Хынабдзэ

Мурид хуэмурэ къызэфIэтIысхьауэ утыкIум ис джэдум къоплъ.

– Мы слъагъур КIущэкъэ?

– КIущэщ, КIущэщ! – жеIэ Жансурэт, КъэкIуэжащ ари.

– Сыту фIыт, сыту фIыт, – Iыхьэлейуэ и гуапэ мэхъу ар Мурид. КъакIуэт тIэсэ, мыдэ си куэщIым къитIысхьэт. Си анэ тхьэмыщкIэр слъагъу хуэдэу къысфIэбгъэщIай. Уэ куэдрэ абы и тегъэупIэу, и жэщгъуэлъу ущытащ. Уэ унэм ущIэсу и закъуэ зэи зыкъилъытэжакъым. ДяпэкIэ укъыхэмыскIыкIыу дэс мы пщIантIэм, щIэс мы унэм. Сэ сыпсэуху зыми уи жагъуэ къезгъэщIынкъым.

Ар здыжиIэм Жансурэт дежкIэ КIущэ йоплъэкI. Иджыри абы дзыхьыщэ хуищIыркъым. Псалъэ дахэ куэд жриIами, щищIалэгъуэм зэрищIу щытам хуэдэу зыкъызэкъуихыу «выр-вырв» жиIэу унэм щIиутIыпщыкIыну къыфIощI. Уэ пхуэдэу Нэхуни къысщхьэщыжу щытащ, и гукIэ жиIэ хуэдэу КIущэ, итIани абы щхьэкIэ къимыгъанэу куэдрэ къыскIуэцIытIыхьащ, жэщ уае куэд щIыбым сыдэсу сигъэгъэкIуащ.

– КъызгуроIуэ, КIущэ, уэ а фызыжьым дежкIэ ущIеплъэкIыр,– жеIэ Мурид. «Уэри къодэIуэнукъым» – жыпIэну ухуейуэ аращ. Хьэуэ, апхуэдэукъым Iуэхур зэрыщытыр. КъыгурыIуэжащ абы къыпкIылъэзэрихьа лейр. Жэщми махуэми Алыхьым йолъэIу ар къыхуигъэгъуну.

– Ар пэжщ, КIущэ,– хьэмбыIуу тIысауэ Жансурэт джэдум толъэщIыхь. КIущи зыхещIэ абы иджыпсту жиIэхэр и гумрэ и псэмрэ къызэрыбгъэдэкIыр. А дакъикъэм зеIэтри, Мурид зэрылъ пIэм долъей. Къызэпеплъыхь и хъуреягъыр. ПIэм къыщикIухьурэ, уэншокуми, шхыIэнми, щхьэнтэми йопэм. КъыгуроIэ. Къабзэлъабзэщ Мурид зыхэлъ тепIэнщIэлъыныр. Дыхумэ мащIи къыкIэрех. Нэхунэ зыхэлъа пIэр апхуэдэтэкъым – гурымыхьт, мазэм зэ ижьыщIми арати… Хынабдзэ тхьэмахуэ къэс зэ тепIэнщIэлъыныр ехъуэж. ИжьыщI къудейкIэ и гур мызагъэу крахмал щIегъэжри егъэгъущыж. Ету щытридзэкIэ зэ, тIэу иригъэжэгъуэкIэ и гур загъэркъым, зригъэдзэкIыурэ упIышкIугъэ лъэпкъ имыIэу егъэтIыс.

***

– Алыхьым нэужькIэ, Мурид сэбэпышхуэ къыхуэхъуащ Жыг фIыцIэ къуажэм и дохутыр Хьэзрэт. Абы къыхуитхыу Гумкъалэ къыщащэхуа хущхъуэр зрихьэлIэурэ къызэфIэувэжащ. Еджэ псори зыхуеджэ IэщIагъэм зэхуэдэу IэкIуэлъакIуэ хуэхъуркъым. Хьэзрэт абыкIэ куэдым къащхьэщокI. Къоплъыным нэмысу къоузыр, къызэроузыр щыжепIэкIэ щымыуэу уи лажьэр къещIэ. ИтIани къызэплъакъым жаримыгъэIэн щхьэкIэ, щылажьэм деж сытым щыгъуи и пащхьэм илъ и Iэмэпсымэр къещтэри гум и лэжьэкIэм йодаIуэ, и давленэр къепщ, игъэтэджурэ, ижьымкIэ, сэмэгумкIэ зригъэгъазэурэ кIэлъоплъ. ЗыщIыпIэ деж къыхэузыкIауэ къыжриIэмэ мэтэджри, IэкIэ теIэбэурэ и лажьэр къещIэ.

Хьэзрэт куэдрэ сымаджэм яжреIэ: «Фхуэстх хущхъуэр зэфхьэлIэ. Ар Iэмал имыIэу сэбэп къыфхуэхъунущ. Ауэ фи узыншагъэ зэфIэувэжыныр зэрыщыту хущхъуэм и пщэ ивмылъхьэ. Фэри абыкIэ дэIэпыкъуэгъу фымыхъуу хъунукъым. КъывэхьэлъэкIми, пIэм зыдевмыгъэхьэхыу пщэдджыжьым жьыуэ фыкъэтэдж. Фи пщIантIэм Iэщ дэтмэ факIэлъыIэбэ: мэкъу ефт, псы евгъафэ, IэщIэлъыныр зэфхъуэкI. Зыри фимыIэрэ – пщIантIэм къыщыфкIухь, фызыпэлъэщ нэгъуэщI гуэрхэм яужь фит. Узыр къэкIуэгъуафIэ щхьэкIэ кIуэжыгъуафIэкъым. ФыIэбэхукIэ фи Iэпкълъэпкъыр зокIуэ, фи гур нэхъыфIу мэлажьэ. Тхьэмахуэм къриубыдэу зэ нэхъ мыхъуми зывгъэпщIантIэ. ЩIыфэр узыншэу щытынымкIэ ар сэбэпышхуэщ».

