Nauka Holenderskiego przez Literaturę: Analiza i Tłumaczenie 'Max Havelaar' z Klasyki Niderlandzkiej

'k Heb naar levensheil gestreefd,

(dążyłem do zbawienia życia; 'k heb naar levensheil gestreefd – dążyłem do zbawienia życia)

'k Heb gevonden en verloren,

(znalazłem i straciłem; 'k heb gevonden en verloren – znalazłem i straciłem)

En, een kind nog kort te-voren,

(a jeszcze niedawno byłem dzieckiem; en, een kind nog kort te-voren – a jeszcze niedawno byłem dzieckiem)

Jaren in één uur doorleefd!

(przeżyłem lata w jednej godzinie!; jaren in één uur doorleefd – przeżyłem lata w jednej godzinie!)

Maar toch, moeder! wil 't gelooven,

(Ale jednak, matko! uwierz w to; maar toch, moeder! wil 't gelooven – ale jednak, matko! uwierz w to)

By den Hemel die my ziet,

(przy Niebie, które mnie widzi; by den Hemel die my ziet – przy Niebie, które mnie widzi)

Moeder! wil het toch gelooven,

(Matko! uwierz w to; moeder! wil het toch gelooven – matko! uwierz w to)

Neen, uw kind vergat u niet!

(nie, twoje dziecko cię nie zapomniało!; neen, uw kind vergat u niet – nie, twoje dziecko cię nie zapomniało!)

'k Minde een meisje. Heel myn leven

(Kochałem dziewczynę. Całe moje życie; 'k minde een meisje – kochałem dziewczynę, heel myn leven – całe moje życie)

Scheen my door die liefde schoon.

(wyglądało pięknie dzięki tej miłości; scheen my door die liefde schoon – wyglądało pięknie dzięki tej miłości)

'k Zag in haar een eerekroon,

(Widziałem w niej koronę honoru; 'k zag in haar een eerekroon – widziałem w niej koronę honoru)

Als een eindloon van myn streven,

(jako końcową nagrodę za moje starania; als een eindloon van myn streven – jako końcową nagrodę za moje starania)

My door God ten doel gegeven.

(daną mi przez Boga jako cel; my door God ten doel gegeven – daną mi przez Boga jako cel)

Zalig door den reinen schat

(Błogosławiony przez czysty skarb; zalig door den reinen schat – błogosławiony przez czysty skarb)

Die Zyn zorg my toegewogen,

(który Jego troska mi podarowała; die Zyn zorg my toegewogen – który Jego troska mi podarowała)

Die Zyn gunst geschonken had,

(który Jego łaska mi ofiarowała; die Zyn gunst geschonken had – który Jego łaska mi ofiarowała)

Dankte ik met een traan in de oogen.

(Dziękowałem z łzą w oku; dankte ik met een traan in de oogen – dziękowałem z łzą w oku)

Liefde was met godsdienst één…

(Miłość była jedno z religią; liefde was met godsdienst één – miłość była jedno z religią)

En 't gemoed dat opgetogen,

(I serce, które wzniosło się; en 't gemoed dat opgetogen – i serce, które wzniosło się)

Dankend opsteeg tot den Hoogen,

(Dziękując wzniosło się ku Wysokiemu; dankend opsteeg tot den Hoogen – dziękując wzniosło się ku Wysokiemu)

Dankte en bad voor haar alleen!

(Dziękowało i modliło się tylko za nią; dankte en bad voor haar alleen – dziękowało i modliło się tylko za nią)

Zorgen baarde my die liefde,

(Ta miłość przyniosła mi troski; zorgen baarde my die liefde – ta miłość przyniosła mi troski)

Onrust kwelde my het hart,

(Niepokój dręczył moje serce; onrust kwelde my het hart – niepokój dręczył moje serce)

En ondraaglyk was de smart

(I ból był nie do zniesienia; en ondraaglyk was de smart – i ból był nie do zniesienia)

Die my 't week gemoed doorgriefde.

