Хынабдзэ

Мурид къэнэщхъеяуэ унэм щIохьэжр Жансурэт йоупщI:

– Дыгъуасэ лъандэрэ хьэр е джэдур къыпIэщIэлъэгъуа?

– Слъэгъуакъым, ауэ жыжьэуи си нэгум къыщIэхуэну сыхуейкъым.

– Ахэри къытхуеижкъым, – хъудырыпс шынакъыр зэриIыгъым хуэдэу Мурид шэнтым тотIысхьэ. – Захуэщ ахэр. Нэхунэт а тIум нэкурэ напIэу яIэр. Дэ ахэр сыткIэ къытхуеин. Зы махуи я гур фIы яхуэтщIыфакъым. ДыкъызэрыкIуэжу пщIантIэр ябгынэн хуей мэхъу.

Хьэкъущыкъур итхьэщIу хьэкум кIэрыт Жансурэт Мурид къыхуоплъэкIри арыншами зэи зыхимых и нэщхъыр нэхъри зыхеукIэ.

– Куэдрэ пIыгъыну мыр! Уэ умышхыну щытмэ къащтэ мыдэ, – IэщIоуэри, Мурид иIыгъ хъудырыпс шынакъыр къыIэщIеуд. Ар хуэмышэчу Мурид къыщолъэтри, Жансурэт жьыхокIуатэ:

– Уигу гъэзагъэ иджы, хьэми джэдуми пщIантIэр ябгынащ.

– ФIы дыдэщ ябгынамэ! Уигу къеуэмэ, уэри якIэлъыкIуэ. ЗыгъэкIуэдыж абыхэм ещхьу.

– Уэращ, уэращ ар зи зэраныр, – гъынанэурэ Маринэ и анэм бгъэдолъадэри, и IэштIымыр хуегъэдалъэ. – Ди Нани, Мыщи джэдури плъагъу хъуртэкъым. Дапщэрэ бгъэгъа уэ Нанэ, дапщэрэ бгъэпщIэуа уэ хьэмрэ джэдумрэ.

– Мыщэрэ КIущэрэ Нанэ фIыуэ ялъагъурт, – къыщиудауэ магъ Мурати.

– Еплъыт мыбыхэм, – ныкъуэтхьэщIу иIыгъ шынакъжьейр игъэдалъэу Жансурэт зыкъегъазэ я адэм бгъэдэувауэ щыт и бынитIым я дежкIэ. – Фызыхуейр арауэ щытмэ, щыри икIэщIыпIэкIэ факIэлъыкIуэж абыхэм! КъызэрыщIэкIымкIэ фэ сэ фыкъысхуейкъым. Сэ нэхърэ хьэри джэдури нэхъ лъапIэщ, аракъэ? Мэ тIэ арамэ! – Маринэ и щIыбым щэнейрэ IэштIымкIэ зэкIэлъоуэ… – Уэри зызумыгъэлъагъуу щIэкI мы унэм, – йоIунIри лъэпэрапэу Мурат унэкум иредзэ. – Фызужэгъуащ псори! Сыту сыцIыхубз тхьэмыщкIэт сэ! Быни, лIыи, гуащи зэрыжаIэу къысщхьэщыжын гуэр унагъуэм имысу. Фызыхуейр арауэ щытмэ, фи жьэр ущIауэ фыкъызэхэзнэнщи сежьэжынщ!

– Уежьэжми уимыгугъэ дыныпкIэлъыжэну, хьэмэрэ дылIэну, – жеIэ Мурид, Маринэ и щхьэм телъэщIыхъурэ. Маринэ и анэм дежкIэ зегъазэри:

– Сэ папэ и джанэм ету хутызодзэф. Пэжкъэ, папэ?

– Пэжщ тIэсэ, пэжщ.

– Уэри мыгъуэр къыпхуэзгъэкIуэнщ! – жиIэурэ Жансурэт зешэщIри щIау жыригъыIэу Мурат и нэкIуэм IэгукIэ йоуэ.

– ХьэщхьэрыIуэ умыхъуауэ щытмэ щыгъэт иджыпсту! – Хуэмышэчу токIие Мурид абы. – Уэ уи нервхэр зытемысыжмэ, мы сабийхэм я лажьэр сыт?! Уи нэм бжэгъуу дыкъыщыщIэуэкIэ зегъэхь,– бжэмкIэ и Iэпэр ещий Мурид.

– Арат узыхуейр? Модэ сэ сыкъыщумышэм щыгъуэ утелIэу узыпылъу щыта Джырандокъуэхэ я пхъужьыр иджыри лIы дэмыкIуауэ, шы лIа хьэ енэцI хуэдэ, къожьэри дэсщи къэпшэнщи утыншыжынщ.

– Аращ, папэ, а мамэ хуэфащэр,– жеIэ Маринэ и адэм худэплъейуэрэ,– къашэ Джырандокъуэ я пхъужьыр.

– А сымылъагъужу щIы къатиблъкIэ ежэхын, еплъыт абы жиIэм! ИкъукIэ утхъэнщ уэ ар уи адэжьым къишэкIэ. Уи щхьэцым цIакIэр къыхэлъэлъу къуигъэкIухъынщ.

– ИкъукIэ сыщыуат сэ ар къэзгъанэу уэ ди лъахэм укъыщисша махуэм. Зы мыхъуми абы фIыуэ сыкъилъагъурт. ЩIакхъуэ фIыцIэ Iыхьэ нэхъ мыхъуми ди унэ имылъми фIэIэфIыпсу ишхынут. Зы къысхуимыщIэми си анэжь закъуэр игъуэ нэмысу щIым щIихуэнтэкъым.

– Еплъыт абы жиIэм. Догуэ, уэрауэ пIэрэ ар? Сыту жьэфI зыщIэпхрэ уэ нобэ. УзэзыгъэкIуэкIын гын уамыгъэшхауэ пIэрэ? Джырандокъуэхэ я пхъужьым дыуэпс къыпIуимыгъэхуауэ си фIэщ хъуркъым. Сэ фи унэ сыкъызэрихьэрэ екъуэкIа илъэсхэм нобэ къызжепIам и Iыхьэ щанэ уи жьэм къыжьэдэкIыу зэхэсхакъым.