Хьэзрэт и чэнджэщ псори Мурид игъэзащIэу пхужыIэнукъым. Ауэ зэрыхузэфIэкIкIэ абы щIодэIу. Iэщ куэд и пщIантIэ дэмытми, бжьэ егъэхъури абы зэрытригъэур пхужымыIэным хуэдизщ. Махуэ псор абы егъакIуэ бжьэ ашыкхэмрэ матэхэмрэ яхэту. Рамэхэр къыдихыурэ бжьэхэр зэрылажьэм кIэлъоплъ. «Уэлэхьэ уэ сэ слъагъур узэхъуэкIын хуейуэ арам», – жиIэнщ абы бжьэпщым и къэкIухьыкIэр игу иримыхьмэ. «Фэри егъэлеяуэ фыбэгъуи», – жиIэнщи бжьапцIэхэр, къиубыдым къыхидзурэ, игъэмэщIэнщ. Бжьэхэми яфIэфIкъым куэдрэ бгъэпIейтейуэ. ИкIи ар къыпхуагъэгъунукъым. Ар Мурид ещIэри, мэсакъ. Ауэ щыгъупщэжу, е игъэкъабзэ щхьэусыгъуэкIэ ашычыщхьэр техауэ зэман кIыхькIэ щыщигъэткIэ бжьэ губжьахэм ящыщ зы къыхэлъэту и шэрэзыр къыщыхиукIэкIэ Мурид хъущIэу щIидзэркъым. «Мис аращ уэ пхуэфащэр, лIыжь» – жеIэри епIэщIэкIыу ашычыщхьэр трепIэж. Чэзу иIэщ дэтхэнэ зыми. Бжьэхэми я Iуэхур апхуэдэщ. Уигу къыщихьэм деж уахыхьэу бгъэпIейтей хъуркъым.

Иджы бжьэ матэкIэ бжьэ зыгъэхъужыр закъуэтIакъуэщ. Нэхъыбэм ашычым зратащ. Ар нэхъ зехьэгъуафIэщ, фо зэрыщIаху машинэхэри зыхуэщIар рамэхэращ. Матэр апхуэдэкъым. Абы и кIуэцIым баш псыгъуэ цIыкIухэр щызэблагъэувыкIри матэ кIуэцIым кIэрагъэбыдэ. Абыхэм бжьэхэм безынэхэр кIэращIыхъурэ бжьэ шырхэр къышраш, фо иракIэурэ и щхьэр безыпскIэ щаеж. Бжьэматэр къиIэтурэ щиплъэкIэ, и щыпэлъагъум хуэдэу, Мурид дапщэри егъэщIагъуэ. «Тобэ истофрилэхь, инженерым хуэдэщ мы бжьэхэр. Хьэуэ, инженер дыдэми къыхуэгупсысынукъым бжьэхэм безынэхэр зэрызэхагъэувэр. Псэущхьэ губзыгъэу Алыхьым къигъэщIащ».

ГъэфI къехъулIауэ бжьэхэр хуабжьу щылажьэм деж, бжьэматэм безынэхэр щимыхуэж къохъу. Апхуэдэм деж Мурид матэм хуэфIу кумб цIыкIу къетIри матэр щхьэщеIубэ. Бжьэхэми адэкIэ безынэхэм пащIыхьурэ фо иракIэ. Кумбми имыхуэжкIэ и сэ псыгъуэ кIыхьыр къещтэри, фокIэ гъэнщIа безынэхэр къыпиупщIурэ тепсэшхуэм ирелъхьэ. ИтIанэ къеблагъэ фокIэ зыбгъэтхъэжынумэ. Абы щыщ зыIуимыгъахуэ хьэблэм зы цIыхуи къыдинэркъым. Апхуэдэу хьэблэ цIыкIухэм я махуэшхуэщ бжьэ ашычхэм дэлъ рамэхэм фор къыщыщIихукIэ. А махуэм щIакхъуэ хуабэ е лакъум Жансурэт ирегъэгъажьэри къызэпридзэжыху фо ярегъэшх, фоупс ирегъафэ. «Хущхъуэ хэлъхэу фо тIэкIу дыхуещи къыдэщэ», – жиIэурэ Мурид къыхуэкIуэхэр мащIэкъым. Ауэ зыми зы сом къыIихыркъым. «Къыдэщэ» зэрыжаIар и жагъуэ хъуауэ, фо иретри кIэлъыкIуатэурэ пщIантIэм дегъэкIыж. СыткIэми цIыхум сэбэп хуэхъуныр Мурид насыпышхуэу къелъытэ.

«Алыхь, лIыжь, уэ псапэу пщIэр тIуми тхурикъункIэ» – Жансурэт щыжиIэкIэ идэркъым. «Зыщумыгъауэ фызыжь, хэти и IэмыщIэ икIыращ къемэтмахуэм игъуэтыжынур. Сэ псапэкIэ сыбдэгуэшэну сыхуейуэ щытми схузэфIэкIынукъым. Ар Алыхь унафэщ.

