Nauka Holenderskiego przez Literaturę: Analiza i Tłumaczenie 'Max Havelaar' z Klasyki Niderlandzkiej

Hy bekleedt een ambt om den broode. (On pełni funkcję dla zarobku; bekleedt een ambt – pełni funkcję (bekleedt – pełni, ambt – funkcja), om den broode – dla zarobku (broode – chleb)).

Zyn inkomsten zyn juist voldoende, en zelfs vaak niet voldoende, om aan de zynen het noodige te verschaffen. (Jego dochody są ledwo wystarczające, a nawet często niewystarczające, aby zapewnić swoim bliskim to, co niezbędne; inkomsten – dochody, juist voldoende – ledwo wystarczające (juist – ledwo, voldoende – wystarczające), vaak niet voldoende – często niewystarczające (vaak – często, niet – nie, voldoende – wystarczające), zynen – bliscy, noodige te verschaffen – zapewnić to, co niezbędne (noodige – niezbędne, verschaffen – zapewnić)).

De Regent is: Tommongong, Adhipatti, jazelfs Pangerang, d.i. Javaansch prins. (Regent jest: Tommongongiem, Adhipattim, a nawet Pangerangiem, tj. jawajskim księciem; Regent – regent, Tommongong, Adhipatti, Pangerang – tytuły, Javaansch prins – jawajski książę (Javaansch – jawajski, prins – książę)).

De vraag is voor hem niet dat hy leve, hy moet zóó leven als 't volk gewoon is dit te zien van zyn aristokratie. (Dla niego nie chodzi o to, aby żyć, musi żyć tak, jak lud zwykł widzieć to u swojej arystokracji; vraag – pytanie, leve – żyć, zóó leven als 't volk – żyć tak, jak lud (leven – żyć, volk – lud), gewoon is dit te zien – zwykł to widzieć (gewoon – zwykły, zien – widzieć), aristokratie – arystokracja).

Waar de Europeaan een huis bewoont, is dikwyls zyn verblyf een Kratoon, met vele huizen en dorpen daarin. (Podczas gdy Europejczyk mieszka w domu, jego siedziba jest często Kratoonem, z wieloma domami i wioskami w środku; Europeaan – Europejczyk, huis bewoont – mieszka w domu (huis – dom, bewoont – mieszka), verblyf – siedziba, Kratoon – Kratoon, huizen en dorpen – domy i wioski (huizen – domy, dorpen – wioski)).

Waar de Europeaan ééne vrouw heeft met drie, vier, kinderen, onderhoudt hy een tal van vrouwen met wat daarby behoort. (Podczas gdy Europejczyk ma jedną żonę i troje, czworo dzieci, on utrzymuje wiele żon z całym ich otoczeniem; Europeaan – Europejczyk, ééne vrouw – jedna żona (ééne – jedna, vrouw – żona), drie, vier, kinderen – troje, czworo dzieci (drie – troje, vier – czworo, kinderen – dzieci), onderhoudt – utrzymuje, tal van vrouwen – wiele żon (tal – wiele, vrouwen – żony), daarby behoort – całe ich otoczenie (daarby – z nimi, behoort – należy)).

Waar de Europeaan uitrydt, gevolgd door eenige beambten, niet meer dan er by zyn inspektiereis noodig zyn tot het geven van inlichtingen onder-weg, wordt de Regent vergezeld door de honderden die tot het gevolg behooren, dat in de oogen des volks onafscheidelyk is van zyn hoogen rang. (Podczas gdy Europejczyk wyjeżdża, śledzony przez kilku urzędników, nie więcej niż potrzeba podczas jego inspekcji, aby udzielać informacji po drodze, regentowi towarzyszą setki ludzi, które należą do jego świty, co w oczach ludu jest nierozerwalne od jego wysokiej rangi; Europeaan – Europejczyk, uitrydt – wyjeżdża (uit – na, rydt – jeździć), gevolgd door eenige beambten – śledzony przez kilku urzędników (gevolgd – śledzony, eenige – kilku, beambten – urzędników), zyn inspektiereis – jego inspekcja (zyn – jego, inspektiereis – inspekcja), noodig zyn – potrzebne (noodig – potrzebne, zyn – być), inlichtingen onder-weg – informacje po drodze (inlichtingen – informacje, onder-weg – po drodze), Regent vergezeld door de honderden – regentowi towarzyszą setki (Regent – regent, vergezeld – towarzyszyć, honderden – setki), tot het gevolg behooren – należeć do jego świty (gevolg – świta, behooren – należeć), oogen des volks – oczy ludu (oogen – oczy, volks – lud), onafscheidelyk – nierozerwalne (onafscheidelyk – nierozerwalne), zyn hoogen rang – jego wysoka ranga (zyn – jego, hoogen – wysoki, rang – ranga)).

