Хынабдзэ

– Ей, уэри уэ, – жеIэ Хынабдзэ Хьэжсет и гулъытэр игъэщIагъуэу,– уэ уцIыкIу щхьэкIэ куэд бощIэ. Аращ тэмэмыр. Адыгэхэм я хабзэу къадогъуэгурыкIуэ нэхъыжьхэм пщIэ хуащIу. Ахэр щысу нэхъыщIэхэр мытIысу, нэхъыжьхэм ябгъэдэсу нэхъыщIэхэр мышхэу.

– НытIэ ди дадэрэ нанэрэ дабгъэдэсу дагъашхэри. Фэ абыхэм фы ракъуэрылъхущ, иджыри лIыпIэ фиувакъыми аращ.,– жеIэ Хынабдзэ.

– АтIэ нанэрэ дадэрэ апхуэдэу фIыуэ плъагъу пэтми, нобэ къуажэм думыгъэкIуэжу паркым дывгъакIуи дивгъэс жыбоIэри, Хьэжсет?

– Уэи, мамэ, сщыгъупщэжатэм нэху дыкъекIмэ дадэрэ нанэрэ я деж дызэрыкIуэжынур. Ахэр къытпэплъэу къыщIэкIынщ. СощIэ ди дадэ къыдэкIауэ куэбжэ дыхьэпIэм деж щыт тетIысхьэпIэм зэрытесыр. Ди хьэ цIыкIури и кIэр игъэпIэжьажьэу абы бгъэдэсщ. Уэи, мамэ, а ди хьэ цIыкIу губзыгъэIейм. Мыпсалъэф щхьэкIэ, псори къыгуроIуэ. Ар ди дадэ апхуэдэу игъэсауэ аращ.

– Абы тэмэму гу лъыптащ, Хьэжсет. «Iэщри зейм ещхь мэхъуж» – жеIэ адыгэ псалъэжьым. ЦIыхури, Iэщри, хьэри зэрыбгъасэщ.

– НытIэ Хьэрунрэ сэрэ ди дадэ ещхь дыхъужыну?

– Фи дадэ зэбгъэщхьыр хэт уэ, Хьэжсет? –къритыну жэуапыр фIэгъэщIэгъуэну щIоупщIэ Хынабдзэ.

– Ар зыми ещхькъым.

– Зыгуэрым и хьэлкIэ, и теплъэкIэ, и цIыху хэтыкIэкIэ емыщхь щыIэу къыщIэкIынкъым.

– Ди дадэ зэщхьыр и адэ ЛIыгъуру е и адэшхуэ Мэзану къыщIэкIынщ, жеIэ Хьэрун.

– Уэ дэнэ щыпщIэрэ ар?– йоплъэкI Хьэжсет и анэм дежкIэ, Хьэрун акъылэгъу дэмыхъун къыфIэщIу.

Хьэжсет хэтщ адэшхуэр зыми емыщхьу, абы хуэдэ щымыIэу къыщIригъэдзыну. Хьэрун абыкIэ арэзыкъым. ИтIани Хьэжсет къикIуэтыну хэткъым. Щапхъэу къыхуехь езы зэкIуэшитIыр зы адэ – анэм къалъхуами зэрызэмыщхьыр. «Ар адрей дадэхэм ещхьу щытмэ сэ абы схуищIа чынутIым, щIопщым хуэдэ си ныбжьэгъу цIыкIухэм я дадэхэм хуащIыркъыми? Уэи емщхь- тIэ зыми! Псом нэхърэ нэхъыфщ тхьэ ди дадэ!» «НэхъыфIщ! Фызэмыдауэ абы щхьэкIэ, – жеIэ Хынабдзэ,– фIыми Iейми зэрыжаIэу абы ещхь фыхъуну фIэкIа сыхуейкъым. Къуажэм дэскъым абы пщIэ къыхуэзымыщI, школ щIэмыхьами, губзыгъэщи жылэм дэсыр чэнджэщакIуэ къыхуокIуэ.» Абы хэту Мурат къыщIохьэж.

– СлIо, щхьэ фызэдауэрэ? Мыхэр къуажэм кIуэжыну хуэмейуэ ара?

– Хьэуэ тхьэ. ЗэкъуэшитIыр зодауэ я адэшхуэм щхьэкIэ. Абы хуэдэ щымыIэу Хьэжсет тхьэ щеIукIыж. Ар зыгуэрми иригъэщхьыну хуейкъым. Сэри яжесIэщ фи унагъуэм сыкъызэрихьэрэ абы губзыгъагъэ, гукъабзагъэ мыхъумэ нэгъуэщI хьэл мыхъумыщIэ зэрыдэзмылъэгъуар, я унагъуэкIэ, я щхьэкIэ Iуэху гуэр къызылъыкъуэкIхэм зэрачэнджэщакIуэр.