***

ЦIыхухэр я фэкIэ зэрызэмыщхьым хуэдэу, я гъащIэри зэхуэдэу ягъакIуэркъым, я гупсысэкIэкIи, я IуэхуеплъыкIэри, я гулъытэкIи зэтехуэркъым. ИкIи апхуэдэхэмкIэ цIыхухэр зэщхьыркъабзэу щытамэ гъащIэр псынщIэу къаIэщIэужэгъуэнкIэ хъунут. Жансурэти гъащIэм нэхъ кууэ хэплъэ хъуащ и ныбжьыр егъэзыхыгъуэм зэрынэсрэ. ХузэфIэкIыну щытамэ абы къригъэгъэзэжынти, къэзыгъэзэжыр Алыхьым ещтэ жыхуаIэм хуэдэу, гъащIэм гъуэгущIэ щыпхишынт. БлэкIа зэманым зэи къигъэзэжыркъым. Жансурэти ар къехъулIэнукъым. Ауэ, и ныбжьыр хэкIуэтами, хущIокъу зыгуэрым и гуэныхь къихьамэ псэу щIыкIэ зэрипшыныжыным. ХадэхэкI егъэкI, джэдкъаз егъэхъу. АбыхэмкIэ цIыхухэм яхуоупсэ. АрщхьэкIэ елъагъу, и псэкIэ зэхещIэ зыхущIэкъу псоми зэрыхунэмысынур. КIуатэхукIэ къарур мэкIуэщI. И гур пхъэ щхьэкIэ зыхуежьэхэм ящыщу и кIэм хунэгъэсым хощI. Нэхъапэхэм «Зыми сыщыгугъыркъым, си Iуэху Iыхьэ сэ сощIэжыф» – жиIэу щытамэ, иджы и нысэр къыщыкIуэж махуэм хуэпIащIэу пэплъэ хъуащ. Сыт ищIэн, щIокIуэсыкI и къарур мащIэ-мащIэурэ. Ар зыми къыхузэтегъэувыIэнукъым. Уи Iуэху Iыхьэ щыпхуэмыщIэжым деж, дэIэпыкъуэгъу хъунур дэнэ лъэныкъуэкIэ къикIри бдэуэ, ущыгуфIыкIыу укъонэ. Ауэ хамэр хамэщи, уи жэхэфэгур зэ пхурипхъэнкIэхмэ етIуанэм бгъуэтыжынукъым. УкъэзымыгъэпцIэжынур лIыкIэ къыбгухьэращ. «Ем щыгъуэ зэдыгъу зэшщ» ауэ сытми адыгэм жиIакъым.

Зэман-зэманкIэрэ, и гум мастэ къыхаIуам хуэдэу, Жансурэт къыхоскIыкI. Апхуэдэу щыхъур Хынабдзэ къызэрыхущытымрэ езым Нэхунэ тригъэлъа бэлыхьымрэ, ирипэса псалъэ мыфэмыцхэмрэ щызэригъапщэм дежщ. «Догуэ сэ щхьэ апхуэдэу сыхущыта си щхьэгъусэм и анэм? – зэупщIыжу щIедзэ. ТIури дыкъэзыгъэщIар Алыхьыращ, тIури анэ быдзышэ дефащ, тIури адэ-анэ дапIащ». Си анэм къызжиIауэ сщIэжыркъым унэ сыщихьэм «узэрыхуейм хуэдэу щыт, уи гуащэр, уи пщыпхъухэр фIыуэ умылъагъу, уи щхьэгъусэм и Iыхьлыхэм уи щхьэр яхумыгъэлъахъшэ, уи щхьэр зэрыхэпхын, зэрызыбгъэтыншын яужь ит» – жиIэу. Апхуэдэу упщIэ куэд Жансурэт и пащхьэ къиувэ хъуащ и ныбжьыр хэкIуатэри. Ауэ икIэм нэсу езым къыгурыIуэжу зыми жэуап хуетыркъым.

КъыгурыIуэркъым абы Хынабдзэ гугъу зыщIригъэхьыр: и сабиитIыр и Iэблэ зэрызым тесу гъэмахуэ, щIымахуэ имыIэу, уэшх къешхми уэс къесми къимыгъанэу тхьэмахуэ къэс къуажэм кIуэжурэ и тхьэмадэмрэ и гуащэмрэ щIахуэжьыщIэр, щIахуэлъасэр, бэзэрым япэ къытехьэ ерыскъыщIэхэм хуэдэ къахуищэхуурэ щIахуихьыр. Ар и къуэм и фIыщIэу жиIэнущи ещIэ абы игъэунэхуауэ цIыхубзыр хуейуэ щытмэ я нэхъ зызыгъэткIий цIыхухъур IумпIафIэ къызэрищIыфынур, езым фIэкIа нэкуи напIи имыIэу къызэригъэнэнур. Мурид дапхуэдизу зигъэткIийуэ щымытами, ар Жансурэт къыжьэдикъуэфащ, зыхуейр къригъащIэу нобэр къыздэсым псэуащ. И къуэр Хынабдзэ и лъэгущIэту хужыIэнукъым. И щхьэ и унафэ ищIыжыфу, унагъуэр зэгуригъаIуэу, абы ис цIыхухэм иIэн хуей пщIэмрэ щIыхьымрэ зыхуригъэщIыфу мэпсэур. Жансурэт и щхьэр куэдрэ трикъутащ Хынабдзэ и гущIэгъур къызыхэкIыр къищIэным. Езыр дапхуэдизрэ емыгупсысами, и дзыхь зригъэзхэм абы теухуауэ емыпсэлъылIами, емыупщIами пыухыкIауэ икIи ар къызыхэкIыр къыгуригъаIуэу зыми зыри къыжриIэфакъым. Езы Хынабдзэ абыкIэ еупщIыну мызэу-мытIэу тегушхуащ арщхьэкIэ сыкъыгурымыIуэу Iузгъэщтрэ и щIыб къытхуигъазэм жиIэурэ зеубыд.

Абы Мурид гу лъимытэу къанэркъым, зыри жимыIэурэ и щхьэгъусэм кIэлъоплъ. Жансурэт абыкIэ Мурид ечэнджэщыну, епсэлъылIэну мызэу хуежьэ щхьэкIэ зызэтреубыдэ. Арыншами абы къыщриутIыпщ щыIэщ и нысэм къыхущI пщIэр хуэмыфащэу, Хынабдзэ хуэдамэ и анэм и махуэр Жансурэт къыхуигъэкIуэну. Ауэ апхуэдэу абы Жансурэт щыжриIэр я закъуэу псалъэмакъ къыщаIэтым дежщ. Дапщэщи Мурид и нысэм и лъэныкъуэ щхьэкIэ ар игъэхъыбару, зыхуэзэхэм яхуиIуатэу къикIухьыркъым. Ауэ и гукIи ипсэкIи абы дапщэщи и телъхьэщ. И епсэлъэкIэ къудейм фIэкIа ухуейкъым зэхэпхыну Хынабдзэ абы хуиIэ гущэбагъыр. Я унэ къызэрихьэрэ «си хъыджэбз» жиIэ мыхъумэ «си нысэ» жиIэу къыжьэдэкIыу зыми зыхихакъым. Абы щыгъуэми ар фэрыщIагъкъым, апхуэдэущ къызэрилъытэр.