(który dręczył moje wrażliwe serce; die my 't week gemoed doorgriefde – który dręczył moje wrażliwe serce)

'k Heb slechts angst en leed gegaard,

(Zebrałem tylko strach i cierpienie; 'k heb slechts angst en leed gegaard – zebrałem tylko strach i cierpienie)

Waar ik 't hoogst genot verwachtte,

(gdzie spodziewałem się największej przyjemności; waar ik 't hoogst genot verwachtte – gdzie spodziewałem się największej przyjemności)

En voor 't heil waarnaar ik trachtte,

(A dla zbawienia, do którego dążyłem; en voor 't heil waarnaar ik trachtte – a dla zbawienia, do którego dążyłem)

Was me gif en wee bewaard…

(została mi zachowana trucizna i ból; was me gif en wee bewaard – została mi zachowana trucizna i ból)

'k Vond genot in 't lydend zwygen!

(Znalazłem przyjemność w cierpiącym milczeniu!; 'k vond genot in 't lydend zwygen – znalazłem przyjemność w cierpiącym milczeniu!)

'k Stond standvastig hopend daar,

(Stałem tam, mocno wierząc; 'k stond standvastig hopend daar – stałem tam, mocno wierząc)

Onspoed deed den prys my stygen:

(Nieszczęście zwiększyło moją nagrodę; onspoed deed den prys my stygen – nieszczęście zwiększyło moją nagrodę)

'k Droeg en leed zoo graag voor haar!

(Nosiłem i cierpiałem tak chętnie dla niej!; 'k droeg en leed zoo graag voor haar – nosiłem i cierpiałem tak chętnie dla niej!)

'k Telde ramp noch onspoedsslagen,

(Nie liczyłem klęsk ani nieszczęść; 'k telde ramp noch onspoedsslagen – nie liczyłem klęsk ani nieszczęść)

Vreugde schiep ik in verdriet,

(Tworzyłem radość w smutku; vreugde schiep ik in verdriet – tworzyłem radość w smutku)

Alles, alles wilde ik dragen…

(Wszystko, wszystko chciałem znieść…; alles, alles wilde ik dragen – wszystko, wszystko chciałem znieść…)

Roofde 't lot my haar slechts niet!

(Byleby los mi jej nie odebrał!; roofde 't lot my haar slechts niet – byleby los mi jej nie odebrał!)

En dàt beeld, my 't schoonste op aarde,

(I ten obraz, dla mnie najpiękniejszy na ziemi; en dàt beeld, my 't schoonste op aarde – i ten obraz, dla mnie najpiękniejszy na ziemi)

Dat ik omdroeg in 't gemoed

(który nosiłem w sercu; dat ik omdroeg in 't gemoed – który nosiłem w sercu)

Als een onwaardeerbaar goed,

(jako bezcenny skarb; als een onwaardeerbaar goed – jako bezcenny skarb)

En zoo trouw in 't hart bewaarde…

(I tak wiernie zachowany w sercu…; en zoo trouw in 't hart bewaarde – i tak wiernie zachowany w sercu…)

Vreemd was 't eenmaal aan myn zinnen!

(Kiedyś był obcy moim zmysłom!; vreemd was 't eenmaal aan myn zinnen – kiedyś był obcy moim zmysłom!)

En al houdt die liefde stand

(I chociaż ta miłość trwa; en al houdt die liefde stand – i chociaż ta miłość trwa)

Tot de laatste snik van 't leven

(do ostatniego tchnienia życia; tot de laatste snik van 't leven – do ostatniego tchnienia życia)

Me in een beter vaderland

(doprowadzi mnie do lepszego ojczyzny; me in een beter vaderland – doprowadzi mnie do lepszego ojczyzny)

Eind'lyk haar zal wedergeven…

(w końcu ją zwróci…; eind'lyk haar zal wedergeven – w końcu ją zwróci…)

'k Had begonnen haar te minnen!

(Zacząłem ją kochać!; 'k had begonnen haar te minnen – zacząłem ją kochać!)

Wat is min die eens begon,

(Czym jest miłość, która się zaczęła; wat is min die eens begon – czym jest miłość, która się zaczęła)

By de liefde mèt het leven

(z miłością i życiem; by de liefde mèt het leven – z miłością i życiem)

't Kind door God in 't hart gedreven

(Dziecko wprowadzone przez Boga w serce; 't kind door God in 't hart gedreven – dziecko wprowadzone przez Boga w serce)

Toen het nog niet staam'len kon?

(kiedy jeszcze nie mogło mówić?; toen het nog niet staam'len kon – kiedy jeszcze nie mogło mówić?)