– АтIэ зэгъащIэ быдэу: нобэр къыздэсым сэ уэ пхуэсшэчар дяпэкIэ стезэгъэжыну уи мыгугъэ.

– Апхуэдизу сумыгъэшынэ,– ифI зыкъришэжын мурад иIэу, Жансурэт и нэщхъыр зыхехри мащIэу къыпогуфIыкI.

– Сэ сыгушыIэркъым, си фIэщ дыдэу жызоIэ.

– АтIэ уи фIэщмэ, тхьэр бгъэпцIакъэ, плъэкI къыумыгъанэ. Уи ней къысщыхуэ. ИкIи нэхъапэхэм хуэдэу сыщIэпхъуэжу си анэм деж сыкIуэжыну уимыгугъэ… Нобэр къыздэсым зыщIэпшыIар щIы къатиблкIэ ехын а уи анэжьыр щылIэнум упэплъауэ ара?

– ЗэтепIэ уи жьэр!

– УкъысщIэмыкIие! Уи шы пэщхъын сыкъихуакъым.

– Сыт укъысщIэмыкIие жыхуэпIэр! Дунейр гуфIэгъуэу, бампIэ тегъэупIэу, чэнджэщэгъу пэжу щызиIа си анэр уи жьэм гууэтэпс ищIри зыкъимыужьыжу лIащ. Уэ апхудизкIэ блэр зэраукIа башым ухуэдэщи, зи бзэр мыпсалъэ хьэмрэ джэдумрэ я щхьэр пщIантIэм дебгъэхащ. Абыхэм дерс гуэр щхьэ къыхыумыхрэ уэ? Сэ сыделъэщ ахъумэ «А уи анэжьыр афIэкIа схуэшэчыжынукъым» – жыпIэу ущIэпхъуэжу мазэм щIигъукIэ фи деж ущыщыIам сынакIуэу укъэсшэжынтэкъым. Абы щигъуи си пIэм сизымыгъэзэгъар уи нэм бжэгъуу къыщIэуэу щыта си анэрщ. «Анэ зиIэм ехъуапсэу щIалэ закъуэ къомыгъанэ. Жансурэт къыумышэжу щытмэ быдзышэу узэзгъэфар уи хьэрэмщ», – жиIэу къыспэгъуэлъри, адэкIи мыдэкIи сигъэбэкъуакъым. Дэ ди щхьэцым зыц химыгъэхун щхьэкIэ абы зигъэлIэнут. БампIэу и гум дэплъхьар зыхуигъэшэчащ, унагъуэр дызэтримыкъутэн щхьэкIэ.

– Азалыхь атIэ иджы сыкъинэпамэ,-мыукIытэу и дзэлыфэ етI Жансурэт.

– Абы щыгъуэ Мурат фIэкIа, къэзгъэзэжа иужь Маринэ цIыкIу… КъакIуэ мыдэ,си псэм хуэдэ,-Маринэ дежкIэ и Iэр еший.

– СынэкIуэнукъым. Уэ фIыуэ сыкъэплъагъуркъым,– адэм и кIуэщIым зрекъузэ Маринэ.

– Плъэгъуркъэ ар! Уэри уэ,– и Iэр хуегъэдалъэ.– Къыпачауэ ещхъщ и адэжьым, мылым хуэдэу щIыIэщ и гур.

– Пэжкъым, хуэбабзэщ си гур. Мис къеIусэт, папэ,– и адэм и Iэр ехьри и бгъэм трелъхьэ, – Хуабэкъэ?

– Хуабэ къудейкъым, Маринэ, пщтырыбзэщ.

– Зэхэпхрэ папэ жиIэр?

– Уэ къыбгурыIуэм фIэкIа имыщIэжащэрэт а зи куэщI уитым.

– Сыт уэ папэ къуищIар? Сыноуэнщ тхьэ,– жиIэурэ Маринэ и IэштIым цIыкIур абы хуегъэдалъэ.

– Плъагъуркъэ а кIуэцIырымыхуным жиIэр! Сэращ мы унэм лейуэ щIэсыр,– и нэпсым къызэпижыхьауэ мэгъынанэ Жансурэт.

– Азалыхьу мы ди щыгум итым солъэIу икIэщIыпIэкIэ сыфхихыжыну. Сужэгъуащ си щхьэр. Сыхуейтэкъым зы махуэ сыпсэуну.

Жэщыр хэкIуэтати, и анэр зыщIэлъа пэшым щIохьэри, и гущIыIур дэгъэзеяуэ Мурид зегъэукIурий. Щылъщ унащхьэм еплъу. И нэм жей къекъуэркъым. ИгукIэ мэпсалъэ ар. ЖиIэри мыращ. «Си анэжь закъуэри щIэслъхьэжащ. Хьэмрэ джэдумри ябгынащ пщIантIэр. НэщI хъупащ си сабиигъуэр щызгъэкIуа адэжь лъахэр. Сэри си закъуэ дыдэу сыкъэнащ. Зы къуэш закъуэ сиIэти, ар бампIэм зыгуиудри,игъуэ нэмысу дунейм ехыжащ. Абыи щхьэгъусэ хуэхъуар хъерсыз гуэрт. И гум хуэдэу быдэ мывэ Балъкъ псыхъуэм дэбгъуэтэнтэкъым. Си къуэшыр псэуху зы махуэ игъэтыншакъым, ерыскъы IэфIи иригъэшхакъым. И щхьэр зыхуей зэрыхуигъэзэн, зэрызигъэдэхэн фIэкIа нэгъуэщI Iуэху зэрихуакъым. И гурыфI къыщикIам деж, кIылий-мылий зыхуищIурэ къигъэпцIэну хэтт. Си къуэш тхьэмыщкIэм ар и фIэщ хъурти, къыкIэлъызэрихьэ мыхъумыщIагъэ псори щыгъупщэжырт. ЗигъэпIийуэ, сэ схуэдэ хэт щыIэ жиIэу къикIухьырт. Си къуэшым щIыгъуу ар зэзэмызэххэ фIэкIа пщIантIэм дэкIыртэкъым. Абы гу лъатауэ къеупщIхэми, пыухыкIауи жэуап яримыту, и щхьэр лъэныкъуэкIэ ирихьэкIырти ежьэжырт.