Япхъу Маринэ Хынабдзэ хуэдэу къахущытыфкъым. КъыщыкIуэж зэзэмызэми и IитIыр зэтедзауэ щыс мыхъумэ жыхэфэгу къудей яхурипхъэнкIэхыркъым. Зыгуэр ищIэну хуежьэми Хынабдзэ къыIэпыщIех. «Уэ укъыщIэкIуэжар Iуэху пщIэну аракъым, уи адэ-анэм ябгъэдэс, къуажэ хъыбархэм щIэгъэдэIу» – жеIэри, зыщIидза Iуэхур езым и кIэм негъэсыж.

КIуатэ пэтми Жансурэт нэхъ лъэрымыхь мэхъу. ПщIантIэм щымыIэбэжыфми унэ кIуцIыр нобэр къыздэсым зыхуей хуигъэзэфу щытамэ, иджы ар хузэфIэкIыжыркъым. Псори чэщейщыкъум хуэдэу къабзэу зэлъыIуихыу Хынабдзэ къалэм кIуэжми, къыкIэлъыкIуэ щэбэтыр къэсыху псоми сэбафэ къатоуэ. Дэтхэнэ унагъуэри апхуэдэщи, махуэ къэс цIыхубзыIэ хуейщ. Ар зылъэмыIэсыр сабэм щIегъанэ. Зы махуэ закъуэ нэхъ мыхъуми цIыхубзыр унэм щымыIэбамэ, щымыпщэфIамэ псымэ къыщIих мэхъу, ущIыхьэну, ущIэсыну гур хуэмыкIуэжу. Хынабдзэрэ я къуэ Муратрэ ираубыдылIэу жраIэфыркъым къалэм къэIэпхъуэу зы унагъуэу псэумэ зэрынэхъыфIыр. Ар я гурылъ зыжраIэ, я чэнджэщ зрахьэлIэ, пщыхьэщхьэ щIагъуэ дэмыкIыурэ къакIуэурэ Муридрэ Жансурэтрэ тезыгъэу я гъунэгъу Хьэжрэт гурагъаIуэу къыжырагъэIа щхьэкIэ, уи Iэли уи уди жаIэри ядакъым.

– Дэ иджыри апхуэдэу лъэрмыхь дыхуакъым, – жиIащ Мурид. – Мы щIапIэр хыфIэддзэу дэ къалэм дыдэтIысхьэжкIэ дытхъэну уи гугъэрэ. Къуажэжьыр Iумахуэщ жыхуаIэращи, ди гъащIэр щытхьа лъахэр тхуэбгынэнукъым.

– ФызэрегуакIуэщ. Фэ абыкIэ зыми фыхигъэзыхьыркъым, – жиIащ Хьэжрэт, – ауэ фи къуэр, псом хуэмыдэу фи нысэр гугъу зэрехьыр солъагъури сфIэгуэныхь хъууэ аращ. Фэ ар къызэрывгурыIуэр сщIэркъым, ауэ а фи нысэм фэ къыфхуищIэр зыхузэфIэкIын цIыхубз щыIэу си фIэщ хъуркъым. Иджыпсту абыхэм я щIалэгъуэщ, я нэгу зегъэужьыгъуэщ. ИтIани абы щхьэкIэ къамыгъанэу, щыщхьэхуит щэбэтымрэ тхьэмахуэмрэ фи деж щагъакIуэ. Мыбы къэкIуэжа иужьи етIысэхыу загъэпсэхумэ зыгуэрым хуэдэтэкъэ. Фи нысэм жьыщIэнрэ тхьэщIэнрэ фIэкIа Iуэху имыщIэу махуитIыр егъакIуэ. Фи къуэращи, щхьэкъэIэт имыIэ жыхуаIэм хуэдэу пщIантIэм долэжьыхь. Абы зэрихьэ пхъэщхьэмыщхьэ хадэм къуажэдэсхэр плъакIуэ къыхуокIуэ.

– Гугъу ехьмэ я щхьэщ зыхуехьыжыр, дэ зыри щIым здыщIэтхьэнукъым, – Жансурэт щыжиIэкIэ, Хьэжрэт абыкIэ арэзы хъуркым.

– Пэжщ, зыми зыри хьэдрыхэ здихьыркъым, ауэ абыхэм гугъу зыщIрагъэхьыр хадэм кърахынум щыгугъыу аракъым, атIэ фэращ. Фи тыншыпIэщ ахэр зылъыхъуэр.

– Уэлэхьэ, Хьэжрэт, дэри ар къыдгуроIуэм. Си щхьэкIэ ди нысэм дунейкIи ахърэткIи сыхуэарэзыщ. Шэ хьэлэл ефа цIыхущ ар. Абы сытепсэлъыхьу къэзмыкIухьми, къыщыхъеякIэ жысIэнщи, абы хуэдэу псэ хьэлэл зиIэ цIыхубз улъыхъуэу щытми бгъуэтынукъым.

– Бгъуэтын дэнэ къыщына-щыIэххэкъым, – нэхъри трегъэчыныхь Хьэжрэт. Жыжьэ сыкIуэнкъым, мес къащтэ си нысэр. Зы пщIантIэ дыдэсу икIи дызэхэсу дыпсэу пэтми, и гурымыкъ къыщикIам деж, си жьыщхьэм емыплъу, схуэмыфащэ къызепэс, суткэ псокIэ пщафIэу сыщимыгъашхэ щыIэщ. Зы махуэ гуэрым абы къызжиIар нобэр къыздэсым схуегъэхыркъым. Абы иужькIэ унэм сыщIыхьэжри гъын фIэкIа Iуэху симыIэу махуэ псор згъэкIуащ. Пщыхьэщхьэми сыкъыщIэкIыну къыщIэкIынтэкъым щIалэр къыдыхьэжу ныщIэмыхьамэ. «Мыр сыт, ди адэ, уимыхабзэу пшапэ зэхэуэгъуэм уи закъуэ мыбы щхьэ ущIэс? – жиIэу къыщызэупщIым, зыри схужемыIэу сыкъэтэджри сыкъыщIэкIащ. Абы сыхуэтхьэусыхэфынут. Нысэми ар хуигъэгъунутэкъым, ауэ итIани зысшыIащ, быныр псалъэмакъ щхьэ хэздзэри жысIэри.

