Хынабдзэ

Фи ней къысщыхуэ тIуми.

– Месыр къопщыжыр, – жеIэ псыунэм къыщIэкIыжауэ къежэлIа хьэм едэхащIэу щыт Нэхунэ щилъагъукIэ. – А удыжьыфэри ар! Сэ нэхърэ и хьэр нэхъыфIу елъагъу.

Бжэр Iуехри, Жансурэт кIэлындорым тохьэ.

– Догуэ, а кIуэцIырыхун хьэм уедэхащIэу куэдрэ щIыбым удэтыну. Арыншами сысымаджэщ жори махуэ псом ущылъщ, уи щхьэм и жэрдэм пхуэмыщIыжу. ПIэм ухэгъуэлъхьэжыпэмэ хэт уи гугъэрэ узезыхьэнур? Сэ укъысщымыгугъ, азалыхь, сытри абы щIэпщIыхьу укъанэми субгъэдэмысыну. Схуэмыхь абрэмывэу къыстехьэлъэр щэбэтымрэ тхьэмахуэмрэ я нэхъыбэр мы къуажэжьу кIуэцIрыхуным зэрыщызгъакIуэрщ…

Къыхудэплъейуэ, и кIэр игъэкIэрахъуэу къыбгъэдэт хьэм и щхьэм Iэ делъэри, Нэхунэ унэмкIэ къеунэтIыж. «КъакIуэ тIэкIу узгъэшхэнщ» – жиIэ щхьэкIэ, и кIэр игъэхъейуэ щыт мыхъумэ, къэбакъуэркъым. Жансурэт дежкIэ къаплъэурэ мэпщIэу…

«Хьэри къысщошынэ, – и щхьэм хуопсалъэ Жансурэт. – Догуэ апхуэдизу сыалмэстыуэ пIэрэ сэ? Азалыхь къалэм сыдэкIамэ, нэхъ зызыгъэпIий лIыхэм нэкIэ сашхмэ. И щхьэр трачу «лIы уиIэ?» жиIэу къызэупщIи, нэгъуэщI псалъэ гурыхьхэр къызэзыдзи къахокI. Зы жэщ нэхъ мыхъуми срагъусэну ящIэмэ я мылъкур зэрыщыту къызатыну хьэзырхэри мащIэкъым. Дэнэт сэ сыздэплъар мы кIуэцIрыхунхэм я унагъуэм сыкъыщихьам. А къыстелIэхэм ящыщ зыгуэрым си нэр сыту темыхуарэт.

А иужьрей псалъэм кIэлындорым къытехьэжа Нэхунэ къыщрегъэч, иIыгъ башым тегъэщIауэ, къыпиубыд жьыр ерагъмыгъуейуэ ирикъухыурэ жеIэ:

– Сэ ар сыпсэуху уэзмыхъуэныну си гугъащ, ауэ иджы сэ къызупэсахэм, си щIалэ закъуэр зыхэбгъэт бэлыхьым ущхьэпырыкIыжу хэутэн дыпщIыну яужь ущихьакIэ схуэшэчыжынукъым. Догуэ, уэ укъыщытшам узэрыщытар пщIэжу пIэрэ?

– Дауэ сызэрыщытар, жыIэ! Сыделэт, сыкъэхьпэт, сынэмысыншэт. КъэIуатэ, зо, иджыпсту жыпIэну узыхуейуэ хъуар!

– Хьэуэ, нэмысыншагъэ лъэпкъ бдэтлъэгъуакъым. Ауэ, си псэм хуэдэ, иджы убэта щхьэкIэ, ди унэ укъыщихьам башым ухуэдэт, пщыгъ чэсыргей бостей текIыжар, хьэнцигуащэм щатIэгъам хуэдэу, пщылэлырт, уи нэкIур си Iэгум хуэдиз хъуртэкъым. Хэт уи гугъэрэт уэ абы щыгъуэ укъыфIэIуэхуу къоплъынур. Фыбынунагъуэшхуэт. Уи адэри фадэм итхьэкъуауэ, къилэжь тIэкIур ирифыж мыхъумэ, зыкIи унагъуэм и сэбэптэкъым. Уи анэри, ефэн щыригъэгъэтын и гугъэу, куэдрэ абы еныкъуэкъуащ, арщхьэкIэ хигъахъуэ мыхъумэ хигъэщIыртэкъым. Пщыхьэщхьэ къэс ефауэ унэм къекIуэлIэжырт, жэщ псо къыщыти къэхъурт. ЦIыхубзхэми яхуэхейтэкъым. Апхуэдэ гъащIэ гъэкIуэкIэм уи анэри лъэныкъуэкIэ иригъэплъэкIащ.

– Сыт абыкIэ жыпIэну узыхуейр?! – БауэкIэщI мэхъу Жансурэт. – Къэхьпэуэ, куэпэчу, и дзэлыфэ къыхуэзытI лIым и IэплIэм зригъахуэу си анэр псэуауэ жыпIэну ара узыхуейр!

– Хьэуэ, Жансурэт, си гъащIэм цIыхум кIэрымылъ кIэрыслъхьакъым, хуэмыфащэ хужысIэну сыхэткъым. Ауэ щIыкъатиблым щыбгъэпщкIуну ухуейжьэми, «Жьуджалэ пэтрэ мэхашэ» жыхуаIэращи, зэ пэжыр и гущ1ыIу къэхъунущ. Сэри уи анэм пцIы кIэрыслъхьэркъым. Уэ къэбгъэхъея псалъэмакъым ипкъ иткIэ си нэгу щIэкIар пхуэсIуэтэжу аращ.

Уи анэр зыкIи згъэкъуаншэркъым. Абыи псэ Iутти ныбжьри хэкIуэтатэкъыми, бын пIыным щытехьэулеикIаи къэхъуащ. Уэри уцIыхубз цIыкIут, бынми уранэхъыжьти, узыхуей ущыхуэмызэм, уи анэ шыпхъум узриубыдылIэри уипIащ, абы деж ущыIэуи ди унэ укъихьащ.