– Ар, пэжщ, – щыхьэт мэхъу Мурати. – Абы фыщытепсэлъыхьакIэ мыпхуэдэ зы щапхъэ къыфхуэсхьынщ. Нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэр ирахужьэжауэ ди къэралым щрахуж зэманырт. Ди къуажэ уэрамымкIэ дэкIыурэ ипщэкIэ дэкIуеижхэрт нэмыцэ танкхэр, машинэхэр, лъэсырыкIуэ сэлэтхэр. Хъыбару къэIурт фашистхэр ди щIым изыхуж ди армэм хэт сэлэтхэм дэмыкIыу къуажэм дэса цIыхухэр зэтраукIэу. Ар куэдым я фIэщ хъуауэ, зи лъэр къэралым изыхыж нэмыцэхэм я гъусэу выгу, шыгу зэщIэщIакIэ цIыху куэд дэкIырт. А махуэм Iэщым мэкъу яриту мэкъуэщым ит ди адэм деж къыщызэхуос ди хьэблэм дэс, абыхэм я кIэмэлъамэ лIыхэр. Ахэр зауэм ягъэкIуатэкъым: хэти сымаджэт, хэти и ныбжьыр хэкIуэтат, хэти район, область унафэкIэ къуажэм къыданат.

– Дэ уи деж дыкъыщIызэхуэсам гу лъыптэу къыщIэкIынш, Нартыкъуэ, – кърегъажьэ ди гъунэгъу лIыжь Хьэжрэт.

– Уэри уолъагъу, зыкъомым нэмыцэхэм зыдащтауэ докIхэр. Ахэр игъэщтащ хъыбар мыфэмыцым. Жыжьэ дымыкIуэми, нэгъуэщI мыхъуми дызэгъусэу дыдэвгъэкIи мэзым зыщыдвгъэIэжьэ. Нэмыцэхэр дэкIыжу дыдейхэр къэсыжыху дызэIуплъынщи, жаIэр пцIыуэ къыщIэкIмэ, ди унэ дыкъинэжынщ.

– ХьыI, – жеIэри, абыкIэ зэрымыарэзыр и нэгум къищу, ди адэм IэщIэлъ гуахъуэр щIым хетIэри, жиIэнум пэплъэу и пащхьэм итхэм къажьэхоплъэ.

– Абы нэхъ делагъэ къэвгупсысынкъым фыпсэуху! Сыт хьэдэгъуэдахэ жыпIэр, Хьэжрэт? Хъунщ, уэ ущIэныгъэншэщи къыбгурыIуэр мащIэу сощI. Уэри уи гупсысэр зыдынэсыр, уи акъылым къиубыдыр ара? – йокIуэталIэ си адэр райпом и унафэщIу щыта ХьэмтIыкъ. Уеджащ, законхэм хыбощIыкI итIани мыбыхэм акъылэгъу уадохъу. Сэ си псэр пыту мы къуажэм зы лъэбакъуэ дэфчыкIынкъым. «Моуэ мэзым дыхэвгъыхьэ» – жыбоIэ уэ, Хьэжрэт. Хъунщ ухохьэ. ЖаIар пцIыуэ къыщIэкIауэ, мэзым укъыхэкIыжын хуей щыхъукIэ зызыщыбгъэпщкIуа ди зауэлIхэм сыт яжепIэнур? «Сыпартизанащ» жыпIэнущи, пцIыупс уохъу. ЯщIэ абыхэм партизанхэм яхэтахэр. ДаукIмэ, ар Алыхьым къытхуиухащи тшэчынщ. ДаукIмэ ди пщIантIэщ дызыщаукIри джэбын къабзэкIэ дыщIалъхьэжынщ. Мо ирахужьэжахэм фадежьэкIэ фытхъэну фи гугъэу къыщIэкIынщ! Бынми къуажэми ямыщIэу хамэ щIыпIэ фыщыкIуэдынщ. Аращ сэ си унафэри, абы иужькIэ фщIэнум фыхуитыжщ.

Хъуни мыхъуни жамыIэу, Хьэжрэт фIэкIа къэмынэу, адрей лIыхэр зэбгырыкIыжащ. Ди адэм и чэнджэщым ахэр щыщигъэуа къэхъуатэкъыми къедэIуахэщ. ЕтIуанэ махуэм и пщыхьэщхьэм ирихьэлIэу ди сэлэтхэр ди къуажэм къэсыжащ. Ини цIыкIуи зэрыжаIэу абыхэм дапежьэри къедгъэблэгъэжащ. ЯукIын дэнэ къэна и гуауэ хъуну зы цIыхуи зы псалъи ирапэсакъым.

– Хъунщ иджы жытIар. Автобусым и текIыгъуэр къэсащи фынакIуэ, – щыжиIэм тхьынухэр къатщтэри, унэм дыщIэкIащ.

Станцым дынэсмэ, тIысыIэ лъэпкъ имыIэжу, ди къуажэм кIуэ автобусым цIыхухэр из хъуат. Ауэ шоферым «ТIэкIу фызыщыкIуати къивгъэтIысхьэ» – жиIэри, зэрыхъукIэ зидгуащ. Ар апхуэдэ ди щыпэ зекIуэкIэтэкъыми, дызэритIысхьэфам дыщыгуфIыкI мыхъумэ зыкIи къыдэхьэлъэкIыртэкъым. Нэхъыщхьэрати дыкIуэжырт къытпэплъэ дадэрэ нанэрэ деж.

