатэ пэтми абы зиукъуэдийуэрэ кIыфIыр щхьэщокIуэт. Джэуэ щIадзэ жьырытэдж къуалэбзу закъуэтIакъуэхэм. Уафэ джабэр къонэху. Иджы кIыфIыжкъым зытет кIэлындор кIыхьри, абы Жансурэт зыщеплъыхь. Аддэ плIанэпэм дэлъщ Мыщэ и пэр кIэ лъэбжьэм щIэлъу жейуэ. Абы щыбгъэдэкIуатэкIэ илъагъур япэ щIыкIэ и нэм къыфIэщIу къыщохъу. Нэхъри зригъэзыхрэ еплъмэ – Мыщэ и кIуэщIым зришыхьауэ джэду гуэри мэжей. «Тобэ ярэби, – жеIэ Жансурэт илъагъур игъэщIагъуэурэ, – «дунейм и къутэжыгъуэр къэблагъэмэ, хьэмрэ джэдумрэ зэфI хъунущ» жыхуаIэр мыракъэ. Догуэт-догуэт! Сыщыуэ си гугъэщ. Си нэр нэжу щытмэ мы слъагъур ди КIущэщ. КъыкъуэкIыжащ КIущэ! – пщэдджыжьым тIэкIу хилъэфа Мурид къигъэущу, ину жеIэ Жансурэт. «Бланэ щалъху йокIуэлIэж» жыхуаIэрти, КIущи къекIуэлIэжащ къыщыхъуа, ерыскъы IэфI куэд Нэхунэ щригъэшха лъахэм».

Жансурэт и псалъэмакъым къыдэуша КIущэ къыщхьэщытым къыщыIуплъэкIэ, Мыщэ и кIуэщIым къотэджыкIри, лъэныкъуэ зригъэзыну хуожьэ. Илъэс бжыгъэ дэкIами, щыгъупщэжакъым абы Жансурэт къызэрыхущытари иджыри и кIэмкIэ иубыду мэрэкIуей жыгыжьым ириудэкIыну къыфIощI. ПщIэууэрэ зыдекъузэ кIэлындор плIанэпэм. «КIущэ, дахэ, укъысщымышынэ, – жеIэ Жансурэт джэдум телъэщыхьыну Iэбэурэ, – СыIэбэмэ сылъэмыIэсыжу сыхуещIегъуэжащ Мыщэрэ уэрэ гынбжьыну сызэрыфхущытар. Фэри Алыхьым солъэIу къысхуэвгъэгъуну. Арэзы фыкъысхуэмыхъужауэ дунейм сехыжмэ си тIоулIэу аращ».

ГущIэгъу зыщIэлъ псалъэмакъыр зи бзэ мыпсалъэ КIущэ къыгурыIуащ. Зызыдикъузэ плIанэпэм къыдэкIауэ Жансурэт къыхудоплъей. «УмэжалIэ мыгъуэу къыщIэкIынщ. Сытуи гъурIей ухъуа. НакIуэ, тIэсэ, уи ныбэ из хъуху узгъэшхэнщ».

Жансурэт и ужьым иту, КIущэ унэм щIохьэ.

– А лIыжь, плъагъурэ мы къытхуэкIуэжар? Иджы псори дызэрыгъуэтыжащ. ГуфIэгъуэшхуэщ ар. СощIэ, си дежкIэ гъэунэхуакIуэщ ахэр. Дунейм щызепхьа лейр хьэдрыхэ здэпхьыну ухуэмеймэ упсэу щIыкIэ зытегъэкIыж – аращ абы къикIыр.