А псори сэ къыщIэсIуэтэжыр узгъэпудыну, узгъэикIэну аракъым, зыми жезмыIэуи хьэдрыхэ здыщIэсхьэну къыщIэкIынт уэ унэхъыфIу, дэ дынэхъыкIэу къыщIебгъэдзыну, си щIалэ закъуэр хэутэн пщIыну ухэмытамэ. Уэри умыделэмэ акъыл гуэр абы къыхэпхынщ. «Гупсыси псалъэ, зыплъыхьи тIыс» ауэ сытми адыгэм жиIакъым. ЦIыхум нэгъуэщI зыгуэр игъэикIэну, е игъэпудыным и пэкIэ езыр зыщIэгупсысыжын хуейщ.

А сэ бжесIахэм пцIы гуэр хэлъу къыпфIэщIмэ, ди хьэблэм дэс фызхэр щыхьэту къэзгъэувынщ. Абыхэм псори я нэгу щIэкIащ.

– Догуэ-тIэ абы щхьэкIэ си щхьэфэр лъэгурыдз фхуэсщIын хуейуэ къэплъытэу ара? – къолыб Жансурэт. – БлэкIамкIэ сэ зым и дежи жэуап щысхьыркъым. Си анэ имыщIапхъэ IэщIэкIамэ ар езым и гуэныхьыжщ, икIи здэкIуэжа ахърэтым абыкIэ жэуап гуэр щихьын хуейуэ щытмэ къыщIэкIуэнкъым. Ауэ минрэ къызэбудэкIми зы мэскъалкIэ сыкъэдзыхэнукъым, нобэр къыздэсым си нэм бжэгъуу укъызэрыщIэуэр щIыр зэгуэхуу я кум дэхуам хуэдэу кIуэдыжыу си нэ си псэу услъагъуну уимыгугъэ, фызыжь.

Къытехьэлъапэу Нэхунэ унэм щыщIыхьэжкIэ хьэр мэпщIэу. УнапхэмкIэ къежэкIыж джэдуми, Нэхунэ худэплъейуэрэ, тхьэмыщкIафэ зытрегъауэ.

– МэмэжалIэ мыгъуэ мыхэр. ТIэкIу бгъашхэмэ псапэ къэпхьынт, Жансурэт.

– Азалыхь иджыпсту зэшэзэпIэу къытехуэу лIамэ сымыгъэшхэну. Арат сэ иджы сыкъызыхуэтыжыр. Уи къуэр къэсыжыху фэ фшхын схуэгъэхьэзыращэрэт. Тхьэмахуэ псом уэ зытребгъэхьа фIей къомыр лъэныкъуэ егъэзын хуейкъэ?

– СхузэфIэкIыу щытамэ здэщымылъын хуейуэ зы чымпи щымылъу пщIантIэри унэри зесхьэнт. Си деж плъак1уэ къакIуэу, къабзагъэкIэ зыри къыскIэлъыщIыхьэртэкъым. Иджы мыгъуэ сыт – си щхьэм жэрдэм хуэзмыщIыжыфу сыкъэнащ. Уэ ар къыбгурымыIуэу си къарур къызыпемыкIуэкIыжхэр къызыбоудэкI.

Азалыхьым фигъэузыншэ, ауэ си ныбжь унэсмэ псори уэр-уэру къыбгурыIуэжынщ.

Хьэри джэдури къыхэпщIэукIыу здэщытым деж къыщына мыхъумэ зы лъэбакъуэкIи Нэхунэ къыдэкIуэтакъым. Ажалым хуэдэу ахэр Жансурэт щошынэ. Дауи щымышынэнрэ, пщIантIэм къыдыхьэжыху белми хьэнцэми, бжьэгъуми япэу къыIэрыхьэр яриутIыпщ мыхъумэ зэ закъуэ нэхъ мыхъуми я щхьэм Iэ дилъакъым.

Зы щэбэт махуэ гуэрым къуажэм, кIуэжыну хуэмейуэ, залмыгъэкIэ и лIым ишэжырт ар. Я бынитIри гуфIэт къуажэм зэрыкIуэжым щхьэкIэ. Жансурэт и нэщхъыр зэхэукIат, уIурыIэбэ хъуртэкъым, зы псалъэ нэхъ мыхъуми зэрыжыраIэу, и губжьыр зыгуэрым тримыкъутэу цIыхупIэ зэримыувэжынум и щыхьэту, къыщиудырти яхуэмыгъэувыIэжу псалъэрт.

Нэсыжу псори зэгъусэу Нэхунэ и пщIантIэм щыдыхьэкIэ, къызэрыщыгуфIыкIым и щыхьэту, и кIэр игъэкIэрахъуэурэ хьэр абыхэм къапожьэ. КъызыкъуэгушхукIри кIуэжыхукIэ абы и пщэр IитIкIэ яIыгъыу едэхащIэ сабийхэрщ. Мурат цIыкIу «Мыщэ, Мыщэ» – жиIэурэ хьэм щыпежьэкIэ, Жансурэт мапхъуэри и Iэблэр еубыд. «УздэкIуэр дэнэ? Хьэри уэри…» Бжыхь джабэм кIэрыт гъущI гуахъуэр, и къащти и идзи зыуэ, хьэм иреутIыпщ. Гуахъуэр хьэм и джабэм хоуэри, пщIэууэ хадэм йолъадэ. Ар зылъэгъуа Мурат цIыкIуи гъынанэурэ и анэм жреIэ: «Мыщэ гуахъуэр хэбгъэуащ. Уэ апхуэдэу къуащIэм уи фIэфI хъуну! Тхьэ Нанэ жесIэнщи уезмыгъэукIмэ».

– Азалыхь яукI плъагъумэ щIым ущIэлъадэу… КIуэцIрымыхун, уэри а си нэм къыщIэуэхэм урателъхьэщ. Сэ зыращ псоми фхуэмыгъалIэр, – Жансурэт Мурат йощхьэфауэ. Маринэ Мурат къыщхьэщожри, и Iэшт1ым цIыкIумкIэ и нэм щIэIуэтыхьурэ, зыщодж.