Къуажэм дыщыдыхьэжым ирихьэлIэу уэшх къешхыу щIидзащ. Дэ автобусым дыщикIыну къуажэм дынос. УридэкIуеиным хуэдэу уэшх къошх. Ар гъэмахуэ уэшхыу умыщIэну, щIыфэм зэпхидзу щIыIэщ. Ар теужыху зыщытIэжьэн щIэувапIэ гуэри къэувыIэпIэм теткъым. «Дыщытми деуфэнщI, дыкIуэми аращи ди гъуэгу хэдгъэщIмэ нэхъыфIщ, – жеIэ Мурат, – къащтэ мыдэ сумкIитIыр. Уэ Хьэжсетрэ Хьэрунрэ я Iэпэр убыди фынежьэ».

ПлIыми я щхьэр егъэзыхауэ макIуэ. КъаIэтмэ, уэшх щIыIэр имыгъаплъэу я нэкIум кърекIэ. Машинэ закъуэтIакъуи яблож. Зыми къигъэувыIэркъым. ГущIэгъуншэ, гущIыIэ хъуащ цIыхухэри. Къуажэм и кIыхьагъкIэ кIуэцIрыкI гъуэгу закъуэращ мывэ зытекIутари, ятIэ хъуркъым. Абы тету макIуэхэр. Машинэ къащыкIэлъыскIэ, гъуэгубгъум зрат щхьэкIэ къэмынэу ятIэпсыр къажьэхекIэ. Ящыгъыу хъуар псыф зэрыхъуам имызакъуэу, яблэж машинэхэм къыраутх ятIэпсым я щIылъэныкъуэр хьэлэч ищIащ. Хьэжсет Хынабдзэ и ижьырабгъумкIэ щыту макIуэри, къиутхыр апхуэдэу къылъэIэсыркъым. СэмэгурабгъумкIэ щыт Хьэрун и щхьэм къыщыщIэдзауэ и лъакъуэм нэсыху фIейм щIигъэнащ. «Уэри ижьырабгъумкIэ къэув» – жеIэ Хынабдзэ. ЙокIуэкI абыкIэ Хьэрун, арщхьэкIэ кIэ зимыIэж уэшхым къигъэщIыта щIым имыгъэбакъуэу кIуэцIрыщэту хуожьэри, аргуэру сэмэгурабгъумкIэ мэувыж.

– Мамэ, сопIыщIэ, – жеIэ Хьэжсет цIыкIу.

– СощIэ, тIэсэ, ауэ зыхуэгъэшэч. Дынэсыжыным къэнэжа щыIэкъым.

– Мес школ цIыкIур солъагъу, – жеIэ Мурат къэгумэщIа Хьэжсет цIыкIу и гур фIы хуищIыну. – Абы дынэсыху уэшхыр темыумэ, и кIэлындорым дытехьэнщи тIэкIу дыбэуэнщ. Чыржын игъэжьауэ Нанэ къыфпэплъэу щыс хъунщ.

– Уэи, сызэрынэсыжу жьэгу хуабэм сыдэтIысхьэнурэ нанэ и гуарцэ мафIэмкIэ зызгъэхуэбэжынумэ, – жеIэ Хьэрун цIыкIу. – Си нанэ сытым дежи чыржын щхьэплъ цIыкIу тебэ дзакIэм дэлъу схуегъажьэ. Ныщхьэби шатэ Iуврэ абырэ къызитынурэ сытхъэжынущ.

– НытIэ, тIэсэ, утхъэжынущ,– жеIэ Хынабдзэ.

– Сэ сынэхъыжьщи чыржын хуабэрэ шатэрэ япэу къызитынущ,– жеIэ Хьэрун, и къуэш нэхъыщIэм тIэкIу зэрефыгъуэр къапщIэу.

– НытIэ нэхъыжьыр уэракъым – ди папэщ, – Хьэжсет къикIуэтыркъым. Ауэ щIыIэм щисам деж япэ ягъашхэр сэ схуэдэ цIыкIухэращ. Пэжкъэ, мамэ?

– Пэжщ, тIэсэ, уэращ япэу нанэ зыхуэупсэнур.

Пшапэр зэхоуэ. Зыр адрейм кIэлъыкIуэу, унэ щхьэгъубжэхэр къонэху. КIэ зимыIэж уэшх щIыIэм псэ зыпыт псори гъущапIэмрэ хуабэпIэмрэ щIихуащ. Иджыпсту ар зытешхэр Мурат зэрыбыным хуэдэу гъуэгум триубыда закъуэтIакъуэщ.

– Нанэрэ дадэри я уэздыгъэр щIагъэнауэ къыщIэкIынщ,– жи Хьэрун. – Я насыпкъэ иджыпсту зи унэ хуабэ щIэсхэм. Дэри дыкъемыжьамэ, ди унэ щхьэгъубжэм дыкъыкIэрысу уэшхыр къызэрешхым деплъу дыщыст.

– Уэи ар ди деж къыщемышхми умыщIэ,– жеIэ Хьэжсет.– Дэ километрищэм щIигъу къэткIуащ.

– Уэху гущэт жи! Уэи фIыуэ къыщIэбгъэлъам. Къалэмрэ ди къуажэмрэ я кум апхуэдиз дэлъкъым,– жеIэ Хьэрун. – Япэ щIыкIэ бжэкIэ зэгъащIэ.