Toen het aan de moederborst,

(Kiedy było jeszcze u piersi matki; toen het aan de moederborst – kiedy było jeszcze u piersi matki)

Nauw den moederschoot onttogen,

(Ledwo oderwane od łona matki; nauw den moederschoot onttogen – ledwo oderwane od łona matki)

't Eerste vocht vond voor den dorst,

(Znalazło pierwszy pokarm na pragnienie; 't eerste vocht vond voor den dorst – znalazło pierwszy pokarm na pragnienie)

't Eerste licht in moederoogen?

(Pierwsze światło w oczach matki?; 't eerste licht in moederoogen – pierwsze światło w oczach matki?)

Neen, geen band die vaster bindt,

(Nie, żadne więzi nie wiążą mocniej; neen, geen band die vaster bindt – nie, żadne więzi nie wiążą mocniej)

Vaster harten houdt omsloten,

(mocniej łączy serca; vaster harten houdt omsloten – mocniej łączy serca)

Dan de band, door God gesloten

(niż więź, którą zamknął Bóg; dan de band, door God gesloten – niż więź, którą zamknął Bóg)

Tusschen 't moederhart en 't kind!

(Między sercem matki a dzieckiem!; tusschen 't moederhart en 't kind – między sercem matki a dzieckiem!)

En een hart, dat zóó zich hechtte

(I serce, które tak się przywiązało; en een hart, dat zóó zich hechtte – i serce, które tak się przywiązało)

Aan het schoon dat even blonk,

(Do piękna, które ledwo zabłysło; aan het schoon dat even blonk – do piękna, które ledwo zabłysło)

Dat me niets dan doornen schonk,

(które nie dało mi nic poza cierniami; dat me niets dan doornen schonk – które nie dało mi nic poza cierniami)

En geen enkel bloempje vlechtte…

(I nie wplotło ani jednego kwiatka…; en geen enkel bloempje vlechtte – i nie wplotło ani jednego kwiatka…)

Zou datzelfde hart de trouw

(Czy to samo serce zapomni; zou datzelfde hart de trouw – czy to samo serce zapomni)

Van het moederhart vergeten?

(o wierności serca matki?; van het moederhart vergeten – o wierności serca matki?)

En de liefde van de vrouw

(A o miłości kobiety; en de liefde van de vrouw – a o miłości kobiety)

Die myn eerste kinderkreten

(która odbierała moje pierwsze dziecięce krzyki; die myn eerste kinderkreten – która odbierała moje pierwsze dziecięce krzyki)

Opving in 't bezorgd gemoed?

(z troskliwym sercem?; opving in 't bezorgd gemoed – z troskliwym sercem?)

Die my, als ik weende, suste,

(Która mnie uspokajała, gdy płakałem; die my, als ik weende, suste – która mnie uspokajała, gdy płakałem)

Traantjes van de wangen kuste,

(która całowała łzy z moich policzków; traantjes van de wangen kuste – która całowała łzy z moich policzków)

Die my voedde met haar bloed?

(która mnie karmiła swoją krwią?; die my voedde met haar bloed – która mnie karmiła swoją krwią?)

Moeder! wil het niet gelooven,

(Matko! nie wierz w to; moeder! wil het niet gelooven – matko! nie wierz w to)

By den hemel die my ziet,

(przy Niebie, które mnie widzi; by den hemel die my ziet – przy Niebie, które mnie widzi)

Moeder! wil het niet gelooven,

(Matko! nie wierz w to; moeder! wil het niet gelooven – matko! nie wierz w to)

Neen, uw kind vergat u niet!

(Nie, twoje dziecko cię nie zapomniało!; neen, uw kind vergat u niet – nie, twoje dziecko cię nie zapomniało!)

'k Ben hier vèr van wat het leven

(Jestem tu daleko od tego, co życie; 'k ben hier vèr van wat het leven – jestem tu daleko od tego, co życie)

Ginds ons zoets en schoons kan geven,

(tam może nam dać słodycz i piękno; ginds ons zoets en schoons kan geven – tam może nam dać słodycz i piękno)

En 't genot van de eerste jeugd,

(a przyjemność pierwszej młodości; en 't genot van de eerste jeugd – a przyjemność pierwszej młodości)

Vaak geroemd en hoog geprezen,

(często chwalona i wysoko ceniona; vaak geroemd en hoog geprezen – często chwalona i wysoko ceniona)

Kan wel hier myn deel niet wezen:

(tutaj nie może być moim udziałem; kan wel hier myn deel niet wezen – tutaj nie może być moim udziałem)

't Eenzaam harte kent geen vreugd.