– Уэри узыхуейр арамэ, мэ! – жеIэри, щIау жригъыIэу, Маринэ и нэкIур хущIехулыкI. – Псори фызэщхьщ, псоми фи дзэр сэ къысхуволъ! – Хьэблэм дэсхэр къигъаплъэу, Жансурэт мэкIий.

Мурид, хьэм тридза удыным игъэнэщхъеяуэ, зыри хужымыIэу дакъикъэ зытIущкIэ щытщ. ИтIанэ зыкъызэкъуехри:

– ЦIыхугукъым уэ пкIуэцIылъыр, атIэ гъущIыгущ ахъумэ зи бзэ мыпсалъэ а псэущхьэм апхуэдэ лей епхынтэкъым. Сыт уэ абы къуищIар? «Кхъуэм и губжьыр хьэм трелъхьэ» жыхуаIэм ухуэдэщ уэ. Си анэр къытпежьами арауэ къыщIэкIынут уэ епщIэнур.

– Ди анэ, си анэ… Бдзэжьей къупщхьэу си тэмакъым зэпрууэ телъщ а псалъэр, узыхуейрауэ щытмэ. Ди щхьэ дыхуимыту нобэр къыздэсым допсэу. Щэбэти тхьэмахуи диIэкъым. ЦIыхухэм зыщагъэпсэху, я нэгу зыщрагъэужь къалэ паркым яужь дыдэу дыщихьар къысхуэгубзыгъыжыркъым, си лIы цIыкIу.

АтIэ ар гъащIэу къэплъытэ хъуну сытми! Зы махуэ лэжьэным дыкъыдэхуэмэ, ди щхьэ Iуэху зетхуэным и пIэкIэ, ди псэр пыхуу дезэшауэ къуажэм дыкъокIыж. НэгъуэщI мыхъуми, зи пэ зыхуэмылъэщIыжу къэхъуахэри яхэту, мы жылэм къелыжа зы машинэжьи диIамэ зыгуэрым хуэдэтэкъэ. Мохь, апхуэдэл1щ дэ ди лIыр, къыжьэдалъхьэми хуэшхынукъым. Иджы перестройкэ жаIэу зыгуэр кърагъэжьащи, узыхуей дыдэр щIэ,зыми зы псалъи къыбжиIэнукъым. Дэ лIы и цIэу зы диIэщи,кIуэцIырыхун и лэжьапIэ хъерыншэм къыбгъэдэкIыу кооператив, бэджэнд жыхуаIэхэм хыхьэну Алыхьым къару къритакъым.

–УмыпIэщIэж, зикI гъащIэ куэд къыхуэнэжакъым бжэгъуу уи нэм къыщIэуэ, уи псэм темыхуэ,узытеплъэ мыхъу а си анэм,-жеIэ Мурид,ерагъмыгъуейкIэ кIэлындорым къехауэ, башыр зыщIигъакъуэурэ къапежьа Нэхунэ дежкIи плъэуэрэ.

Муратрэ Маринэрэ зэгъусэу щIопхъуэри Нэхунэ IэплIэ хуащI.

– Нанэ,ухужа?– йоупщI Маринэ.

– Сыхъужащ,си псэр зышхын.

– НытIэ иджы башыр щхьэ пIыгъ?

– Башри? Абы, си псэ закъуэ, зэзэмызэ зытызогъащIэ. Иджыри си гур къыщекIуэ щыIэщ.

– Мамэ, зыкъегъазэ Мурат и анэм и дежкIэ,-мы нанэ и гур къекIуэу жеIэ. Хъущхъуэ къыхуэпхьа?

Жансурэт и нэщхъыр нэхъри зэхегуэри папщэ мыхъумэ, зы псалъи къыжьэдэкIыркъым. ПщIэууэ къажьыхэлъэда джэдур лъапэкIэ хыфIехуэри унэмкIэ кIуэуэ йожьэ. Iэ ижымкIэ иIыгъ сумкIэри, зы тон и хьэлъагъым хуэдэу, IэщIолэл. ХамэлIым хуашэ фIэкIа пщIэнкъым. Псэм фIэмыфIыр нэми фIэдахэкъым. Апхуэдэщ Жансурэт и Iуэхури.

Псори зэгъусэу унэм щIохьэж. Нэхунэ и къуэрылъху цIыкIухэм ящыгуфIыкIыурэ, и п1эщхьагъым къыщIех Муратрэ Маринэрэ яхуищIа цы лъэпэд хуабэхэр.

– Мэт,си псэм хуэдэхэ, лъыфтIагъи фхуэхъумэ феплъыт. ЩIымахуэм хуабэу фщыгъынщ. Мыхэр фэ цIыкIуитIым щхьэкIэ…

Мыдэ къащти сегъэплъыт, Нэхунэ жиIэнур имыухыу, Мурат цIыкIу зэ пиплъыхьу иIыгъ лъэпэдыр Жансурэт къыIэщIеч. – СыхулIэ апхуэдэ лъэпэд тыкъырбжьэкъыр хъужауэ… Азалыхь лъапцIэу къакIухьамэ я лъапэ пезмыгъэлъхьэн. ЯIэщ абыхэм лъэпэд хуабэ си анэ лъэпсейуэ талкучкэм къыщищэхуауэ. Мэ ещэ зыгуэрым, – жеIэри лъэпэд лъытIэгъэгъуитIыр Нэхунэ и пIэм иредзэж.

– Сыт ахэр апхуэдэу щIыхыфIэбдзэр?! Сэ ар слъыгъыу щIымахуэм лъэрыжэкIэ къэзжыхьынущ, – жеIэ Мурат. – Лъэпэдыф1щ икIи хуабэщ. Пэжкъэ, Нанэ?