– Уэи сэ бжэкIэ сощIэмэ. Пэжкъэ, мамэ?

– УощIэ, уощIэ! Уэри зыбгъэIэзэу мыбы щхьэ ущыхьа, – жеIэ Хынабдзэ.

– НытIэ плъагъункъэ. Дынэсыжмэ Дадэ и шотыр къэтщтэнщи хэт нэхъыфIу бжэми зэхэдгъэкIынщ,– жеIэ Хьэжсет.– Сэ абы кIэну фIэлъыр собжыф.

– Сэ икIи сыдобжей икIи сыкъобджых, зэхызолъхьэ, согъэбагъуэ а шотымкIэ,– къикIуэтыркъым Хьэруни.– Абыхэм сезыгъасэр ди Дадэщ.

– Уа, папэ, а ди Дадэ а шотышхуэр дэнэ къыздрихар?– щIоупщIэ Хьэжсет.

– Гумкъалэ къыщищэхуащ нартыху хьэжыгъэ путкIэ. Дадэ илъэс куэдкIэ лэжьащ ди къуажэм и пхъащIэхэм, гъукIэхэм, чырбышгъэжхэм я учетчикыу… Трудодену къахьыр итхырт.

– А итххэр дэнэт здихьыр?

– Колхоз правленэм щIэс бухгалтерым иритырт. Абы ибжырт хэт дапхуэдиз трудоден къилэжьми.

– Сыт трудоденыр зищIысыр?

– Мис сэ лэжьапщIэу ахъшэ къызат заводым сыщолъажэри. Къуажэм щылажьэ мэкъумэшыщIэхэм, Iэщыхъуэхэм хуатхыр трудодент. Уэ япэу школым ущыкIуам уагъэтхар пщIэжрэ?

– Бжыгъэхэр, зым къыщыщIэдзауэ пщIым нэс ттхыфу драгъэсащ.

– Трудоденри апхуэдэ бжыгъэхэмкIэ ятхырт.

– Уарэ, бжыгъэ хуатх къудейкIэ зэфIэкIрэт! Уэ ахъшэ къуатри, абыкIэ тшхын мамэ бэзэрым къыщещэху. Бжыгъэ зыхуатххэм сытыт яшхыр?

– Бжьыхьэр къэсу гъавэр, хадэхэкIыр кърахьэлIэжа иужь, трудоденхэм къапэкIуэу нартыху, гуэдз, ху, хьэ, пхъэщхьэмыщхьэ, хъарбыз къратырт. Арат яшхыр. КъайлеекIыр бэзэрым яшэрти ящэрт. Абы къыщIэкIымкIэ щыгъын, унэм щIалъхьэн хьэпшып, зэрышхэ хьэкъущыкъу нэгъуэщI зыхуейхэр къащэхурт.

– Уэи абы щыгъуэ сэ сыкъалъхуауэ щытамэ хъарбыз фIэкIа зыри сымышхынт,– жеIэ Хьэжсет.

– Елъ а ныбэрицIэр! Уэи апхуэдиз хъарбызым а уи ныбэр «тIомпIэщ» жиIэу зэгуимыудтэмэ.

– Зэгуиудынутэкъым-тIэ! Сыт щхьэкIэ ди дадэ жиIауэ щытар пщыгъупщэжа?» Дапхуэдиз фшхыми, фигъэгъутхьэну фIэкIа зыри къывищIэнукъым.»

– Хъунщ, щывгъэт иджы фи зэдэуэныр,– жеIэ Хынабдзэ – Уэшхыр нэхъ кIащхъэ хъуащи фынакIуэ фынежьэ. Хъунщ мы кIэлындорым дызэрытетар.

Я нэм къыщIэIэбэми ямылъагъуну кIыфщ. Мурат япэ иту, мыдрейхэр абы и ужьым иту макIуэхэр. Ямылъагъуу псы инам хэувэурэ лъэпэдуи, вакъэуи ящыгъыр къанэ щымыIэу псыф хъуащ.

– Си лъакъуэр песыкI, мамэ,– жеIэ Хьэжсет цIыкIу.

– Умыгузэвэж, Мес Нанэ и уздыгъэ нэхур солъагъу. Дызэрынэсыжу зыптIэщIынщи шхыIэн хуабэм ущIэпщхьэжынщ. Укъэхуэбэжыну Нанэ къалмыкъ шей пхуигъэвэнщи уефэнщ.

Унэм нэсыжыным метрищэ хуэдиз иIэжу я хьэ КIэху и банэ макъ зэхах.

– Уэлэхьэ дызэрыкIуэжыр КIэху къищIам, – жеIэ Мурат.

Куэбжэ дыхьэпIэм блэж псым телъ лъэмыжым тету КIэху дрегъэблагъэ. ДызэрыкIуэжам щхьэкIэ дунейр хуримыкъуу мэгуфIэ. Хьэжсет зыкъриупсеяуэ къыхудоплъей. ЩыдыхьэжкIэ зэм япэ йощ, зэм яужь зыкърегъанэ. ИтIанэ щIопхъуэри, къэсыжахэщ жыхуиIэу, унэ щIыхьэпIэм нэс мажэ. Бжэр зыгуэрым къыIуихауэ къыкъоплъ. Къелъагъу ахэр. Псыр къапож псоми.