– Догуэ, апхуэдизу уи гум ежэлIэну абы сытыт къыбжиIар? – щIоупщIэ Жансурэт.

– Гуащэ-тхьэмадэр модэм зэрикIрэ куэд щIащ, – къызжиIащ.

– Уэ гуащэ ухъумэ сэ схуэдэукъым укъызэрынэнур, атIэ пщIантIэм удахунущ, – щыжысIэм, ину къысщыдыхьэшхри, мыпхуэдэу къыпищащ. «Уэ зыгуэр къыпхуейIауэ мы пщIантIэм удэсу уи гугъэми укъопцIэ» – Ар цIыхугъэ сытми. Си жьыщхьэ ар къызипэсыну щхьэ игу къэкIыхха. НэгъуэщI зыри схузэфIэмыкIами, нобэ ар зыбгъэдэс и щхьэгъусэр дунейм ехыжа Гуринэрэ сэрэ къэтлъхуащ, тпIащ, унагъуэу дгъэтIысыжащ. Абы хьэтыр гуэр иIэн хуейкъэ! А Гуринэ тхьэмыщкIи и щхьэфэр лъэгущIыхь хуищIыну илъэгъуа пэтми, зы махуэ «уэху» жримыгъыIэу дунейм ехыжащ.

А псор къыщIезгъэкIуэкIыр фи нысэращи, ар зыпIа, зыущия и адэ-анэм тхьэр арэзы къахухъу. Абы и гущэбагъыр псом япэу щылъагъун хуейр абыхэм я дежщ.

– Алыхь зыри думыгъуэн, цIыху хъарзынэмэ, – жеIэ Жансурэт. – ИджыпстукIэ Алыхьым и шыкуркIэ ди лъэм дызэрехьэ. Ар щытхузэфIэмыкIым деж дэри ди щхьэм илъыр тхьэм ещIэ. Сэ Алыхьышхуэм сызэрелъэIуращи, пIэхэнэ дымыхъуу дылъэрытетурэ тхьэм дигъэлIэж. Азалыхь уи нысэ дэнэ къыщына къэплъхуа уи бын дыдэр къыптезэшэнкIэ хъунум зыри щыпхузэфIэмыкIыжым деж.

– Алыхьым узэрелъэIур къыпхуищIэну си гуапэщ, – жеIэ Хьэжрэт, – Ауэ апхуэдэ зыгуэр къэхъужыкъуэ хъуми а фи нысэм сэтейм фыкъытринэнкъым.

– Ар мыхъуми диIэщ бын, абыхэм ящыщ зыгуэрым гущIэгъу къытхуищIынщ, – хэщэтыкIащ Жансурэт.

***

«Узэрыгугъэм хуэдэу хъумэ уунэхъурэт»жиIащ адыгэм. УпсэухукIэ умыгугъэу хъуркъым. Абы щыгъуэми дэтхэнэ зыми и щхьэм Iей хуихьыркъым. ФIым поплъэ. «Узэджэр къокIуэ» жыхуаIэращи, тэмэмыр фIым хуэпэбгъэнырщ. Жансурэтрэ Муридри Алыхьым и гулъытэ щымыIэну гугъэу зэманыр ягъакIуэ. Я Iэр зэтедзауэ щыскъым ахэр. Жансурэт и ныбжьыр илъэс блыщIым нэблэгъами, махуэм и нэхъыбэр унэ хадэм щегъакIуэ. ЦIыхум ишхыу химысэрэ къимыгъэкIрэ къэгъуэтыгъуейщ. КъыхуемыхьэлIэжу и помидорыр мэбагъуэ. «Хэту пIэрэ мыпхуэдиз бэдрэжаныр Жансурэт зригъэшхынур» – жаIэ уэршэрурэ, убэурэ махуэр зыгъакIуэ фызхэм. Ауэ щыхъукIэ хьэщIэ къахуэкIуэу Iэнэ ягъэувын хуей щыхъукIэ Жансурэт деж лъэIуакIуэ къэмыкIуэу хъуркъым. Гъэмахуэм абыхэм зэи япиубыдыркъым помидор, нащэ къыщIэчагъэщIэхэр. Бжьыхьэм фIэIугъэхэр куэду егъэуври, щIымахуэр икIыху абыхэмкIэ хьэблэдэсхэм ядогуащэ. Зыр щIэкIым адрейр къыщIыхьэу махуэ псор щигъакIуэ щыIэщ, дэтхэнэми Iуэхутхьэбзэ гуэр хуищIэу. Ар зылъагъу Мурид хуэмышэчыжыххэу щыжиIэ щыIэщ мыпхуэдэу: «Уа, фызыжь, лъэIуакIуэ къыпхуэкIуэхэм «хьэуэ» зыжепIэ гуэр щхьэ къахэмыкIрэ? Уэлэхьэ ахэр зыхуей хъу псори уэ яхуумыщIэфын. Иужьрей зэманым Iуэхур абы нэсащи, зыгуэр къытхэмышхыкIыу Iэнэ детIысылIэркъым».