Си къуэшри абы есэжат, арщхьэкIэ а хъерсызыр абыи къыщэзэтеувыIакъым. ХамэлIхэм яхуеплъэкI хъуащ. Абыи удэкIуэтэнт, щIэсэлI зыришэу къыщIэкIащ… Ар си къуэш тхьэмыщкIэм и напэм къримыгъэзэгъыу и псэми темыхуэу и акъылыр зэIыхьэри, куэдрэ мыпсэужу дунейм ехыжащ.

ЛIаращ тхьэмыщкIэр. Иджы абы и фыза напэншэм, зы илъэси хуэмыщыгъуэу и шыкIэ къурыкъуу ежьэжауэ зэрыхуейуэ къекIухь. Жьы хъууэ и напIэр зэлъэжа пэтрэ увыIэркъым. ФIыуэ сэхусэплъкIэ зызэхецIалэри докI. Къыщиджэдыхьыр уэ къащIэ. Абы и фэ къраплъурэ, лажьэ зимыIэ и пхъур къыдэнэжауэ ямышэу дэсщ. Сэ насып сиIамэ, си къуэш закъуэр къыскъуэтынт».

А гупсысэ хьэлъэм зэщIиIыгъэу, Мурид Iурех. ПщIыхьэпIэу и нэгум щIокI хьэмрэ джэдумрэ дунейм ехыжа и анэм деж кIуауэ хуэтхьэусыхэу и пащхьэм иту.

– Уэ, Нэхунэ, дыкъэбгъанэри мыр псэупIэ пщIащ, – и нэпсхэр къелъэлъэхыу магъ Мыщэ. – Сыт иджы дэ тщIэнур? Ди псэукIэ хъунури дауэ? ЕгъэзыпIэ лъэпкъ димыIэу дыкъэнащ.

– Фыдэс пщIантIэм, си псэм хуэдэхэ, зэи сымыгъэзэжыну абы сыкъыщыдэкIакIэ Жансурэт и гур нэхъ щабэ къыфхуэхъунщи къыфкIэлъыплъынщ икIи фигъэмэжэлIэнкъым.

– Сэри аращ си гугъэр, – и нэпсхэр щIилъэщIыкIыурэ жеIэ КIущэ. – Нэхунэт абы илъагъу мыхъури, ар пщIантIэм щыдэмысыжкIэ иджы апхуэдэу гынбжьыну къытхущытынкъым жысIэри, Маринэ и ужьым ситу унэм сыщIыхьати, къапхъуэщ, кIэкIэ сыкъиIэтри, «Упсэуну ухуеймэ дяпэкIэ си нэгум зыкъыщIумыгъахуэ» – жиIэурэ унэм сыкъыщIихащ. «Мэ узыхуейуэ пхуэмыгъуэтыр мырамэ» – жиIэурэ бжэIупэм Iут тутей жыгыжьым и тхьэ къызэрихькIэ сыжьэхидзэри, си нэ вагъуэр сигъэлъагъужащ. Абы лъандэрэ си дзажэналъэхэр мэузри хуиту сыбауэ хъуркъым.

– КхъыIэ, Нэхунэ, хъунумэ дэри мы уи кхъэлэгунэм дыщIэгъэс. Нэхущ, хуабэщ, нурыр къыщIех. Iэхуитлъэхуитщи щыри дыщIэхуэнущ.

– Ар хабзэкъым, – жеIэ Нэхунэ, – фэ фыпсэущи, азалыхьым гъащIэу къывитар фыухыху а дунейм фытетынущ. Фымыгузавэ, цIыху псори Жансурэт хуэдэкъым, гущIэгъу зиIэр нэхъыбэщи, фи хьэтыр къалъагъунщ.

– Мыри вжесIэну сыхуейщ, си псэм хуэдэхэ. Фэ фимыгугъэ дунейм къехыжу мыбы къэкIуэж псоми я кхъэлэгъунэр мы сысейм хуэдэу хуиту, нэхуу, хуабэу. Гузэвэгъуэр ятелъу зэпIытI – захузу зыгъэзапIэ ямыгъуэту я кхъэлэгъунэр зэву, щIыIэу дапхуэдиз щыIэу фщIэрэ мы щIыщIагъ дунейм.

– Ар сыт щхьэкIэ? Дунейр зыбгынэ псоми я кхъэлэгъунэр щхьэ зэхуэмыдэрэ? – щIоупIэ Мыщэ.

– Дунейм зэхуэдэу тетакъыми. Адэ-анэм, жьы хъуахэм пщIэ, нэмыс хуамыщIу, азалыхьым деж нэмысын псалъэ фIей куэд къажьэдэкIыу, дыгъуэу, лей зэрахьэу дунейм тета псоми мы ахърэтым тыншыпIэ къащылъысынукъым.

Азалыхьыр къоплъэри плъанпIэм итщи хэт сыт ищIэми, дауэ псэуми елъагъу, фIыми Iейми цIыхум и гум илъыр ещIэ. Абы и дэIэпыкъуэгъу бегъыбархэми я тхылъышхуэм иратхэ дунейм муслъымэну тет дэтхэнэми и гъащIэр зэригъакIуэр. ФIыуэ ищIэр къэрэндащ плъыжькIэ, Iейуэ ищIэр къэрэндащ фIыцIэкIэ ятх. Дунейр зыбгынэ дэтхэнэри мыбы къызэрахьу, а тхьылъышхуэр иIыгъыу мелыIычыр къыхуокIуэри фIыуэ ищIари мыхъумыщIагъэу IэщIэкIари тхылъым къыриджыкIыурэ щIегъэдэIуж икIи ахэр зэрыпэжым езыр щыхьэту трегъэувэж.