– Еууей мыгъуэ, мы уэлбанэшхуэм фыкъэмыкIужами ягъэ кIынтэкъым,– жеIэ Мурид. Щыгъыну фшыгъыр зэрыщыту псыф хъуащ. ФыкъыщIыхьэ псынщIэуи щыгъын гъущэкIэ зыфхуапэ.

– ДыкъэмыкIуэжу хъурэт,– жеIэ Хынабдзэ. – ДызэфIэзэрыхьати мы тхьэмахуэм дыкъыфлъэIэсыфакъым. Фшхын фиIэжу къыщIэкIынкъым.

– Хьэуэ, тIэсэ, тшхыни дыщыщIакъым. Тхьэмахуэ кIуам хъушэ къытхуэфхьащ. Ар иджыри тхуэухынутэкъым. Ди гъунэгъум хьэщIэ къахуэкIуати, «яхутезгъэувэн дзэкъэгъуэ ди унэм щIэлъкъым» жиIэу Хужьпагуэ къыщежэкIым фи анэм зы щIакхъуэ, зы ху Iусыпхъэ, абы хиудэн курпIэ, лы чилэ ныкъуэ хуэдиз иритащ.

– Я хьэлэлщ. Псапэ хъунщ,– жеIэ Хынабдзэ.

– Фэри мис щIэх – щIэхыурэ гъуэгу фытеувэн хуей мэхъу. Тхьэм къэрэгъул бжыхь фхуищI,– жеIэ Мурид. – Фи IэмыщIэ икIыращ къеймэтмахуэм вгъуэтыжынур. Нэхъыбэу къыфхэхъуэнщ. Тхьэм куэду къывит.

Мурат, зыри жимыIэу и адэм ней – нейуэрэ йоплъ. Ар мазэм нэблэгъауэ сымаджэу хэлът. Иджы елъагъу зэфIэту. Аращ езыгъэблэгъэжари. Апхуэдизрэ сымаджэр зы тхьэмахуэ дыкъызэрымыкIуэжам къриубыдэу хъужауэ пIэрэ? Хуэмышэчу щIоупщIэ Мурат:

– Мыр сыт, ди адэ, щхьэ укъэтэджа? НэхъыфI ухъуауэ ара?

– Уэлэхьи, щIалэ, сызэрыхъуаи щымыIэ, ауэ тIури дыхэлъу кърихьэлIэжмэ сыт жаIэн, гужьеинхэщ жысIэри нобэ ерагъмыгъуейуэ сыкъызэфIэуващ.

– Сыт «тIури дыхэгъуэлъхьэжмэ» жыхуэпIэм къибгъэкIыр?

– Уи анэр махуищ хъуауэ къэмытэджауэ пIэм хэлъщ.

– Сыт къеузыр?

– Зыгуэрым къретхъ,– жиIэурэ щIэх – щIэхыурэ и бгъэм йопхъуэ. Фи гугъуехьым ари къыхэмыхъуамэ сэ фыкъызэрыскIэрыщIар ирикъунти. Илъэсым щIигъуауэ си гущIыIур дэгъэзеяуэ сыхэлъщ, кIуатэ пэтми си узым хэхъуэ мыхъумэ хэмыщIу. Иджы абы фи анэри къыхэхъуащ.

– Апхуэдэу жумыIэ, папэ,– и гур фIы хуищIыну хэтщ Хынабдзэ. – Узри Алыхьыращ зи Iэмырыр, къыузэритам хуэдэ къабзэу убгъэдихыжыфынущ. ПщIэркъым ар гъэунэхуныгъэми.

– Ари пэжщ, си хъыджэбз, – жеIэ Мурид. – НэгъуэщI мыхъуми си лъэр тIэкIу нэхъ къыщIэувэжамэ, нэгъуэщI слъэмыкIми шей пщтыр стэчан бгъэдэсхьэнт. Фэри махуэ къэс фыкъыщымыкIуэжыфкIэ, хэт къыткIэлъыплъын, хэти дызэрихьэн. Мис аращ нэхъ сызыгъэпIейтер. Алыхьми «зыхъумэ» жиIащ. Дапщэрэ жесIа а фи анэм жэщ, махуэ, щIыIэ, хуабэ имыIэу хадэм имысыну. Дэ тшхын, тщIэн дымыгъуэту зы махуи дыпсэуакъым. Ар апхуэдизу егъэлеяуэ мылэжьамэ, гугъу зримыгъэхьамэ и узыншагъэр напIэзыпIэм къызэтекъутэнтэкъым. Уи ныбжьым щыхэкIуэтакIэ, уи фэм дэмыхуэнум зумыпщытмэ нэхъыфIщ. «ТIэкIу зыгъэпсэху, апхуэдизу гугъу зомыгъэхь, дэ тхуэмыпIыж диIэкъым» – жысIэурэ дапхуэдизрэ сыногуэуа, арщхьэкIэ сыт жызмыIами уи тхьэкIумэм ибгъэхьакъым. «Уэ урикъуауэ дунейм утетщ» къызжепIащ дапщэри. Мис иджы уи лъэр щIэхуащ.