– Пэж дыдэщ, си псэм хуэдэ, махуэ псом щIыбым удэтми, уи лъакъуэр пIыщIэнукъым.

– Сысейри фIыщ, аракъэ, Нанэ? – И нэ къуэлэн цIыкIуитIыр игъэупIэрапIэу Маринэ Нэхунэ худоплъей.

– ФIы дыдэщ, си псэр зышхын, – Маринэ и щхьэм Iэ делъэ Нэхунэ. ЦыпхкIэ цыр схуэпхыжыртэкъым, IэкIэ сыпщIурэ зджати Iуданэр гъумыIуэ хъуащ. Аращ фи анэм тыкъырбжьэкъыру къыщIыфIэщIыр. Ауэ фи лъакъуэ цIыкIухэр игъэхуэбэнущ.

– Сэри Iувщ сызыхуейр, Нанэ. ЩIымахуэм Iэжьэ цIыкIумкIэ бгым сыкъыщежэхкIэ си лъакъуэр пIыщIэнукъым.

– Сэри Iэжьэ цIыкIумкIэ бгым сыкъыщежэхкIэ си ботэм щIэлъу щызгъагъынущ тхьэ, – жеIэ Маринэ цIыкIуи.

– Лъывгъагъ, си дуней нэхухэ, фи лъакъуэхэр хуабэмэ фи 1эпкълъэпкъри пIыщIэнукъым. Сэ иджы сызыгъэсымаджэ узыр си лъакъуэмкIэ къысхыхьа щIыIэм къыхэкIащ.

– Мыпхуэдэ лъэпэд хуабэ щхьэ лъумыт1эгъарэт, Нанэ? Иджыри щIыи лъытагъи щIыIэр хэкIыжынщи ухъужынщ.

– Плъагъуркъэ а си псэр зышхын цIыкIур зэрыгубзыгъэр. Абы хэкIыж иIэкъым, тIэсэ. ЗыкIи къыпхуимыхужыну итIысхьащ а уз хъерсызыр си Iэпкълъэпкъым.

Абы щыгъуэ, си дуней нэху, икъукIэ зэман хьэлъэу икIи гугъуу щытащ. Хэку зауэшхуэр къэхъеяуэ екIуэкIырти фи адэшхуэри абы щыIэт. Сэ си закъуэт. Гъэмахуэм гу цIыкIукIэ сэхуран жэпкъ, жущэн, къэрэкъурэ гъэсыныпхъэу къасшэрт, щIымахуэм IэжьэкIэ пхъэ гъэсын мэзым къисшырт. Си жэм закъуэри щIымахуэм зэрызгъашхэр лъэгуажьэм къэсу уэсым сыхэту гъубжэкIэ къэсхыурэ губгъуэм къисш нартыху бзйирт. Си вакъэри лъэпэдри лъакъуэм фIэщтыхьауэ унэ щIыIэм сыщIыхьэжырт. Мис абы къыхэсха щIыIэ узщ си куэ къупщхьэм итIысхьауэ хуиту сыбэкъуэну Iэмал сымыгъуэту сыкъэзыгъэнар.

Мурат цIыкIурэ Маринэрэ я жьэр Iурыхуауэ я нэр ямыгъэупIэрапIэу цы лъэпэдри яIэщIэкъузауэ яIыгъыу, Нэхунэ жиIэм йодаIуэ.

– МашинэкIэ е гукIэ щхьэ ахэр къыпхуамышэрэт, Нанэ?

– Абы щыгъуэ, си щIалэ цIыкIу, къэралыр къулейсызт, колхозри хуэщIатэкъым. ПолуторкэкIэ зэджэ хьэлъэзешэ машинэм фIэкIа щыIэтэкъым. Ари закъуэтIакъуэт, щыплъагъури къалэрат. Колхозым и Iуэхур нэхъыкIэжт. Вырэ шырэт яIэр. Ахэри зэпэубыдат. Шы нэхъыфIыIуэхэр къэралым яIихри зауэлIхэр ягъэшэсыну, шэгын къырырашэкIыну яшат. Ерыскъыр зэпэубыдат. Жэщ-махуэм зэ фIэкIа сыщымышхэр нэхъыбэт. Нартыху дэч дыкIуамэ, зы кIэчан нэхъ мыхъуми къатщтэу унэм къыздэтхьыну дыхуиттэкъым. Пщыхьэщхьэ хъууэ дыкъыщыкIуэжкIэ хьэсэпэхъумэр я пашэу гъуэгум къыщытпэувырти дыкъащырт: ди матэхэм, пэгунхэм къиплъэрт, ди жыпхэм къиIэбэрт, ди лъакъуэм къыщыщIэдзауэ ди щхьэм къэс дыкъаIэбэрэбыхьырт. Зы нартыху Iэбжьыб нэхъ мыхъуми къыпкъуахамэ, шыпэм урагъэувэрти штабым е колхоз правленэм уахурт, пхуэмыфащэ къуапэсырт. Суд Iуэху ящIу тутнакъэщым урагъэтIысхьэныр зыми щыщтэкъым. НэхъыкIэжырати трудодень ятх мыхъумэ, гъэ псом дызэрылэжьам къыпэкIуэу зы сом е зы гъавэ чилэ къыдатыртэкъым.

– Хэтыт ар зымыдэр, Нанэ? Сытыт гъавэ къыщIывамытыр?

– Сэ сщIэ мыгъуэрэ, къэралыр къулейсызщ, зауэлIхэр, рабочэхэр гъэшхэн хуейщ жаIэрт. КъэщIэгъуейт дэтхэнэр къуаншэми, захуэми.

– АтIэ ар сыту цIыхухэм ядэрэт? Иджы цIыхухэр шхыдэу телевизоркIэ къагъэлъагъуэри, зыхуей хуамыщIэмэ, лэжьэн ядэркъым.

– Ар иджы. Абы щыгъуэ къэралыр, абы и унафэщIхэр быубу, псалъэ Iей яхужыпIэу зэхахмэ уапхъуатэрти тутнакъэщым урагъэтIысхьэрт. Апхуэдэурэ лажьэ лъэпкъ ямыIэу сытым хуэдиз лIыфI куэд ягъэкIуэда.