ИтIанэ фIымрэ Iеймрэ зэпэщхьэхуэу тэрэзэ мэзаным иралъхьэри зэпашэч. ФIыр нэхъыбэрэ иришэхмэ и насыпщи, кIэ зимыIэ ахърэт гъащIэр и псэр тыншу игъэкIуэнущ. Iейм иришэхрэ – езым илъагъуурэ и кхъэлэгъунэр зэв, кIыфI, щIыIэмыл хъунурэ и ахърэт гъащIэр и гугъуехьыр телъу ирихьэкIынущ.

– НытIэ си Iуэхущ Жансурэт теухуауэ а тхылъышхуэм къэрэндащ плъыжькIэ зы псалъэ нэхъ мыхъуми иратхэмэ, – жеIэ КIущэ. – Дэ удыну къыдипэсар къамылъытэми, уэ абы бэлыхьу узыхигъэтар, псалъэ дыджрэ фIейуэ къуипэсар къелыжу ирикъунщ щIы къатиблым ирырагъэкIуэну.

– Ар пэжщ, – жеIэ Нэхунэ, – азалыхьым деж нэмысын псалъэ куэд схуэмыфащэу къызипэсащ абы, ауэ сыт къызищIами, сыт къызжимыIами хузогъэгъу, къыхурегъэгъу псори абы Алыхьым.

– Сыт щхьэкIэ? – къоуIэбжь Мыщэ, – ар дауэ уи псэм тебгъэхуэну! Къелэжь абы Алыхьым и нэлат псори.

– Хьэуэ, тIэсэ, сэ сыхуейкъым си зэранкIэ ар бэлыхь хадзэну. Сыт хуэдэу къысхущымытами, си къуэм и щхьэгъусэщ, си къуэрылъхухэм я анэщ. ЩыремыщIэ а си псэр зышхынхэр анэ гулъытэ.

– Мис апхуэдэу ухущытти аращ дунейм ущытетми ар къыпкIуэцIытIыхьу ущIигъэпсэуар, – жеIэ Мыщэ.

– КхъыIэ, Нэхунэ, – мэлъаIуэ КIущэ, – хъунумэ къыджеIэ уэ щхьэкIэ бегъымбархэм я тхылъышхуэм иратхауэ къызыпхуеджэжар.

– Сыт щхьэхуэу абы и гугъу щIэзвгъэщIыр, – жеIэ Нэхунэ, – ар си кхъэлэгъунэм и теплъэм къегъэлъагъуэ.

– Ари пэжщ, ауэ итIани мелыIычыр къызэреджэ дыдэм хуэдэу къыджеIэжыт, – мэлъаIуэ аргуэру КIущэ.

– Хъунщ, ауэ щхьэщытхъугъэу къыфщымыхъу. МелыIычым IэщIэлъ тхылъышхуэм и напэхэр къызэригъэдзэкIыурэ ди къуажэм щыщу мы ахърэтым къэкIуэжахэм я деж щынэсым, си цIэр жеIэри, си тхьэкIумитIымкIэ зэхэсхыу къоджэ: «ЦIыхухэми псэ зыIуту дунейм тет нэгъуэщIхэми я жагъуэ ищIакъым, ягу хигъэщIакъым, и адэ-анэм, и щхьэгъусэм, и бынхэм я тыншыпIэ лъыхъуащ, ерыскъыкIэ хэти хуэжумартащ,зы дзэкъэгъуэ фIэкIа и унэ щIэмылъами, ар тIу ирищIыкIыурэ, зыр мэжалIэм иритащ, гъунэгъухэр, Iыхьлыхьэр фIыуэ илъэгъуащ, игъэпэжащ, и гум илъыр зыуэ, и жьэм къыжьэдэкIыр нэгъуэщIу, пцIы иупсу, хьэрэм ишхыу дунейм тетакъым…»

– Иджы, си псэм хуэдэхэ, фэри фыкIуэж, сэри тIэкIу зызгъэпсэхунщ, – жеIэри Нэхунэ и напIэр иредзыхыж.

***

Мурид къэушмэ, а псори пщIыхьэпIэу и нэгум щIэкIауэ арат. Ауэ и анэм и ахърэтыр зэрыдахэм, азалыхьыр къызэрыхуэарэзым щыгуфIыкIыурэ и Iупэр фIызэтежу пIэм къыщитэджыкIкIэ, Жансурэт гу лъетэри:

– Сыт ущIэгуфIэр? Уи хьэм бажэ къиубыдауэ пщIыхьэпIэ плъэгъуауэ ара?

– Слъэгъуащ пщIыхьэпIэ, пщIыхьэпIэфI дыдэ! Си анэм и ахърэтыр нэхущ, Азалъыхьым узэрелъэIуну и кхъэлэгунэм нурыр къыщIех. Аращ- тIэ, цIыхуфIу дунейм утетамэ ахърэтми Iыхьэншэ ущыхъунукъым.

– Мыщэхумэ сэри сыщIэгъэдэIут апхуэдизу узыгъэгуфIа пщIыхьэпIэм,– зэрыпхъанкIэ жыхапхъэр и Iэгум иригъэкIэрэхъухьурэ гъуэлъыпIэ Iэдийм Жансурэт зыкIэрегъащIэ.

– Ар пхуэсIуатэкIэ зы мыхьэнэи уэркIэ иIэкъым, дерс гуэри къыхэпхынукъым. Уэ птеухуауэ къэрэндащ фIыцIэкIэ бегъымбархэм я тхылъышхуэм иратхар си тхьэкIумэкIэ зэхэсх хуэдэщ.