(samotne serce nie zna radości; 't eenzaam harte kent geen vreugd – samotne serce nie zna radości)

Steil en doornig zyn myn paden,

(Strome i cierniste są moje ścieżki; steil en doornig zyn myn paden – strome i cierniste są moje ścieżki)

Onspoed drukt me diep ter-neer,

(Nieszczęście przygniata mnie do ziemi; onspoed drukt me diep ter-neer – nieszczęście przygniata mnie do ziemi)

En de last my opgeladen

(A ciężar, który mi nałożono; en de last my opgeladen – a ciężar, który mi nałożono)

Knelt me, en doet het hart me zeer…

(przygniata mnie i boli moje serce; knelt me, en doet het hart me zeer – przygniata mnie i boli moje serce)

Laat het slechts myn tranen tuigen,

(Pozwól, aby tylko moje łzy świadczyły; laat het slechts myn tranen tuigen – pozwól, aby tylko moje łzy świadczyły)

Als zoo menig moed'loos uur

(jak wiele godzin beznadziei; als zoo menig moed'loos uur – jak wiele godzin beznadziei)

Me in den boezem der Natuur,

(pozwoliło mi na łonie Natury; me in den boezem der Natuur – pozwoliło mi na łonie Natury)

't Hoofd zoo treurig neer doet buigen…

(skłoniło smutno głowę…; 't hoofd zoo treurig neer doet buigen – skłoniło smutno głowę…)

Vaak, als my de moed ontzonk,

(Często, gdy tracę odwagę; vaak, als my de moed ontzonk – często, gdy tracę odwagę)

Is de zucht me schier ontvloden:

(wzdycham prawie nieświadomie; is de zucht me schier ontvloden – wzdycham prawie nieświadomie)

‘Vader! schenk me by de dooden,

(Ojcze! daj mi przy umarłych; ‘vader! schenk me by de dooden – Ojcze! daj mi przy umarłych)

Wat het leven my niet schonk!

(to, czego życie mi nie dało!; wat het leven my niet schonk – to, czego życie mi nie dało!)

Vader! geef me aan gene zyde,

(Ojcze! daj mi po tamtej stronie; ‘vader! geef me aan gene zyde – Ojcze! daj mi po tamtej stronie)

Als de mond des doods my kust,

(kiedy usta śmierci mnie pocałują; als de mond des doods my kust – kiedy usta śmierci mnie pocałują)

Vader! geef me aan gene zyde

(Ojcze! daj mi po tamtej stronie; ‘vader! geef me aan gene zyde – Ojcze! daj mi po tamtej stronie)

Wat ik hier niet smaakte… Rust!’

(to, czego tu nie zasmakowałem… Spokój!; wat ik hier niet smaakte… Rust – to, czego tu nie zasmakowałem… Spokój!)

Maar, bestervend op myn lippen,

(Ale umierające na moich ustach; maar, bestervend op myn lippen – ale umierające na moich ustach)

Steeg de beê niet tot den Heer…

(modlitwa nie doszła do Pana…; steeg de beê niet tot den Heer – modlitwa nie doszła do Pana…)

'k Boog wel beî myn knieën neer,

(Zgiąłem kolana; 'k boog wel beî myn knieën neer – zgiąłem kolana)

'k Voelde wel een zucht me ontglippen,

(poczułem, jak wzdycham; 'k voelde wel een zucht me ontglippen – poczułem, jak wzdycham)

Maar het was: ‘nog niet, o Heer!

(Ale to było: „jeszcze nie, o Panie!; maar het was: ‘nog niet, o Heer – ale to było: „jeszcze nie, o Panie!)

Geef my eerst myn moeder weer!’

(Najpierw daj mi z powrotem matkę!; geef my eerst myn moeder weer – najpierw daj mi z powrotem matkę!)