– Дауи уэ пхуэдэу сыщхьэхуэсакъыу си гъащIэр згъэкIуамэ, сэри си лъэр щIэхуу мы пIэм сыхэгъуэлъхьэжынтэкъым. Уэ зытепIэтыкIыурэ унагъуэ хьэлъэ псори сэ къыстебгъэщIащ. Гу цIыкIум сыщIэщIауэ, уи къуэр сщIыгъыу сэ пхъэуэ, чыпу, бжыхьыпхъэ банэу мэзым къисшам фIэкIа сымыщIами ирикъунт сэ уз къыхэсхыну.

– АбыкIэ сэ сыбгъэкъуаншэу щытмэ, Алыхьым и губгъэн къэпхьынщ,– жеIэ Мурид. – ПщIэжрэ абы щыгъуэ сэ си узыншагъэр зыхуэдар? «Нэсыр къэсыж» жыхуаIэм хуэдэу сшхыр сэмызэгъыу къызжьэдэкIыжу илъэс дапщIэкIэ сыпсэуэ? Сшхыр сэзэгъын щхьэкIэ сэ содэ къудейуэ сызэфар шыгу зэщIэщIакIэ пхуэгъэхъеинкъым. Абы щыгъуэ а содэри сытым хуэдэу гъуэтыгъуейт, бжэмышх из содэ хэбдзэу псы гъэва стэчан ныкъуэ семыфамэ, сшхар зэрыщыту къызжьэдэкIыжырт.

– Алыхь ари пэжым,– Мурид жиIэмкIэ щыхьэт мэхъу Жансурэт. – Сэ зи Iуэху зесхуар си бынхэр езыхэм я хуэдэхэм емыхъуэпсэнырщ. ТрудоденкIэ упсэуфынт. Абы къыпэкIуэ къыдат гъавэр тшхыну тхурикъу щхьэкIэ, унагъуэ ущыхъукIэ нэгъуэщI Iэджи ухуей хъурт. Ахэр къызэрытщэхунт сэ гугъу зыщIезгъэхьыр. Уэ ар зэи къыбгурыIуэнукъым.

– Сэ ар къызгурымыIуэу аратэкъым. Уи щхьэрат згъейр. Сэри си IитI зэтедзауэ сыщысакъым. Учетчикыу сызэрылажьэм хуэдэурэ чий сщIым, Гумкъалэ сшэм сщэуэрэ быныр зэрезгъэджар, зэрысхуэпар абы къыщIэкIыращ.

– Дэри дамэкIэ, мэзым чы куэд къэдбгъэхьащ,– жеIэ Мурат. – Абы щыгъуэми ар хуиту пыдагъэупщIу щытамэ аратэкъэ – къэддыгъуу арат. Мэзхъумэм дыпэщIэхуэмэ ахъшэшхуэкIэ къыдэтхьэкъунут. Чы зэкIуэцIытпхар хыфIэддзэурэ Iэджэрэ мэзхъумэм дыкъыIэщIэкIащ. ДыкъыщырихужьэкIэ дызэгъусэ хьэблэ щIалэ цIыкIухэр дызэкIэщIэжырти псым дыкъикIыжырт. Мэзхъумэр щууэ псым къызэпырыкIыну щыхуежьэкIэ нывэкIэ дыуэу щIэддзэрти игъэкIэрэхъуэжырт. «Зэмыхъуми зэ фыкъысIэрыхьэнкъэ фэ!, – къамышыр игъэдалъэу къэувыжырт ар. – Мис итIанэ сэ фэ фхуэфI сыхъунщ. Лъыр къыдэжу мис мыбыкIэ фи щIыфэр зэгуэзудынщ», – къытхуигъэдалъэрт и щIопщыр. Дэри абы дежкIэ дыплъэурэ ди IэщтIымыр зэщыттхъуэрт «мис апхуэдэу утхьэжынщ» жыхуэтIэу.

– Ари сощIэж, арыншауэ си закъуэ абы сыпэлъэщынутэкъым.

– Хьэуэ, ди адэ, сэ абыкIэ узгъэкъуаншэу аракъым апхуэдэу щIыжысIэр,– къэгузэващ Мурат,– Iуэхур зэрыщытар жысIэу аращ. Дэри ди къалэнт уэ дыбдэIэпыкъуну.

– ИкIи фыкъыздэIэпыкъуащ. Апхуэдэу дызэкъуэмытамэ щIэныгъэншэу фыкъанэныр зыми щыщтэкъым. Иджы фи щхьэ фыщIэмытIахъуэу фызыгъэпсэун IэщIагъэрэ щIэныгъэрэ фиIэщи тхьэм нэхъри фыригъэфIакIуэ.

– Хьэуэ, сэ жысIэркъым зыри умыщIэу ущысауэ, ауэ уи щхьэр пхъумэфащ. Сэ мис гугъу сызэрехьа псори къысщIыхьэжри сыкъриудащ.