– Уэ сэ слъагъум уи акъылыр зэIыхьауэ нэху укъекIащ. Сыт мыбы къэрэндащ фIыцIэ, бегъымбар тхылъ жиIэу къивыр,– къэгубжьауэ иIыгъ жэхапхъэмкIэ хущIэрыуэурэ пхъэнкIийр бжэ къуагъым къуетхъуэри жэхапхъэр бжэмкIэ едз.

***

ПсэупIэ ищIынумкIэ Мыщэ куэдрэ гупсысэнкъым. Ар мэзым щIыхьэжыну хуемыжьаи, губгъуэ нэщIым ихьэжу, зы дзэкъэгъуи зыIуимыгъахуэу зигъэлIэжыну пымыхьаи, псым зыхидзэу зыригъэтхьэлэжмэ нэхъ IуэхузэфIэкIыу къыфIэмыщIаи, хьэубыдхэм запэщIигъахуэу и псэр игъэныну игу къэмыкIаи.

Щысщ Мыщэ зытриубыдэнур къыхуэмыщIэу. ИтIанэ ехьэхауэ щыта и щхьэр къеIэтри, и пащхьэ къисIауэ къедауэ фIэкIа умыщIэну,жеIэ:

– Хьэуэ, Хьэуэ! Сыщоуэ. Хъунукъым а псори хэкIыпIэ. Псэун хуейщ, псэун! А си гум къэкIа псори Iимансызыгъэщ. Апхуэдэ зыгуэр зэсщIэжауэ Нахунэ къищIэмэ, ауэ сытми и жагъуэ хъункъым. Ар дэ фIыкIэ къытщогугъ. НэгъуэщI лъэмыкIми и фэеплъу къэна пщIантIэжьым зэзэмызэ дыкIуэурэ зыщытплъыхьынщ, сымаджэ щыхъуам унэм къыщIэкIыурэ зи жьауэ щIэсу щыта кхъужьей жыгыжьым Нэхунэ и фэ етплъынщи щхьэщэ хуэтщIынщ. ЗыбукIыжыныр е мыхъумыщIагъэ зэпщIэжыныр лIыгъэкъым, атIэ лIыгъэншагъэщ. Узэрыхуэ гугъуехьым укъикIын щхьэкIэ пхуэщIэ лъэпкъ къэбгъанэ хъунукъым. Сэ сщIэращи, сеуэнщи сыкъыщалъхуауэ щыта Iэщ фермэм сыкIуэнщ.

ЦIыху илъагъумэ запыIуидзыурэ, Мыщэ фермэмкIэ еунэтI. Гъуэгу здытетым Iэджи и гум къокI. Мэгузавэ. Къигъэзэжыну къыщызэтеувыIи къыхуохуэ. Сытми чэнджащэурэ фермэм носри, гъуэгубгъум егъэкIэкIа кIарц жыгхэм хохьэ. Иджы зэгупсысыр фермэм зэрытехьэну щIыкIэрщ. АбыкIэ маплъэри щытщ. Iэщыхъуэхэм я унэ бжэIупэм хьэхэр Iулъщ, дыгъэ зыраугъэури. А дакъикъэм абыхэм йохъуапсэ Мыщэ. Гукъеуэ лъэпкъ ямыIэу загъэпсэху. Езым и щхьэм мыгъуагъэ хуехьыж. И закъуэщ. Чэнджэщэгъу къудеи иIэкъым. Нэхунэ тхьэмыщкIэ псэужамэ нобэ зыхэт бэлыхьым хэхуэнт ар сытми. «Хьэуэ, – жеIэ Мыщэ, – хьэщIапIэ кIуэуэ бжэкъуагъым къуэувэжам ещхьу сикIуэтыжынкъъым. Сыт хуэдэу щымытми си лъэпкъэгъущ ахэр. СакъыгурыIуэнщ. Я щхьэ сырапэсынщ. НэгъуэщI мыхъуми Алыхьым дежкIэ плъэнхэщ».

А гупсысэм зэщIиIыгъыу, кIарц жыгхэм Мыщэ къыхокIри, хьэхэм зыщагъэпсэху бжэIупэмкIэ еунэтI. Абыхэм ящыщ зым къелъагъури, банэурэ, жей IэфIым хэт адрейхэри къызэщIеIэтэ. Зым и ужьым адрейр иту къызэрехьэжьауэ къыхуожэхэр. Мыщи къэувыIауэ щытщ. Къэсыр къыбгъэдэувыIэурэ и дзэлыфэр къыхуетI, батэр игъэшыну зыкъыщигъэхъуну хэтщ. Хъийм икIыпар бацэ пхъыныр зымыуха хьэмаскIэжь цIыкIурщ. Езым хуэдэу пщIыкIэ нэхъ ин Мыщэ абы зыкIэ зыкъыхузэкIэщIешри, зэрыщыту зыIуригъэлъэдэну фIэкIа пщIэнкъым: малъэ-мапкIэ, тIэкIу Iуожри и пхэ лъакъуитIымкIэ щIыр къретху, къыIуолъэдэжри Мыщэ и кIэм епхъуэн хуэдэу зещI. Адрей хьэхэми, къедзакъи, къепэщIауи къахэмыкIыу, я кIэр ягъэкIэрахъуэурэ, Мыща къапэмыхь. Езыми зимыгъэхъейуэ щытщ. ЗыгуркIэ къракумэ, зэризакъуэм щхьэкIэ къимыгъанэу, зэрыпхъуэным хуэдэу зигъэхьэзыращ. Шынэкъэрабгъэкъым ар. Къэзылъхуа и анэмрэ адэмрэ дыгъужьым я нэхъ иныр ятхьэлъэфу щытащ. Езыри бгъэшхуэщ, и лъэкъуэхэр пIащэщ. И жьэр ущIауэ зыжьэхэлъадэ дэтхэнэ хьэми и щIыфэр мэтхытх, узижэгъуэныр абы жьэдэухуэ жыхуаIэу.