Абы Хьэжрэти куэдрэ гу лъетэ. Ар Мурид деж дапщэрэ уэршэракIуэ къэмыкIуэми, и ерыскъы IэфI гуэр иримыгъэшхыу щIигъэкIыжыркъым. Абы къытригъэхъеикIыурэ, жумартыгъэм теухуауэ Хьэжрэт ахэр хъыбар Iэджэ щIегъэдэIу. «Фэ фи гугъэу къыщIэкIынщ фэ фхуэдэу псори щыту, – жеIэ абы. – Сэ мы ди хьэблэм къыщымынэу, ди къуажэ дэс зэрыбын куэдым я унагъуэ сохьэри сощIэ дэтхэнэм и гущIэгъур, гулъытэр, хьэлэлагъыр зыхуэдэр. Языныкъуэхэм ядеж пщафIэу сыщIыхьамэ, хьэкум тет ерыскъыр ныкъуэпщэфIу къытрагъэкIуэтыж. Ари кърамыгъэзэгъыу, сыкъыщыщIэкIыжынум пэплъэурэ, тебэм илъ лыр е кIэртIофыр трезыгъасхьэ унэгуащи къахокI.

– Уэлэхьэ, ар цIыхугъэншагъэм, – жеIэ Мурид. Ари фIэмащIэу Жансурэт абы дыщIегъу:

– ЦIыхугъэншэм и закъуэкъым, атIэ хьэрэмагъщ. Уи ерыскъым унагъуэм щымыщ цIыху кърихьэлIэмэ абы и ерыскъы хэлъу Алыхьым иухащи, щыбгъэпщкIуныр гуэныхьышхуэ зыпылъщ.

– Уэлэхьэ а псори дэ тхузэмыгъэзэхуэн, – жеIэ Мурид, унэкум ит Iэнэ хъурейм бгъэдэтIысхьэурэ. – Къащтэ мыдэ, фызыжь, уи ерыскъыр хьэзыр хъуамэ.

– Алыхь хьэзырыбзэм. ТIэкIу сфIэпщтырыIуэщи аращ зыщIэсIэжьэр. Мыбы фефэху ари упщIыIунщ, – жиIэурэ шатэрэ шхукIэ зэIиха хьэнтхъупсыр къахутрегъэувэ.

– ФэрыщIагъ хэслъхьэу къыпщымыхъу, Жансурэт, ар зэрыжысIэмкIэ, ауэ уэ пхуэдэу хьэнтхъупсыр зэщыщхъуу зэхэзыщIэ си ныбжьым къриубыдэу срихьэлIакъым.

– Апхуэдизу укъысщымытхъу, Хьэжрэт, – жеIэ Жансурэт. – Къущхьэ жэмым ущытхъум ищIэр пщIэркъэ?

– Уэлэхьэ сэ абыкIэ сымышынэ. Ар сэ си щыпэ жыIэкъым. НэгъуэщI унагъуэ куэдми щызоIуатэ уэ уи пщэфIэкIэр. Жагъуэу укъэзымылъагъу унэгуащэ закъуэтIакъуэхэм абы щхьэкIэ жаIэр мыращ: «Жансурэт и анэ Дисэ хуэдэ къуажэм къыдэшыгъуейт. Хьэгъуэлъыгъуэ зиIэхэм, гущэхэпхэ, лъэтеувэ зыщIхэм Дисэ яшэурэ ягъэпщафIэу щытащ. Абы ищI хьэлыуэр Iум ищахэрт, и джэдлыбжьэм и мэ гуакIуэр жыжьэу къыпщIихьэрт. И мэжаджэм щыщ зы Iыхьэ пшхамэ, махуэ псом ерыскъы жыхуаIэ уи гум къэкIыртэкъым. «Анэм и гъуапэр пхъум и пщампIэщ» жыхуаIэращи, Жансурэти Дисэ ещхь хъужащ».

Хьэнтхъупсым ефэн зэраухыу, пIастэ гъуэжьымрэ тхъупсым зэрихьэ кхъуейжьапхъэмрэ къахутрегъэувэ.

– Уэлэхьэ, Жансурэт, хьэнтхъупс шынакъышхуэм и ужькIэ мы уи кхъуейжьапхъэр тщыкIуэжыну си фIэщ мыхъу, – жиIэурэ Хьэжрэт и пащIэшхуэр ирелъэщIэкI. – Ауэ сыт тщIэн. «Алыхьым къыптрилъхьэм фошыгъущей уефэнщ» жыхуаIэращи, къытебгъэувар дымышхыу къытхуэбдэнукъыми, ари зы плIанэпэ гуэрым дэдгъэзэгъэнщ.

– Дэ зыщIыпIи дыкъыкIэрыхуркъым, – жеIэ Мурид. – ДымыпIащIэурэ, тIэкIуи дытеуэршэрыкIыурэ здэкIуар дымыщIэу ари дгъэкIуэщIынщ.

– Си махъсымэр къэвэн ирикъуакъым ахъумэ абы щыщ тIэкIу фефамэ фшхар иригъэупIэхынт.

– ЗикI умыгузавэ, Жансурэт, абыи си Iыхьэ къыхэнэну уи гугъэми укъопцIэ,– жеIэ Хьэжрэт.

Жансурэт и махъсымэр, хьэблэм и мызакъуэу, къуажэ псом щыцIэрыIуэщ. Иджы кърагъэжьауэ гухъукIэ яуб хугум, е нэгъуэщI зыгуэрым къыхащIыкI махъсымэ нэкIэпсыжэм хуэдэкъым ар. Зэман куэд трегъэкIуадэ абы и щIыным Жансурэт. КъызыхищIыкIыу хугущ е нартыху хьэжыгъэщ. Ар япэ щIыкIэ хупцIынэ епщри, тIэкIурэ щIэуфауэ щигъэтщ. ИтIанэ чыржынурэ тебэкIэ егъажьэ. Ар псы къэгъэкъуэлъа гъэупщIыIужам хелъхьэри чейм е кхъуэщыным иту щIэуфауэ махуэ бжыгъэкIэ щигъэтщ. ИтIанэ кхъузанэкIэ изурэ зэрытам ирекIэжри, и Iувагъ – пIащIагъкIэ зэрыщытын хуейм хуэдэу псы гъэвакIэ зэIыхыжауэ, егъэув. Абы литрэ ныкъуэ зэрыхуэ и пхъэ шынакъыр хедзэри хуабэ гуэркIэ щIеуфэж.