– Алыхьырщ, ауэ Алыхьым нэужькIэ сэ жысIэм укъедэIуауэ щытамэ уи узыншагъэр куэдкIэ нэхъ хъума хъунт. Сэ уэ зыпщIэзмыгъэкъуауэ жыбоIэ. Пэжщ, сэ помидори, нащи, бжьыни, шыбжии схуэгъэкIынутэкъым. Уэ зи ужь уитыр ахэрат. Уэ «укъыздэIэпыкъуркъым» – жыпIэурэ зыпшхыхьыжырт. «Си пхъур зыхуей хуэзэркъым, си малъхъэр жэрдэмыншэщ, абыхэм ядэIэпыкъун хуейщ» – жыпIэурэ зы илъэскъым икIи илъэситIкъым хадэхэкI гъэкIыным, щэным яужь узэритар. «Абыхэм загъэлIэнкъым, уи щхьэр зэрыпхъумэным, зыхуей зэрыхуэбгъэзэным яужь ит» – жысIэурэ дапщэрэ укъыжьэдэскъуа? АрщхьэкIэ уэ узэрыгупсысэм укъытекIыу, си зы псалъэ уи тхьэкIумэм ибгъэхьакъым.

– АтIэ иджы ар щхьэ къызэпхъуэныжрэ? Сымаджэ ухъумэ сэракъым узыщIар къызжепIэну ара узыхэтыр!– къыхудэши къудейуэ мэпсалъэ Жансурэт.

– Хьэуэ, хьэуэ! Сэ жысIэр апхуэдэу къыбгурымыIуэ. Сэ махуэ къэс сыптелъэщIыхьу, гурылъ хуабэхэр пхуэсIуатэу сымыпсэуами псэуэгъу дызэрызэхуэхъуам зы махуи сыхущIегъуэжакъым.

– Сэри сыкъыбгурыIуэн хуеящ. Сэ сшхын сымыгъуэту аракъым си щхьэр егъэзыхауэ хадэм сыщIисар. Ди пхъу нэхъыщIэр зэрыхуа унагъуэр зэрыбынышхуэти зыхуей хуэзэртэкъым. ЦIыхубз щыхъукIэ Iэджэми хуей хъурт. Ар абыхэм я деж щигъуэтыртэкъым. Анэм и лыр сытым дежи нэхъ мэуз и быным щхьэкIэ адэм елъытауэ. Сэри аращ, си ныбжь хэкIуэтами, си фэм дэмыкIын жыхуаIэм хуэдизу семытIысэхыу а хадэр зиинагъыр щIызесхьар. Иджы мис а гугъуехь псори къысщIыхьэжащ. Си щIалитIыр къуажэм дэсыжауэ щытамэ, абыи сыхэтыну къыщIэкIынтэкъым. Ахэр къалэм дэсщ. Унагъуэ хъуахэщ, бын яIэщ. Ахэри зыхуей хуэгъэзэн хуейщ. Тхьэм игъэпсэу Муратрэ Хынабдзэрэ, ди бын нэхъапэщ жамыIэу зыщагъэпсэхун хуей щэбэтымрэ тхьэмахуэмрэ къэкIуэжурэ щхьэ къэIэт ямыIэу къыддоIэпыкъу, зыхуейхэм зыхуагъэныкъуэурэ бэзэр шхын зэмылIэужьыгъуэхэр къытхуахь. Мурат мыхъумэ сыщIэбгъэкъуаншэ а хадэми сыпэлъэщынутэкъым. Шыхэссэми, псы щыщIэзгъэлъадэми, щыспщIэми, хъуа иужь къыщыпысчыжми, щысщэми ар къыздэIэпыкъуащ. Помидор, нащэ, мыIэрысэ ашэч мащIэ кърилъэфэкIакъым абы, сыфIэгуэныхь хъууэрэ. Ар зы илъэстэмэ, илъэситIтIэмэ зыгуэрым хуэдэт – илъэс пщыкIутIым нэблагъэкIэ апхуэдэу къыспэщIэтащ а тIур. Алыхьым гъуэгу къывитынщ, тIэсэ. Ар маплъэри плъапIэм итщ.

– Мамэ, апхуэдэу жумыIэ, ар дэ ди къалэнщ, – Хынабдзэ щыжиIэкIэ идэркъым.

– Фэр нэмыщIи сиIэщ сэ бын, ауэ мазэм хузэу зэ мы пщIантIэм къыдыхьэркъым. Ягу къырихур сщIэркъым.

– Зыри ягу къырихуркъым,– жеIэ Мурид – я щхьэ ягъэтыншу аращ. Зэрысабий лъандэрэ апхуэдэщ ар. Сытым дежи зыщIрегъэх.

– Алыхь ар мыпэж. Быну сиIэм нэхърэ нэхъыфIу сыкъилъагъурт икIи зыкъысщIигъакъуэрт Наурыз. Ауэ щхьэгъусэ зэригъуэту къысхуэмыцIыхужу зызэрихъуэкIащ. Хъуатэкъым ар фыз къэшэкIэ. Насыпыншэ хъуащ ар щхьэгъусэкIэ. И фызым жиIэм зы мэскъалкIэ фIэмыкIыу и IэмыщIэм иригъэтIсхьащи благъуэм иIыгъым хуэдэу, щыхуейм деж къеутIыпщ, щыхумейм деж и IэмыщIэм ирекъузэж. Дауэ щымытми си къуэм сыхуэарэзыщ. КъыздэмыIэпыкъуфми я бын здырепIыж.