Rozdział 4: Pierwszy tydzień Sterna

Vierde hoofdstuk

Voor ik verder ga, moet ik u zeggen dat de jonge Stern gekomen is. (Zanim przejdę dalej, muszę wam powiedzieć, że młody Stern przyjechał; voor – zanim, ik – ja, verder – dalej, ga – idę, moet – muszę, ik – ja, u zeggen – wam powiedzieć, dat – że, de jonge – młody, Stern – Stern, gekomen is – przyjechał).

Het is een aardig ventje. (To sympatyczny chłopak; het – to, is – jest, een aardig – sympatyczny, ventje – chłopak).

Hy schynt vlug en bekwaam, maar ik geloof dat hy schwärmt. (On wydaje się szybki i zdolny, ale myślę, że marzyciel; hy – on, schynt – wydaje się, vlug – szybki, en – i, bekwaam – zdolny, maar – ale, ik – ja, geloof – myślę, dat – że, hy – on, schwärmt – marzyciel).

Marie is dertien jaar. (Marie ma trzynaście lat; Marie – Marie, is – ma, dertien jaar – trzynaście lat).

Zyn uitzet is heel netjes. (Jego wyprawka jest bardzo porządna; zyn uitzet – jego wyprawka, is – jest, heel netjes – bardzo porządna).

Ik heb hem aan 't kopyboek gezet, om zich te oefenen in den hollandschen styl. (Posadziłem go przy książce do kopiowania, żeby poćwiczył holenderski styl; ik – ja, heb – posadziłem, hem – jego, aan 't kopyboek – przy książce do kopiowania, gezet – posadziłem, om zich te oefenen – żeby poćwiczył, in den hollandschen styl – w holenderskim stylu).

Ik ben benieuwd of er spoedig orders van Ludwig Stern zullen komen. (Jestem ciekawy, czy wkrótce pojawią się zamówienia od Ludwiga Sterna; ik ben benieuwd – jestem ciekawy, of er spoedig – czy wkrótce, orders – zamówienia, van Ludwig Stern – od Ludwiga Sterna, zullen komen – pojawią się).

Marie zal een paar pantoffels voor hem borduren… voor den jongen Stern, meen ik. (Marie wyhaftuje mu parę pantofli… dla młodego Sterna, mam na myśli; Marie – Marie, zal – wyhaftuje, een paar pantoffels – parę pantofli, voor hem – dla niego, borduren – wyhaftuje, voor den jongen Stern – dla młodego Sterna, meen ik – mam na myśli).

Busselinck & Waterman hebben achter 't net gevischt. (Busselinck & Waterman zostali z pustymi rękami; Busselinck & Waterman – Busselinck & Waterman, hebben achter 't net gevischt – zostali z pustymi rękami).

Een fatsoenlyk makelaar onderkruipt niet, dat zeg ik! (Porządny makler nie zaniża cen, to mówię; een fatsoenlyk makelaar – porządny makler, onderkruipt niet – nie zaniża cen, dat zeg ik – to mówię!).

Den dag na dat kransje by de Rosemeyers, die in suiker doen, riep ik Frits, en gelastte hem my dat pak van Sjaalman te brengen. (Dzień po spotkaniu u Rosemeyerów, którzy zajmują się cukrem, zawołałem Fritsa i kazałem mu przynieść mi paczkę od Sjaalmana; den dag na – dzień po, dat kransje – spotkanie, by de Rosemeyers – u Rosemeyerów, die in suiker doen – którzy zajmują się cukrem, riep ik Frits – zawołałem Fritsa, en gelastte hem my – i kazałem mu, dat pak van Sjaalman te brengen – przynieść mi paczkę od Sjaalmana).

Ge moet weten, lezer, dat ik in myn gezin zeer stipt ben op godsdienst en zedelykheid. (Musisz wiedzieć, czytelniku, że w mojej rodzinie jestem bardzo rygorystyczny w kwestiach religii i moralności; ge moet weten – musisz wiedzieć, lezer – czytelniku, dat ik – że ja, in myn gezin – w mojej rodzinie, zeer stipt ben – jestem bardzo rygorystyczny, op godsdienst en zedelykheid – w kwestiach religii i moralności).