Мыщэ къэзыувыхьа хьэхэм тIэкIу-тIэкIуурэ я губжьыр ящхьэщокI. Къыбгъэдыхьэпэурэ къопэм. Зэи къаIурымыуа мэ гуэри Мыщэ къыкIэрихыркъым. Езыхэр зэсэжа мэщ къащIихьэр. Ауэ,пэжщ, абыхэм елъытауэ Мыщэ нэхъ гъурщ. Нэхунэ дунейм зэрехыжрэ и ныбэ изу зэи шхакъым.

Псори къызыкъуэгушхукI нэхъ хьэ пIащэр Мыщэ къыбгъэдохьэ. Адрейхэри абы къыкъуэгушхукIауэ, Мыщэ хъурейуэ къаувыхь.

– Уэ, – жеIэ итIанэ хьэ къарэшхуэм, – дэ къомым укъытщымышынэу мы фермэм укъыщытехьэфакIэ уэ зыгуэрым укъыкъогушхукI, е гузэвэгъуэ гуэрым укъыдихулIащ. КъыджеIэ ди лъахэм укъихьэн хуей щIэхъуар. Дэри дыхьэIуцыдзкъым, дыгущIэгъуншэкъым, Алыхьыр ди фIэщ мэхъу. ГущIэгъу хуэныкъуэм ар худощIыф, лей къызылъысын къуэшым хуэдэу дыкъуоувэ. МэжэщIалIэ къыдихьэлIэмэ, ди Iыхьэм и зэхуэдитIыр идогъэшх. Ауэ дэ уэ зэи утлъэгъуакъым. Сыщымыуэмэ, уэ къуажэм укъикIащ.

– Пэжщ, сыщыпсэуащ къуажэм нобэр къыздэсым.

– АтIэ ар пхъуэжыну щхьэ яужь уихьа?

– Сэ ар схъуэжыну уэ дэнэ щыпщIэрэ!

– Сэ ар къызгурымыIуауэ щыткъым. Уи теплъэм къеIуатэ уэ нэгъуэщI екIуэлIапIэ узэримыIэр. Сэ абы гу лъыстэу мы къомыр къызэтезмыгъэувыIамэ, Iыхьэ- Iыхьэу узэпкъыратхъат.

– Дауи, зызмыгъэхъейуэ сыщытмэ къыспэлъэщыну къыщIэкIынт. Фэ, япэ фызыхуэзэ дэтхэнэми фытекIуэну сыт къыщIыфщIыхъужыр? Зи закъуэм утегушхуэныр лIыгъэншэу къызолъытэ.

– Хьэуэ, хьэуэ, апхуэдэу къыбгурымыIуэ. Дэ апхуэдэу дыгущIэгъуншэкъым.

– ФIы игу илъу къэкIуа уи гугъэрэ ар мы фермэм,– жеIэ япэ дыдэ Мыщэ зыкъыхуизытIа хьэмаскIэжь цIыкIум. – Лы игу къэкIауэ къыщIэкIынщ. Къуажэм щыпсэу хьэхэр хъудырыпсым ныбажэ ищIауэ я гъащIэр яхь. Лым и пIэкIэ къыхуадзыр зыри зыкIэрымылъыж къупщхьэщ. Флъагъуркъэ мыр езыр зэрыныбаджэр, зэрыгъурыр. ТхьэмыщкIэ, и ныбэ изу къызэралъхурэ ягъэшхауэ къыщIэкIынкъым. – лъэкI къимыгъанэу Мыщэ зэригъэикIэным яужь итщ. – Iейуэ умэжалIэрэ,– бгъэдохьэпэри худоплъей а Iейр аргуэру Мыщэ. – УкъызэлъэIумэ зы лы Iыхьэшхуэ къыпхуэсхьынщи и уи джабэ зэуэлIэжар къизгъэпщыжынщ.

НэгъуэщI Iэджи а хьэжь цIыкIум Мыщэ ирипэсыну къыщIэкIынщ къарэ мыхъумэ.

– ЗэтепIэ уи жьэр,– жеIэ абыи хьэмаскIэжь цIыкIум йопэщIауэ. –Мыр уэ нэхърэ зыкъомкIэ нэхъыжьщ. Хэту щымытми нэхъыжым пщIэ хуэщIын зэрыхуейр ди тхьэмадэм дапщэрэ къыбжиIа!

– АтIэ иджы мыщэхумэ къыджеIэт мы ди псэупIэм укъэкIуэн хуей щIэхъуар.

– Сэ мы фермэм сыкъыщалъхуащ,– ирет Мыщэ жэуап.

– Шыпсэу ар!– идэкъым нэгъуэщI зым,– дыкъигъапцIэу зыкъытхигъэпшэхъуэну аращ. Тхьэм ещIэ абы и гум ирилъхьар.

– Тэмэмщ, пцIы къытхуиупсу аращ!– къожэлIэ Къарэ Iуихуа хьэжь цIыкIур.

– Фи фIэщ фымыщI абы жиIэр. ЗигъэтхьэмыщкIафэу бэлыхь дыхидзэныр зыми щыщкъым. ГъэпцIагъэ укъытхуекIуэну ухэмыту текI мы фермэм. Дэ, езыхэм тхьэмахуэм къриубыдэу зэ лы къытIуагъахуэми аращ. Иджы нэхъапэхэм хуэдэжкъым. Фермэм тет былымхэр нэхъ мащIэ хъуащи, езы Iэщыхъуэ дыдэхэри щосхь.

– Зы фызэтебэяуэт!– къызэрыгъэгу бжьахэм яхэплъэурэ жеIэ Къарэ.

– Догуэ, пэжу пIэрэ а уэ жыпIэр? Сыноплъри уи ныбжькIэ ущIалэжкъым. Уэ ди фермэм укъыщалъхуамэ, иджыри къэс зэ нэхъ мыхъуми сыту укъэмыкIуарэ мыбы. Къыщалъхуа щIыпIэр зыми и гум ихуркъым. Дэнэ щIыпIэ и гъащIэр щимыхьми, зэман- зэманкIэрэ абы кIуэжурэ и сабиигъуэр игу къегъэкIыж, и благъэхэм яхуозэ.