Щигъэтщ ар апхуэдэу къэвэн ирикъуху. Къэвэн иухарэ имыухарэ къызэрищIэр ищI макъымкIэщ. Къыщывэм деж пхъэ шынакъыр чей джабэм «быркъэ-быркъэ» жыригъыIэу иреудэкI. Мис а макъыр щимыщIыжым деж и щхьэр трехри йоIуб. «Мэт, лIыжь, уэри еплъыт», – жеIэри Мурид ирегъафэ. Абы къызэрыщыхъум псори трещыхь: тIэкIу фIэгуащIэIуэмэ, нэхъ ефэгъуафIэ хъун щхьэкIэ, фошыгъупс хекIэ. Абы и ужькIэ хьэзыр хъуащи, ефи пэт – зыбгъэнщIыркъым, ауэ укъегъэжан. Зэманыр гъэмахуэмэ щIыIэпIэ егъэув, щIымахуэмэ, щригъэфэнуIам деж, фIэщIыIэмэ абы щхьэкIэ зэрихьэ гъущI мыулъийм къыхэщIыкIа бэлагъ цIыкIур егъэплъри «цIыщхъ» жиIэу хеIу. Пхъэ шынакъым из махъсымэр мыщIыIэ – мыхуабэу ещI. «Уа, Жансурэт, апхуэдизу абы зумыгъэлIалIэу хьэкум тебгъэувэрэ бгъэхуабэмэ хъуркъэ» – къыжезыIэм ар хуидэркъым. «ХьэкIукIэ пэхуэща махъсымэмрэ гъущI гъэплъакIэ зи дзэр IулIыкIамрэ ауэ жыжьэуи зэхуэдэкъым,– жеIэ.– ГъущI гъэплъам махъсымэр нэхъри нэхъ IэфI, ефэгъуафIэ ещI».

Дапщэрэ Жансурэт махъсыми имыщIми, хьэблэм дэсхэм ящыщу ар япэ зыIуагъахуэр Хьэжрэтщ. «Уэлэхьэ, Жансурэт, мыбы хуэдэ махъсымэфI зэ пщIауэ щытмэ мыр етIуанэмэ», – жиIэмэ ар зыхуей хуэзауэ аращи, зи ерыскъы хэлъ кърихьэлIауэ иримыгъафэу щIигъэкIыжыркъым.

АбыкIэ Жансурэт и псапэм хегъахъуэ, и щIалэгъуэм къихьа гуэныхь къомыр егъэмащIэ. КъыгурыIуэжащ абы и ныбжьыр хэкIуатэри жыхьэнэмэ гъуэгум тезышэнкIэ хъуну къемызэгъ куэд зэрилэжьар. Ар Мурид зэзэмызэ къыщриундэкIкIэ япэхэм хуэдэу зыкъызэфIилэжыркъым, атIэ «Ар шейтIаныр къыстекIуауэ щыщыта зэмант» – жеIэри абыкIэ зэфIегъэкI.

Куэдым ирегъэгупсыс ар Хынабдзэ къыхуиIэ щытыкIэм. Ирегъапщэ езыр и тхьамадэмрэ и гуащэмрэ зэрахущытам, псом хуэмыдэу Нэхунэ хуиIа щытыкIэм. А гупсысэр и щхьэм къыщищхьэрыуэкIэ, здэщытым деж щотIысэхри, Мурид къеджэу е нэгъуэщI зыгуэр къыщIыхьэу зыкъригъэщIэжыху щысщ. Япэм хуэдэжкъым Хынабдзэ и Iуэхур. ИлъэситI нэхъыбэ ямызэхуакуу дунейм къытехьауэ щIалэ цIыкIуитI иIэщ. И щхьэгъусэм къищынэмыщIауэ, ахэри зыхуей хуэгъэзэным лэжьыгъэм къыщыдэхуэ зэманыр зэрыщыту токIуадэ. ИтIани си щхьэ, си бын нэхъыфщI жимыIэу, унагъуэ Iуэху псори зыридзэкIыурэ и гуащэмрэ тхьэмадэмрэ я деж мэкIуэж. Зыри жимыIэми, ар и щхьэгъусэ Мурати къытемыхьэлъэу къанэркъым. Зэзэмызэ, «Мы тхьэмахуэм къуажэм дывмыгъэкIуэжу зыдвгъэгъэпсэху» щыжиIэкIэ, ар Хынабдзэ хуидэркъым. «Зыщумыгъэгъупщэ уи адэ – анэр къызэрытпэплъэр. Тхьэмахуэ зэхуакIум махуэу дэтыр ябж абыхэм я пащхьэ дыщихьэжынур къахуэмыгъэсу.»

Нэху щымэ щэбэт махуэти, къуажэм зэрыкIуэжынум зыхуагъэхьэзыращ: Муратрэ Хынабдзэрэ зэгъусэу бэзэрым дэкIри тхъуцIынэ, лы, прунж, курпIэ, фо къащэхуащ. СумкIитIыр яIыгъыу унэм щыщIыхьэжым, сабийхэм зэрахабзэу, я щIалэ цIыкIуитIыр ежалIэри «Сыт къытхуэпщэхуар» – жаIэурэ сумкIэм илъхэр зэIапщIыкIыу щIадзащ. «УэI, фо къытхуахьащ!» – жаIэу литрэ ныкъуэ банкIыр къыщрахым, Хынабдзэ мэIэбэри къаIэпыщIех, «Ар дадэрэ нанэрэ щхьэкIэ къэтщэхуащ» – жеIэри.

– Уэи, дэ зыкъом щIауэ фо думыгъэшха,– жиIэурэ и Iупэ цIыкIур къыIуигъэпкIауэ унэ лъэгумкIэ йоплъых щIалэ нэхъыщIэ Хьэжсэт.

– Еплъыт, мамэ, абы,– жеIэ я щIалэ нэхъыжь Хьэрун,– зигъэгусауэ аращ.