Welnu, den vorigen avend, juist toen ik myn eerste peer had geschild, las ik op het gelaat van een der meisjes, dat er iets in dat vers voorkwam, dat niet pluis was. (Otóż, poprzedniego wieczoru, właśnie gdy obrałem pierwszą gruszkę, zobaczyłem na twarzy jednej z dziewcząt, że w tym wierszu było coś nie tak; welnu – otóż, den vorigen avend – poprzedniego wieczoru, juist toen ik – właśnie gdy ja, myn eerste peer had geschild – obrałem pierwszą gruszkę, las ik op het gelaat van een der meisjes – zobaczyłem na twarzy jednej z dziewcząt, dat er iets in dat vers voorkwam – że w tym wierszu było coś, dat niet pluis was – co nie było w porządku).

Ikzelf had niet naar 't ding geluisterd, maar ik had bemerkt dat Betsy haar broodje verkruimelde, en dit was my genoeg. (Sam nie słuchałem tego utworu, ale zauważyłem, że Betsy pokruszyła swoją kanapkę i to mi wystarczyło; ikzelf – ja sam, had niet naar 't ding geluisterd – nie słuchałem tego utworu, maar ik had bemerkt – ale zauważyłem, dat Betsy haar broodje verkruimelde – że Betsy pokruszyła swoją kanapkę, en dit was my genoeg – i to mi wystarczyło).

Ge zult inzien, lezer, met iemand te doen te hebben, die weet wat er in de wereld omgaat. (Zrozumiesz, czytelniku, że masz do czynienia z kimś, kto wie, co się dzieje na świecie; ge zult inzien – zrozumiesz, lezer – czytelniku, met iemand te doen te hebben – że masz do czynienia z kimś, die weet wat er in de wereld omgaat – kto wie, co się dzieje na świecie).

Ik liet me dus door Frits dat fraaie stuk van den laatsten avend voorleggen, en ik vond heel spoedig den regel die Betsy's broodje verkruimeld had. (Kazałem więc Fritsowi przedłożyć mi ten piękny utwór z poprzedniego wieczoru i szybko znalazłem wers, który sprawił, że Betsy pokruszyła swoją kanapkę; ik liet me dus door Frits – kazałem więc Fritsowi, dat fraaie stuk van den laatsten avend voorleggen – przedłożyć mi ten piękny utwór z poprzedniego wieczoru, en ik vond heel spoedig – i szybko znalazłem, den regel die Betsy's broodje verkruimeld had – wers, który sprawił, że Betsy pokruszyła swoją kanapkę).

Er wordt daar gesproken van een kind dat aan de borst van de moeder ligt – dit kan er dóór – maar: ‘dat ter-nauwer-nood aan den moederlyken schoot onttogen is’ zie, dit vond ik niet goed – om daarover te spreken, meen ik – en myn vrouw ook niet. (Mowa tam o dziecku, które leży przy piersi matki – to jest do zaakceptowania – ale: ‘że ledwie odłączone od łona matki’ widzisz, to mi się nie podobało – żeby o tym mówić, myślę – i mojej żonie też nie; er wordt daar gesproken – mowa tam, van een kind dat aan de borst van de moeder ligt – o dziecku, które leży przy piersi matki, dit kan er dóór – to jest do zaakceptowania, maar: ‘dat ter-nauwer-nood aan den moederlyken schoot onttogen is’ – ale: ‘że ledwie odłączone od łona matki’, zie, dit vond ik niet goed – widzisz, to mi się nie podobało, om daarover te spreken, meen ik – żeby o tym mówić, myślę, en myn vrouw ook niet – i mojej żonie też nie).

Marie is dertien jaar. (Marie ma trzynaście lat; Marie – Marie, is – ma, dertien jaar – trzynaście lat).

Van kool of ooievaars wordt by ons aan huis niet gesproken, ook niet van den Volewyk, maar zóó de zaken by den naam te noemen, vind ik onbehoorlyk, omdat ik zoo op zedelykheid gesteld ben. (O kapuście czy bocianach się u nas w domu nie mówi, także nie o Volewyk, ale nazywać rzeczy po imieniu uważam za niestosowne, ponieważ jestem tak przywiązany do moralności; van kool of ooievaars wordt by ons aan huis niet gesproken – o kapuście czy bocianach się u nas w domu nie mówi, ook niet van den Volewyk – także nie o Volewyk, maar zóó de zaken by den naam te noemen – ale nazywać rzeczy po imieniu, vind ik onbehoorlyk – uważam za niestosowne, omdat ik zoo op zedelykheid gesteld ben – ponieważ jestem tak przywiązany do moralności).