– Пэжщ а уэ жыпIэр. Абы лъандэрэ илъэс куэд дэкIами, сэ зэи мы щIыпIэм сыкъихьакъым. СыкъыщIэмыкIуари мы дуней нэхум сыкъыщытехьа мы фермэр, мыбы тес си лъэпкъэгъухэр згъэнэхъыкIэу аракъым. Зыми зэи зыщигъэгъупщэн хуейкъым къызыхэкIа и лъпкъыр, къыщалъхуа хэкур. Сэри ар куэдрэ си гум къихьэрт. Ауэ, фи фIэщ хъууэ щытмэ, иджыблагъэщ сэри къыщысщIар мы фермэм сыкъызэрыщалъхуар. ФIыуэ сыкъэзылъагъуу щыта, и быным хуэдэу къысхуэсакъыу дунейм ехыжа Нэхунэ, зи пщIантIэ сыдэса фызыжьыращ жыхуэсIэр, къызжиIауэ аращ иджыблагъэ. Мы фермэм сыкъыщалъхури, си нэр къызэрыпщIу къуажэм сахьри нобэр къыздэсми сыщыпсэуащ, иджы…

– Абдежым къыщригъажьэри, и щхьэм къырикIуа псори хьэхэм яхуиIуэтэжащ.

– Аращ,– жиIащ Мыщэ, и гъащIэр зэригъэкIуам щIигъэдэIуныр иуха иужь,– фи щхьэ сефлъыти, гущIэгъу къысхуэфщI. СыекIуэлIэпIэншэщ.

– КъыдгурыIуащ уи Iуэху зыIутыр,– жеIэ Къарэ. –Уэ къытхуэпIуэтэжа псори зэрыпэжым иджы зыми шэч къытрихьэжу къыщIэкIынкъым. ИкIи уэ жыпIэу зэхэдмыхамэ, а зи гугъу къытхуапщIа Жансурэтым хуэдэ цIыхухэм яхэту ди фIэщ хъунтэкъым. Дэ дыкъапщтэмэ, мы фермэм тес цIыхухэми, Iуэху яIэу къытехьэхэми, гъуэгурыкIуэу псы кIрушкIэ ефэну къэувыIэми зэ зэкъуэ нэхъ мыхъуми зи жагъуэ къащIа дэ къытхэткъым. ДагъэмэжалIэркъым. Ерыскъы гуэр я гум, я машинэм илъу къытехьэIами къыдатри дагъэшх, ди щхьэм Iэ къыдалъэ. Ауэ дэри, пщIэ, щIыхь хуэтщIу, жиIэм дедаIуэу нэхъыжь диIэщи, уи Iуэху зыIутыр абы хуэтIуэтэнщ, зэрыжиIэм хуэдэуи тщIынщ.

Мыщэ я гъусэу ахэр йожьэри, фермэм пэмыжыжьэу щыт хьэуазэ пыпхъуэмкIэ яунэтI. Уэсыр лъэгуажьэм къос. ЩIыIэщ. Iупсыр бдзам щIым нэмысу мыл хъурей цIыкIуу мэщтри, тежыкIа уэсыщхьэм зэрынэсу чыным хуэдэу зыкъомрэ мэджэрэз. Псы Iуфэм Iут дзэл жыгхэм япищIа Iумылымрэ сытхъурэ я къудамэхэр щабзэкъум хуэдэу къагъэшри щIым тегъуэлъхьэжащ. Бзуми нэгъуэщI псэущхьэми зыгуэр слъагъун жыхуиIэу зэрылъэтэным хуэдэу хьэзыру къашыргъэ гъуабжэжьри хьэуазэ пыпхъуэм и щхьэм тесщ. Къуаргъ мэжэщIалIэхэри гъуэгу Iуфэм щопэщащэхэр. Яшх хъун гуэр къапэщIэхуэмэ я пэ фIыцIэ кIыхьымкIэ еуIуурэ къащтэри я пщэр хашурэ ирагъэнэх. Ахэри мылIэу гъатхэ зэрытехьэным яужь итхэщ. ГъащIэр апхуэдизкIэ дэтхэнэ псэ зыIутми фIэIэфIщи, дапхуэдиз къимыгъэщIами, ар зыми ибгынэну хуекъым. Псэ Iуту дунеймкIэ зигъэнщIу ахърэтым кIуэжа щыIэу жыIэгъуейщ.

Хьэхэр хъэуазэ пыпхъуэм йокIуалIэ. Абы и лъабжьэр гъуэнэшхуэу къыщIэтхъуащ.

– КъакIуэ, – жеIэри, Мыщэ къыхуеплъэкIыурэ абы щIопщхьэ Къарэ. ИпщхьэпIэр мыбыхъу щхьэкIэ и кIуэцIыр Iэхуитлъэхуитщ. Бахъэр къыщIихыу хуабэщ. Хъэуазэр яфIэпхъашэу абы щIауда мэкъу щабэм зы Хьэ пIащэ хэлъщ. Ахэр къыщилъагъукIэ къехьэлъэкIыпэурэ ар къызэфIотIысхьэ.

– Мы уи гъусэр сцIыхуркъым. Хэт хъуну ар, Къарэ? – къоупщI ар.

– Мыр МэзфIыцIэ къуажэм къикIащ, – жеIэ Къарэ. – ЕкIуэлIапIэншэу къэнати и щхьэр къыдихьэлIауэ аращ…

– СлIожь, нобэр къыздэсым зи пщIантIэ пхъумар иджы къыпхумеижу ара? – щIоупщIэ ЛъэужьрыкIуэ.