Нэхъыбэр бзэгузехьэхэм я зэранкIэ. Жыхьэнэр я унапIэщ абыхэм.

– Хэтыт бзэгу зыхьыр, Нанэ?

– ЩыIащ абы щыгъуэ апхуэдэ Iужажэхэр.

– Сыт Iужажэм къикIыр?

– Куэд пщIэну ухуейщ си нэ къуэлэн цIыкIум. Iужажэри? Ар уэ зы къыбжиIэу, адрейм нэгъуэщI жриIэу, и фэкIэ дэтхэнэм зыдригъэкIуну хэту, игукIэ зэгупсысыр нэгъуэщIу. «Iужажэр си ажалщ» ауэ сытми адыгэм жиIакъым.Iужажэм зэи уи дзыхь ебгъэз хъунукъым. Фэри… – Нэхунэ хощэIукI. – Азалыхь, сызэрыхъур сымыщIэ, си гур къокIуэ», – жеIэ. ИтIанэ Нэхунэ и щхьэр къыфIэщIэ хуэдэу мэхъу. Мурат къеплъурэ, зыгуэр жиIэну хуожьэ, арщхьэкIэ и Iупэр пIэжьажьэ мыхъумэ зыри къыжьэдэкIыркъым.

– Мамэ! Папэ! Нанэ зыгуэр къыщыщIа си гугъэщ! – КIийуэ щIож унэм Мурат. Ягъэкъабзэу пщIантIэм дэт Жансурэтрэ Муридрэ унэм щIолъадэ. Нэхунэ, и гущIыIур зэрыдэгъэзеям хуэдэу, и нэр зэтепIауэ щылъщ.

– – Мамэ, сыт къыщыщIар? – и Iэ ижьыр Нэхунэ и натIэм трелъхьэ. И нэр мащIэу къызэтрехри, зыри жимыIэу, зытрепIэж.

– Сигу ирихьъыркъым мыбы и щытыкIэр, – жеIэ Мурид, – кIуэи псынщIэу Шэмсэдин къеджэ.

Жансурэт щIокIри, япэмыжыжьэу псэу Мурид и адэкъуэш Шэмсэдин къреджэ. Зыри жамыIэу щыри Нэхунэ щхьэщытщ. Муратрэ Маринэрэ гъуэлъыпIэ натIэр яIыгъыу зэм Шэмсэдин, зэми Мурид йоплъхэр, сыт къажьэдэкIыну пIэрэ жыхуаIэу. Шэмсэдин мэIэбэри, шхыIэн гущIыIум теукъэдия Нэхунэ и Iэр еубыд, и натIэм тоIэбэ.

– Нэхунэ, къаплъэт, сэращ ар, Шэмсэдинщ.

Нэхунэ и нэр къызэтрихыну зэрыхуейр къапщIэу, и напIэр мащIэу мэхъей, арщхьэкIэ абы къыфIэкIыу и псэр зэрыхэмыкIар кърипщIэну и Iэпкълъэпкъым щыщ зыгуэри игъэхъейкъым.

– Къаплъэт, тIэкIу къаплъэт, мамэ, – жиIэурэ и анэм и напэм Мурид толъэщIыхь. – Псы тIэкIу уефэн?

Нэхунэ и Iупэр зытрикъузэ хуэдэу ещIри мащIэу хощэIукI.

– ПсынщIэу кIуэи псы тIэкIу къэхьыт, – Жансурэт дежкIэ Мурид къоплъэкI.

Псы стэчанрэ бжамышхрэ къыбгъэдехьэ. Мурид ар къыIехри, лошкIэмкIэ псыр Нэхунэ и Iупэм ирехьэлIэ: «Мэт, мамэ, псы тIэкIу» – и Iупэ лъабжьэр мащIэу къыIуешри, ткIуэпс зытIущ IурегъаткIуэ, арщхьэкIэ и дзэ зэтекъузам адэкIэ имыгъакIуэу къыIурожыж.

– Мамэ, псы ухуейуэ жыпIати, – Мурид аргуэру бжэмышхым ит ткIуэпс зыбжанэ Нэхунэ ирехьэлIэ.

– Куэдщ, Iух, – жеIэ Шэмсэдин. ИтIанэ Жансурэт дежкIэ къоплъэри:

– НысащIэм, мы цIыкIуитIыр ди дежкIэ пшамэ нэхъыфIт, – Шэмсэдин щыжиIэкIэ къыбгъэдэт Мурид и нэпсыр и нэкIущхьитIым къытолъадэ.

Ар зылъагъу Маринэ цIыкIу къыщеудри гъынанэурэ щIоупщIэ:

– Папэ, сыт Нанэ и лажьэр?

– И гур къекIуауэ аращ. ФыкIуэ Шэмсэдинхэ я деж.

– Хъужынущ Нанэ, фынакIуэ фыныщIэкI мыбы, – къеплъэкIыурэ Маринэрэ Муратрэ унэм щIеш. Жансурэт къыщыкIуэжам деж хадэм къимыкI Мыщи кIэлындорым дэлъейуэ бжэм епIэстхъыурэ, мэпщIэу… И анэм зытриубгъуауэ Мурид зэщоджэ… Нэхунэ зэрыIэщIэкIыр и нэкIэ елъагъу. Сыт ищIэн – Iэмалыншэщ. Гызу зи псэр хэкI анэм къуэр иужьрейуэ и нэгум йоплъэж…