– Дауи, аращ жыпIэну уэ къыпхуэнэжыр. КъыщымыкIуэкIэ, укъыщамылъагъукIэ сыт етщIэн,– жеIэ Мурид.

***

Дапхуэдиз дохутыр кърамыгъэплъами, дапхуэдиз хущхъуэ ирамыхьэлIами Жансурэт и узыр нэхъ хэкIуатэ мыхъуми зы тIэкIукIэ нэхъ мыхъуми къигъазэртэкъым. Муратрэ Хынабдзэрэ махуэ щIагъуэ дэмыкIыурэ къуажэм кIуэжыху зэдашэжыфыркъыми, сабийхэм я закъуэ къалэм къагъэнэн хуей хъурт. АпщIондэху мащIэ я гум щыщIэркъым абыхэм. Мэгузавэ, зыIумыуэн Iууэмэ, зыхуэмызэн хуэзэмэ жаIэри. Иджы зэманыр я пэм хуэдэжкъым. КIуатэ пэтми цIыхухэр нэхъ гущIэгъуншэ мэхъу. Гуузлыуз жыхуаIэр зымыщIэжыр мащIэкъым. Гъусэ мыхъумыщIэ къахуэхъумэ ямыщIэххэу хутыкъуэныр зыми щыщкъым. Ауэ итIани Хынабдзэрэ Муратрэ пIэхэнэ хъуа Жансурэт, Алыхьым и шыкуркIэ къызэфIэувэжа Мурид ягъэнэхъапэ. Сыт ящIэн- тIэ. И нысэгъу ЩхьэхуэфI ар Хынабдзэ къреудэкI. «Узезыхуэр сыт», – жиIэурэ дапщэрэ къыжриIа Хынабдзэ, арщхьэкIэ и гуащэмрэ и тхьэмадэмрэ и адэ – анэмрэ ирелъытри, ЩхьэхуэфI жиIэм едаIуэркъым. Абы къелъытэ и щхьэгъусэ Мурат и адэмрэ анэмрэ зэримужэгъужар, ар абыхэм ядэIэпыкъуну, зыхуей хуигъэзэну зэрикъалэныр. Бын щIыжаIэр щыслъэмыкIыжым деж зыгуэркIэ зыкъысщIигъэкъуэн гугъэращ. Адэмрэ анэмрэ псэухукIэ я гуфIэгъуэр, я гугъапIэр, я тегъэщIапIэр, зэрыгушхуэр я быныращ. Абыхэм щхьэкIэ я щхьэфэр лъэгущIыхь ящIыну хьэзырхэщ. ИтIанэ Хынабдзэ жыриIащ мыпхуэдэу: «Сэ нысэ сиIэ хъурэ си къуэр скIэщIишмэ, гулъытэ лъэпкъ къысхуимыщIыжу заугъуейуэ тIысыжу я щхьэ зыхуей хуагъазэу лъэныкъуэ зрагъэзмэ си гуапэ хъуну?» ЖыпIэнурамэ и щхьэ ирелъыт и щхьэгъусэм и адэмрэ анэмрэ. ЦIыхур зи щхьэ езылъытым зэи имыщIапхъэ ищIэнукъым.

Дохутыр къашэурэ ирагъэплъу, къыхуатх хущхъуэхэр ирахьэлIэу Жансурэт зэман кIыхькIэ унэм щыIащ, арщхьэкIэ и узыр къытегуплIэ мыхъумэ зы тIэкIукIи зэримыкIуэтым къыхэкIыу сымаджэщым щIагъэгъуэлъхьэн хуей мэхъу. Ар абы Iейуэ и жагъуэт, итIанэ сэбэп къыхуэхъуну гугъэрти, хьэуэ къыхигъэкIакъым. ЩIэлъащ ар сымаджэщым мазэкIи, мазитIкIи, мазищкIи. СыткIэ я гуэныхь къэпхъын – къыкIэлъыплъырт дохутырхэри, сестрахэри Жансурэт, зэрыжаIэмкIэ хущхъуэфIи кърахьэлIэрт, ауэ нэхъыфI зэрыхъу щыIэтэкъым. Дапщэрэ кIэлъымыкIуэми къажриIэрт: «СыщIэфшыж, сэ мыбы къыщызахьэлIэ хущхъуэхэр сэбэп къысхуэхъуркъым. СщIэуэ си узыр хотIасэ. Унэм сыфшэжи Iэзэ къыскIэлъывгъэплъ, мыбы сыщIэвгъэлIыхьыну фыхуэмеймэ. «Муратрэ Хынабдзэрэ ечэнджэщащ къеIэзэ дохутырым. ИмыубзыщIу къажриIащ Жансурэт и Iуэхур зыIутыр. КърахьэлIэ хущхъуэхэм узыр тIэкIу зэтраIыгъэ щхьэкIэ мащIэ – мащIэурэ ар къытогуплIэ. «Нэхъ къыщищтэкIэ унэм фшэжи и гур вгъэзагъэ. Дэри дынакIуэурэ дыкIэлъыплъынщ» – къажреIэ къеIэзэ дохутырым.