– Зи пщIантIэ сыдэса фызыжьым псэухукIэ зыми сыригъэхъуэпсакъым, фIы дыдэуи сыкъилъэгъуащ. Ауэ ар иджыблагъэ дунейм ехыжати и къуэ закъуэм и щхьэгъусэм сыкъыдихуащ. «Уэри си нервым щыщу къэнэжа тIэкIур умышхыжынумэ зызумыгъэлъагъуу дэкI» – къызжиIащ. Абы иужькIэ сэ хьэкъыу спхыкIащ а пщIантIэм сишх зэрыдэмылъыжыр.

– Ар а фызыжьым и къуэм сыту хуида?

– ЛъигъэкIакъым. Ар къысщхьэщыжырт икIи къызжиIэрт: «ЗыщIыпIи умыкIуэу дэс мы пщIантIэм зэрыдэкIыу сыт къыIэщIыхьэми къызиутIыпщырт, сигъэшхэртэкъым. «Мыращ си анэм и фэеплъу къэнар, и гугъу умыщIу мы пщIантIэм дэгъэс», – дапщэрэ жыриIа Жансурэт, арщхьэкIэ уи Iэли уиуди-идакъым. Сэри бынунэр бэлыхь хэзгъэтынкъым жысIэри си щхьэр къесхьэжащ.

– Мыбы, ЛъэужьрыкIуэ, ди фермэм къыщалъхуауэ жеIэ. И нэр къэпщIа къудейуэ яхьри къуажэм щапIащ, нобэр къыздэсым щыпсэуащ.

– Мыбы къыщалъхъуащ, – жыпIа, – ФIыуэ зымылъагъуж и нэм щIоIуэтыхь ЛъэужьрыкIуэ. Мыдэ нэхъ гъунэгъуIуэу къызэкIуэталIи сызэгъэплъыт. Мыщэ бгъэдокIуатэ. Ар ЛъэужьрыкIуэ зэпеплъыхь.

– КIыфIщи фIыуэ слъагъуркъым. И фэр сыт хуэдэ? Сэ плъыжьыфэ хуэдэу къысфIощI ар, Къарэ.

– Пэжщ, плъыжьщ, ауэ плъыжь – фIыцIафэщ.

– НэгъуэщI сыт кIэрыплъагъуэр?

– И кIэм хужь тIэкIу хэсщ, лъакъуэ сэмэгур лъакъуэхущ. И тхьэкIумэр хьэпщIом ейм хуэдэу къолэлэх.

– Догуэт, догуэт. Къэзгубзыгъыж хуэдэщ. Щыпсэуащ абы и анэр мы фермэм. Уэ абы и бгъафэм ущыщIаха махуэм гузэвэгъуэ телъар слъагъу хуэдэщ. Уэ къыптепсэлъыхь пэтми фIэмащIэурэ а тхьэмыщкIэр дунейм ехыжащ. Анэм и дежкIэ быныр зыхуэдэ щыIэкъым. Уэ абы ущыIэщIэкIа махуэм уэр щхьэкIэ и псэр итыну хьэзырщ. Абы щыгъуэ мы фермэм унафэщIу тесар гущIэгъуншэ гуэрти уи анэм къытриубыдэщ и щакIуэ фочри, адэкIи мыдэкIи имыгъакIуэу, гум урагъэтIысхьэху щытащ. Тэмэму пщIащ мыбы укъызэрыкIуэжар. «Бланэ щалъху йокIуэлIэж» жыхуаIэращ. Мыбы тесхэр зэрыхъум хуэдэу уэри ухъунщ: лIэмэ улIэнщ, тхъэмэ утхъэнщ. ЦIыкIуи ини, щIэи жьыи зэрыжаIэу зэрыIыгъыу дыздопсэу. Мис, сэ жьы дыдэ сыхъуа пэтми, нэмыплъ къызамыту, къысхуэсакъыу, езыхэм зыкъагъанэрэ сэ ерыскъы нэхъыфIыр сагъэшхыу сагъэпсэу. Сахуэарэзыщ, тхьэшхуэр арэзы къахухъу. Дэри къуажэм дыкъыщымыхъуами дощIэ гущIэгъу зимыIэ цIыхухэм зэрахэтыр. Дэ, хьэхэм, ди гугъу умыщIыхи, езы цIыхухэм фIыуэ зэрымылъагъу, зэрыукIыжыпэ яхэтщ. Жьы хъуахэм хуэмеижыр кIуатэ пэтми нэхъыбэ мэхъу.

Сэ илъэс куэд къэзгъэщIащ, куэди си нэгу щIэкIащ икIи зэхэсхащ. Жьы хъуам пщIэ хуэзымыщIым гувэ – щIэхми къыхуэгъунукъым. «Лей зумыхьэ, псэ зыIутым и жагъуэ умыщI, зыгуэркIэ хутыкъуам дэIэпыкъу» къызжиIэу щытащ си адэм. Сэри абы и псалъэр нобэр къыздэсым зэрысхуэзэфIэкIкIэ согъэзащIэ. Иджы жьы сыхъуащ, сысымаджэщи схулъэкIыжыркъым. Ауэ Алыхьым гуфIэгъуэ къарит мыбыхэм, зы махуэ си жагъуэ къащIакъым.

А дакъикъэм Мыщэ и нэгум къыщIоувэж икIи йогупсыс жьы дыдэ хъуа Лъэужьрыкъуэ хуащI пщIэмрэ Жансурэт Нэхунэ зэрыхущытамрэ и нэкIэ имылъагъуамэ къыжраIэкIэ и фIэщ хъунтэкъым хьэхэм я кум апхуэдэ лъагъуныгъэ дэлъу. Пшапэ зэхэуэгъуэм зэманыр нэсати,Iэщыхъуэхэр зыщIэс унэмкIэ джэ макъ къоIукI.

– Пщыхьэщхьэшхэ фагъэшхэну къыводжэ,– жеIэ Лъэужьрыкъуэ.– ФыкIуэ. Уэри, хэт жыпIа уи цIэр?

– Мыщэщ.