И къуэ закъуэр и кхъаблэм щIэту, Нэхунэ пщIантIэм дах. Жэнэзыуэ игъуэтари куэдкъым. Нэхъапэхэм хуэдэкъым иджы. Умыкъулеймэ, зыри къыпхуейкъым. ТхьэмыщкIэр лIа иужь, щIалъхьэну къекIуэлIар мащIэщ. Куэдым муслъымэнагъ я гум зэримылъыжыр абы къегъэлъагъуэ. Нэхунэ и къуэр къулыкъущIэшхуэу щытамэ, «Волгэрэ» «Тайотэу» абы къекIуэлIэнум ущIэмыупщIэт. Зым адрейр и ужьым иту, хуэгъэкIуэд жаIэурэ Мурид ахъшэу къыIэщIалъхьэнум бжыгъэ иIэтэкъым. Иджы сыт, мес, цIыху Iэрамэ тIэкIу и ужьым иту Нэхунэ тхьэмыщкIэр дах. Абы иужьрейуэ кIэлъыкIуэжхэм яхэту къыщIэкIынщ Нэхунэ щIалъхьэху кхъэм зэритыну зэманыр Iейуэ къызэхьэлъэкI. Ярэби, кIуатэ пэтми щхьэ цIыхухэр апхуэдэу гущIыIэ хъууэ пIэрэ?

Апхуэдэ хьэрэмыгъэ гуэри и гум къэмыкIыу метрэ щэ ныкъуэ хуэдизкIэ жэнэзым и ужьым иту, Мыщи кхъэм якIэлъокIуэ. Ар Нэхунэ щхьэкIэ зэрынэщхъейр щIым нэсрэ жыпIэу и щхьэр зэрехьэхам, дапщэщи зэфIэт и тхьэкIумитIыр къызэрыгуэхуам, къехьэлъэкIыпэури зэрыбакъуэм къегъэлъагъуэ. ЦIыхухэм яхуэдэу, хьэрэмыгъэ гуэри абы и гум къэкIыркъым. Мывэбг къытеуам хуэдэу, Нэхунэ зэримыIэжыр къытохьэлъэ.

Мурид и анэр щIалъхьэху мывэ сэрейм и джабэм Мыщэ бгъэдэсащ. «Мы къуажэр мы щIыпIэм къызэрытIысрэ мы кхъэм щIалъхьауэ хъуам щхьэкIэ Iэмин – жыфIэ» – жиIэу ефэндым и IитIыр кхъэмкIэ щишийкIэ, Мыщи къотэджри, и щхьэр ехьэхауэ щытщ…

Нэхунэ и сыныщхьэм Iэ дилъэжауэ кхъэм къыдэкIыж Мурид Мыщэ щилъагъукIэ къоуIэбжь. ИтIанэ бгъэдохьэри, и щхьэм толъэщIыхь. «Умынэщхъей, Мыщэ, сыт тщIэн Алыхьым къыттрилъхьащи тшэчынщ. Абы и унафэращ тэмэмыр. Иджы уэращ си анэм и фэеплъу къысхуэнар. Сыпхуэарэзыщ, Тхьэр арэзы къыпхухъу. СыщыщымыIэм, зыри зэран къыхуумыгъэхъуу си анэр схуэпхъумащ. Уэ пщIантIэм удэсу и закъуэу езыми къилъытэртэкъым. Мыщэ! – жиIэу джамэ, занщIэу кIэлындорым укъытехьэрти уи щхьэр пIэщхьэгъ хуэпщIыну ухьэзырт».

Хьэм хьэмбыIуу бгъэдэсу здэщысым, Мурид къыщеудри зэщыджу магъри пащхьэм ит Мыщи и нэпсыр къыщIож. Магъ лIыр, магъ хьэр. Ягъеиж а тIум псэухукIэ я псэм щыщу ялъэгъуа Нэхунэ. А Нэхунэ фIыуэ ямылъагъум хуэдэт сытми! ЦIыху Iэ щабэ – Iу щабэт, лъэкIыу зы псэущхьи и зыц хигъэхунутэкъым. Абы хуэдэ цIыхуфIхэм я кхъэлэгъунэм жэнэтым и нурыр зэпымыууэ щыблэу жаIэ. Апхуэдэ зыгуэр ахърэтым щыIэу щытмэ, Нэхунэ къылъысынщ.

– НакIуэ дыкIуэжынщ, Мыщэ, – жеIэ Мурид къызэфIэувауэ. Къожьэжри, лъэбакъуэ зытхух къеч. Хьэр и пIэм къикIыркъым, Егъэзэжри, Мыщэ и пщэр иубыдауэ къоIэ. И фIалъэ лъакъуэр еубыдри кърилъэфэжьэну хуожьэ. Зыхуигъэхъейркъым. Ирикъуху щысмэ, езы-езыру къэкIуэжынщ жыхуиIэу, Мурид къожьэж. КъыздэкIуэжым щIэх-щIэхыурэ зоплъэкI. Хьэр и пIэм къимыкIауэ хьэмбыIуу щысщ. Къуажэм къыщысыжым, аргуэру зоплъэкI – бгъуэтмэ къащтэ, бзэхащ. Мурид къэуIэбжьауэ егъэзэжри, кхъэр къызэрыщIыхьа мывэ сэрейм бгъэдыхьэрэ плъэмэ, Нэхунэ и кхъащхьэм и гупэр хуэгъэзауэ Мыщэ хьэмбыIуу щыст. И цIэр жиIэурэ зэкIэлъыджэ щхьэкIэ, зэ къызэплъэкIа мыхъумэ, зигъэхъеякъым. ИтIанэ бгъэдэгъуэлъхьапэри, и щхьэр щIэукъуэдиикIауэ и фIалъэ лъэкъуитIым трилъхьащ.

Мурид ищIэнур имыщIэу щыту, кхъэхъумэ Мырзэбэч къыбгъэдохьэ.

– Тхьэм пщимыгъэгъупщэкIэ, Мурид. Нэхунэ цIыху гуапэу, хэти хуэгупцIанэу псэуащ. Дыгъуэпшыхь Дыгъужьыкъуей си шыпхъум деж сыкIуати, автобусым сежьэурэ сыгувэри щIамылъхьэ щIыкIэ сыкърихьэлIэжыфакъым.