– ПцIы томылъхьэ, зигъэгусауэ аракъым абы,– жеIэ Хынабдзэ,– ехъуэпсауэ аращ.

– Аращ, мамэ, сехъуэпсауэ аращ,– жеIэ Хьэжсет цIыкIу, нэхъ нэжэгужэ къэхъужауэ. – НытIэ кхъыIэ и щхьэр техи зэзакъуэ нэхъ мыхъуми IэпэкIэ сегъэбзей.

– Еплъ итIани абы жиIэм,– и анэм къыщхьэщыжыну хэтщ Хьэрун. –Абы щыщ пIумыхуэмэ улIэну къыщIэкIынщ!

– Ар сабийщи мэхъуапсэ,– жеIэ Хынабдзэ Хьэжсет и щхьэм Iэ дилъэурэ. – Мэ, тIасэ, ебзей – жеIэри, зи щхьэр триха банкIыр хуещий.

Сакъыпэурэ Хьэжсет цIыкIу IэпэкIэ фом хоIэбэ. Iэбжьанэ тез хъуркъым и Iэпэр къыкIэрыпщIар. «НэхъыбэIуэ къыхэх», – Хынабдзэ щыжиIэкIэ Хьэжсет цIыкIу идэркъым. «Мыр дадэрэ нанэрэ яхуэтхьмэ нэхъыфIщ. Ди папэ ахъшэ къратмэ къомыжьу къытхуэпщэхунщи ди ныбэ из хъуху дыбгъэшхынщ. Пэжкъэ, мамэ?»

– Пэжщ, си псэр зышхын цIыкIу. Уэ итIани Хьэжсет лIы мыхъуауэ жыбоIэ,– нащхьэ хуищIурэ Хьэрун дежкIэ Хынабдзэ йоплъэкI.

Щэбэт пщэдджыжьыр Алыхьым узэрелъэIуну уэфIу нэху къекIащ. Махуэр дыгъэпсу зэрекIуэкIынум и щыхьэту, абы и бзийхэр мыпIащIэурэ щIым къытреукъуэдие. Къуалэбзухэр я макъ зэхуэмыдэхэмкIэ мэбзэрабзэ. Гъатхэр щиух, гъэмахуэр къыщихьэ зэманщи дунейм и щIэращIэгъуэщ.

ЗыкъэзыIэт дыгъэм и бзийр щхьэгъубжэм къыдидзу и нэгум къыщытридзэкIэ Хьэжсет цIыкIу къоушри къызэфIотIысхьэ.

– Уэ сысысс! Сыту махуэфI нобэ! – жиIэурэ гъуэлъыпIэм къолъэри, Хынабдзэ щыIэуэлъауэ пщэфIапIэм щIолъадэ. – КхъыIэ, мамэ, нобэ къуажэм дывмыгъэкIуэжу папи, Хьэруни, уэри, сэри дызэгъусэу паркым дывгъакIуэ. Уэи зыкъом щIауэ абы думыша. Каруселым дитIысхьэнщ, хъыринэ дещIэнщ, гуэлым зыщыдгъэпскIынщ. Хъун?

– Уэ гукъыдэж хъарзынэ уиIэу нэху укъекIащ, Хьэжсет. Иджыпсту дунейм и дахэгъуэщ. Абы мыпIащIэурэ гъэмахуэр зэрырихыну щыгъынымкIэ зехуапэ. Хуабэр зэхэзыщIа къэкIыгъэхэм зыкъызыкIуэцIах. Ахэр хэт хужьу, хэт гъуэжьу, хэт плъыжьу, хэт шэкъафэу, хэти нэгъуэщI плъыфэ хьэлэмэту мэгъагъэхэр. Абыхэм я лъабжьэм тхьэмпэ удзыфэхэр къыщIоувэ. Гъэгъахэр пылъэлъыжыху тхьэмпэхэм мыпIащIэурэ заукъуэдий, пэрымэ гуакIуэ къызыпиххэм я гъащIэр нэхъ кIыхь ирехъу жыхуаIэу. ЩхъуэкIэплъыкIэхэм я зэманыр икIмэ тхьэмпэхэм къудамэхэр щIауфэнущ. Илъэсым и дэтхэнэ зэманми, цIыхум ещхьу, къэкIыгъэхэми захуапэ. Ар природэм и хабзэщ.

И тхьэкIумэр тегъэхуауэ дунейм и щIэращIэгъуэм и анэр зэрытепсэлъыхьым щIэдэIуа иужь, игъэщIагъуэу Хьэжсет жеIэ:

– Уэи, мамэ, уэ дохутыру ущIеджар сымыщIэ. Художник IэщIагъэр къыхэпхамэ, сурэт дахэ Iэджи пщIынт.

– Уэ сыбгъэщIыну сурэтыр сыт хуэдэт, си псэр зышхын?

– Уэи сэ уэзгъэщIынур мыратэм. Ди дадэрэ нанэрэ я бжэIупэм Iут дей жыгышхуэм пызу дэ пыту. Абы и лъабжьэм Iэнэ хъурей щIэту. А Iэнэм нанэ тхуипщэфI пIастэ гъуэжьым дзасэкIэ тхуигъажьэ лым хуэдэ тету.

Дадэ и жыгхэм къапыкIэ мыIэрысэ, кхъужь джабэплъхэм хуэдэ телъу. А Iэнэм дадэ, нанэ, сэ, Хьэрун, ди папэ сымэ дыбгъэдэсу. Уэ укъытщхьэщыту Iэнэ кIапэм тет стэчанхэм, бахъэ мащIэ къыхихуу, шэ гъэпщта къытхуипкIэу.

– Дэ къомыр дыщысу ди мамэ щыбгъэтынут, аракъэ?– Хьэрун игъэкIуэншэну хэтщ Хьэжсет.

– Сыт щхьэкIэ, ди дадэ Iэнэм бгъэдэсу ди мамэ зэрымытIысыр пщыгъупщIэжа? –