– Тхьэм гузэвэгъуэншэ уищI, Мырзэбэч. Арати, дунейм гуфIэгъуэу щызиIэ си анэ закъуэр щIэслъхьэжащ.

– Сыт пщIэн, Мурид, азалыхьым и унафэр нэхъыфIщ. Тхьэм и ахърэтыр нэху ищI. Иджы кIуэж, Мурид, адэкIэ къыппэплъэу къыщIэкIынщ.

– СыкIуэжынут, ауэ мо хьэр…

Мырзэбэч абыкIэ маплъэри:

– Тобэ, тобэ! Илъэс тIощIым щIигъуауэ мы кхъэм сырихъумакIуэщи апхуэдэ телъыджэ слъэгъуакъым, яIуатэури зэхэсхакъым. Тобэ, тобэ! Уи анэмрэ а хьэмрэ я кум лъагъуныгъэшхуэ дэлъауэ къыщIэкIынщ. И гугъу умыщIу кIуэж, Мурид. И бзэ мыпсалъэ щхьэкIэ иджыпсту абы и гум куэд щощIэ.

Нэхунэ къуажэр зэрыхуэщыгъуэну махуищыр иухауэ, а зэманым зэIухауэ щыта куэбжэр пщыхьэщхьэм хуащIыжыну пэтрэ, и щхьэр ехьэхарэ нэщхъейуэ, Мыщэ пщIантIэм дохьэж.

– УкъэкIуэжа, Мыщэ, – жиIэурэ абы Мурид щыбгъэдыхьэкIэ, Нэхунэ и пIэ лъапэм тесу, и жэщгъуэлъу щыта джэдур хэпщIэукIыурэ хьэм бгъэдохьэри, тIуми я щхьэр зэщахъуэ. Мыщэ нэщхъей-нэщхъейуэ джэдум къоплъ. Иджыри дэмыкIыжауэ пщIантIэм дэс Шэмсэдинрэ я пэмыжыжьэу псэу лIыжь Исмелрэ хьэмрэ джэдумрэ зэрызэхуащIым яфIэгъэщIэгъуэну йоплъ.

– Тобэ ирехъуи, – жеIэ Шэмсэдин, я бзэр мыпсалъэ пэтми, Нэхунэ зэрыщымыIэжыр къагурыIуауэ нэщхъейуэ аращ.

– Мыщэ кхъэм кIуэри, си анэм и кхъащхьэм бгъэдэсащ, – жеIэ Мурид.

– Уи фIэщу жыпIэрэ?! – къоуIэбжь Исмел. – Модэ феплъыт, тхьэм ирещIи я тIур гукIэ зопсалъэ. Псэущхьэхэр, псом хуэмыдэу хьэр губзыгъэщ.

Жэщыр хэкIуэтауэ гъуэлъыжа иужь, Мурид пщIыхьэпIэу и нэгум щIокI:

– НытIэ, КIущэ, уэрэ сэрэ ди псэукIэ хъунур сыт? – щIоупщIэ Мыщэ.

– СщIэркъым, сщIэ мыгъуэркъым.

– Сэ сэлъытауэ, уэ уи Iуэхур нэхъыфIщ, КIущэ. УмэжалIэмэ, нэгъуэщI умыгъуэтами дзыгъуэ е бзу къэбубыд хъунущ. Сэращ гупсысэ хэхуар. Хэт иджы сэ сызыгъэшхэнур? Хьэхэбасэу уэрамым сыдыхьэжыну къысхуегъэзэгъыркъым.

– Умыгузавэ, Мыщэ, иджы Мурид къуажэм къэIэпхъуэжыну къыщIэкIынщ. И анэм и лъахэр ибгынэнкъым. «Бланэ щалъху йокIуэлIэж» – жеIэ адыгэ псалъэжьым. Уэри гущIэгъу гуэр уиIэн хуейкъэ. Сыт хуэдэу щымытми илъэс Iэджэ хъуауэ мы пщIантIэмрэ Нэхунэрэ бохъумэ. Уи хьэтыркIэ мы лъахэр джэгупIэ ямыщIыжу хъума хъуащ. ПщIантIэм и закъуэ, хьэблэри къыпфIэлIыкIырт. Уэр щхьэкIэ Нэхунэ нэ лейкIэ къеплъхэрт.

– Хьэуэ, КIущэ, а уэ къыубжэкI къомыр зи фIыщIэр сэратэкъым, атIэ Нэхунэ тхьэмыщкIэрт. ЦIыхухэм фIыуэ къалъагъурт ар. И жэгъуэгъу дыдэхэми и зыгуэрым жиIэ хъуми занщIэу Iурагуэжырт.

– Пэжщ, КIущэ, а уэ жыпIэр. Ауэ Нэхунэ щымыпсэужмэ иджы дэри цIыхухэм тегушхуэгъуафIэ дыкъащIынущ. Абы шэч къытомыхьэ.

– Дауи, уэ узахуэу къыщIэкIынщ. СщIэртэкъым, сщIэ мыгъэркъым дэ къытпэплъэ псэукIэр зыхуэдэнур.

– Хэплъэгъуэщ, КIущэ, ди Iуэхур, хэплъэгъуэщ.

– Сэри фIыуэ сыкъилъагъурт, Нэхунэ,– къыщIоткIу КIущэ и нэпсыр, – пщэфIа нэужь, сэ япэ сигъашхэрти, итIанэт езыр Iэнэм щетIысылIэр.

– НэгъуэщI мыхъуми Жансурэт гущIэгъу гуэр хэлъу щытамэ аратэкъэ. Сигъэшхэн дэнэ къыщына – сыкъызэрилъагъуу сыт япэ къыIэрыхьэми къызеутIыпщ.

– Ар къызэрыкIуэжу си тхыцIэмкIэ сыкъеIэтри вырвырв жиIэу унэм сыкъыщIеутIыпщыкI. Нэхъапэм Нэхунэ къысщхьэщыжырт, иджы…

– Нэхунэ цIыху дыщэт, КIущэ. Абы и гъусэу дылIэу дыщIалъхьэжамэ куэдкIэ нэхъыфIт мыпхуэдэу зеиншэу дыкъэна нэхърэ. ИкъукIэ гупсысэгъуэшхуэщ ди Iуэхур.

– КуэдкIэ нэхъыфIт, Мыщэ.

– НакIуэ хадэмкIэ, КIущэ, ди псэукIэ хъунум дегъэгупсыс, унафэ гуэри дыгъэщI. ГущIэгъу къытхуэзыщIын мы пщIантIэм щыдэмысыжкIэ, дэри абы дэтщIыхьыжын щыIэкъым.

– Мурид-щэ, Мыщэ?

– Шэч хэмылъу уэрэ сэрэ абы дызыхещIыкI, дыфIэгуэныхьщ. КъыщыкIуэжкIэ лы къыздехьри дегъэшх.

– Сэри сегъэщх. Нэхунэ къыхуихьар щишукIи,къыпиупщIурэ къызитырт. Жансурэт сыкъиубыду пэкIэ сыщIивэу унэкум сыкъыщридзэкIэ Мурид къысщхьэщож. «Сыту пIэрэ уэ абы къуищIар», -жиIэу щыщIэгубжьэкIэ, къыжьэдэкIам хущIригъэгъуэжрэ жыпIэу, и макъым къызэрихькIэ кIийуэрэ Мурид иреудэкI: «Уигу щIэгъумэ, уи гупэ хэбгъэлъыну ухуитщ. Цыр къыхэлъэлъу ар мы унэм щIэзгъэсынукъым».

– Ар умыгъэщIагъуэ, КIущэ. Уэ унэм узэрыщIэсыр имыдэми, сэ мы пщIантIэм сызэрыдэс къудейр и псэм техуэркъым. И нэгум сыкъызэрыщIэхуэу IэлфIыцIэу къызокIуэкI. Сыт IэщIэлъми зыцкIэ ил мыузу къызеутIыпщ. Уэ сщIэркъым, ауэ сэ мы пщIантIэм си насып дэлъыжкъым. Нэхунэ тхьэмыщкIэм къызэрызжиIэжамкIэ, дунейм ехыжа и щхьэгъусэм сэ хьэпшыр цIыкIуу фермэм сыкърихауэ щытащи, абы сыкIуэжынщ.

– Дэнэ уэ а фермэр иджы къыздипхыжынур? Ар абы лъандэрэ якъутэжауэ къыщIэкIынщ.

– Хьэуэ, якъутэжакъым. ЗдэщыIэри Нэхунэ къызжиIауэ щытащ. Сэри абы сыкIуауэ щытащ, ауэ сытехьатэкъым. Щопсэу абы иджыри сэ сыкъызыхэкIа хьэ лъэпкъым щыщ. А фермэр къуажапщэмкIэ щыIэщ, Балъкъ псы Iуфэм Iутщ.

– Уи адэмрэ анэмрэ зыцIыхуу щыта абы тесыжмэ, дауи, уи хьэтыр къалъагъунщи уздагъэпсэунщ.

– Сэри, Мыщэ, сеуэу губгъуэм сихьэжын, жызоIэ. Хьэуазэ пыпхъуэ лъабжьэхэм, гъавэ щIапIэхэм сызыкъуэмылIыкIын дзыгъуэ щызгъуэтынщ. СылIэнкъым шхын щхьэкIэ.

– Умыгузавэ, улIэнкъым. Уэсыпхуэдащэрэт, жьым тесу псым йопыдж жыхуаIэм хуэдэу упсынщIэщи дэни пшхын къыщыбгъуэтыфынущ. НэгъуэщI зыри кыпIэрымыхьэми, дапщэщи дзыгъуэ уи Iэрылъхьэщ.

– Иджы, Мыщэ, уэри зэрыпщIэщи, япэу къыпIэрыхьэ дзыгъуэр утелъадэу пшхы хъунукъым. Щымысхьу щхъухьхэр губгъуэхэм щызэбгырадзри, ар зыIухуа умыщIэххэу къыпIэрыхьэмэ, кIэ уиIэу аращ.

– АтIэми, – жеIэ Мыщэ, – ар цIыхухэм куэду зэрахьэ хъуащ, къэкIыгъэ псоми траутхэ. ГъэщIэгъуэныракъэ езыхэри зыщысхьыжыркъым. Щхъухь зытраутха, зыщIакIа пхъэщхьэмыщхьэри хадэхэкIри зыкIи замыхьэкъуу яшх. Нэхунэ тхьэмыщкIэм езым и IэкIэ къигъэкIа мыхъумэ нэгъуэщIыпIэ къыщищэхуу зыри ишхыртэкъым, дэри къыдитыртэкъым. «КъэкIыгъэр зыхуей псори щIым, псым, хьэуам кърет» – жиIэрт. Псори зэгурыIуэу апхуэдэ щхъухьхэр ямыгъэмащIэмэ, ямыгъэкIуэдыжыпэмэ, гува-щIэхами щIыри псыри, жьыри зэрыжаIэу хьэлэч ящIынщи, псэ зыIут псори ныкъуэдыкъуэ дыхъунщ, къытщIэхъуэ щIэблэри узыншэнукъым.

Нэху мэщри, хьэмрэ джэдумрэ игъэшхэн мурад иIэу, Мурид унэм щIокI. ПщIантIэм дэсу илъагъуркъыми, хьэм и цIэр жиIэурэ маджэ, арщхьэкIэ зыщIыпIэкIи къыкъуэкIыркъым. Ахэр Жансурэт щырихужьэкIэ зэрылъадэ хабзэ хадэм йохьэри зыщеплъыхь. Мыщэ жиIэурэ маджэ. Бзэхащ. Джэдури къыIэщIэлъагъуэркъым. ПщэдджыжькIэ зытес хабзэ дыгъапIэ пкIэунэ ихьэпIэмкIэ доплъей, арщхьэкIэ – бгъуэтмэ къащтэ.