De Europeaan leeft burgerlyk, de Regent leeft – of wordt verondersteld te leven – als een vorst. (Europejczyk żyje po mieszczańsku, regent żyje – lub jest uważany za żyjącego – jak książę; Europeaan – Europejczyk, leeft burgerlyk – żyje po mieszczańsku (leeft – żyje, burgerlyk – mieszczański), Regent leeft – regent żyje (Regent – regent, leeft – żyje), verondersteld te leven – uważany za żyjącego (verondersteld – przypuszczalny, te – do, leven – żyć), vorst – książę).

Doch dit alles moet betaald worden. (Ale to wszystko musi być opłacone; doch – ale, moet betaald worden – musi być opłacone (moet – musi, betaald – opłacone, worden – być)).

Het nederlandsch bestuur dat zich op den invloed van die Regenten gegrondvest heeft, weet dit, en niets is dus natuurlyker dan dat het hun inkomsten heeft opgevoerd tot een hoogte die den niet-Indier overdreven zou voorkomen, maar inderdaad zelden voldoende is ter bestryding van de uitgaven welke aan de levenswyze van zoodanig inlandsch Hoofd verbonden zyn. (Holenderskie władze, które opierają się na wpływie tych regentów, wiedzą o tym, i nic nie jest bardziej naturalne niż to, że ich dochody zostały podniesione do poziomu, który dla nie-Indyka wydałby się przesadzony, ale w rzeczywistości rzadko wystarczający na pokrycie wydatków związanych ze stylem życia takiego lokalnego przywódcy; nederlandsch bestuur – holenderskie władze (nederlandsch – holenderski, bestuur – władze), invloed van die Regenten – wpływ tych regentów (invloed – wpływ, Regenten – regenci), gegrondvest heeft – opiera się (gegrondvest – założony, heeft – mieć), inkomsten opgevoerd – dochody podniesione (inkomsten – dochody, opgevoerd – podniesione), niet-Indier overdreven zou voorkomen – dla nie-Indyka wydałby się przesadzony (niet – nie, Indier – Indyjczyk, overdreven – przesadzony, voorkomen – wydawać się), zelden voldoende – rzadko wystarczający (zelden – rzadko, voldoende – wystarczający), bestryding van de uitgaven – pokrycie wydatków (bestryding – walka, uitgaven – wydatki), levenswyze van zoodanig inlandsch Hoofd – styl życia takiego lokalnego przywódcy (levenswyze – styl życia, zoodanig – taki, inlandsch – lokalny, Hoofd – przywódca)).

Het is niet ongewoon, Regenten die twee- ja driemaal honderd duizend gulden 's jaars inkomen hebben, in geldverlegenheid te zien verkeeren. (Nie jest rzadkością widzieć regentów, którzy mają dochód roczny w wysokości dwustu lub trzystu tysięcy guldenów, w kłopotach finansowych; niet ongewoon – nie rzadkością (niet – nie, ongewoon – rzadki), Regenten die twee- ja driemaal honderd duizend gulden – regenci, którzy mają dwie lub trzy razy sto tysięcy guldenów (Regenten – regenci, twee – dwa, driemaal – trzy razy, honderd – sto, duizend – tysiąc, gulden – gulden), 's jaars inkomen hebben – mają roczny dochód (jaars – roczny, inkomen – dochód, hebben – mieć), geldverlegenheid te zien verkeeren – w kłopotach finansowych (geldverlegenheid – kłopoty finansowe, zien – widzieć, verkeeren – znajdować się)).

Hiertoe draagt veel by de, als 't ware vorstelyke, onverschilligheid waarmee zy hun inkomsten verspillen, hun nalatigheid in 't bewaken hunner ondergeschikten, hun koopziekte, en vooral het misbruik dat dikwyls van deze hoedanigheden gemaakt wordt door Europeanen. (Do tego przyczynia się w dużym stopniu, jak gdyby książęca, obojętność, z jaką marnotrawią swoje dochody, ich niedbalstwo w nadzorowaniu podwładnych, ich mania kupowania, a zwłaszcza nadużycia, które często wynikają z tych cech, dokonywane przez Europejczyków; hiertoe draagt veel by – do tego przyczynia się w dużym stopniu (hiertoe – do tego, draagt – nosi, veel – dużo, by – przez), vorstelyke onverschilligheid – książęca obojętność (vorstelyke – książęca, onverschilligheid – obojętność), hun inkomsten verspillen – marnotrawienie dochodów (hun – ich, inkomsten – dochody, verspillen – marnotrawienie), nalatigheid in 't bewaken hunner ondergeschikten – niedbalstwo w nadzorowaniu podwładnych (nalatigheid – niedbalstwo, bewaken – nadzór, hunner – ich, ondergeschikten – podwładni), koopziekte – mania kupowania (koop – kupować, ziekte – choroba), misbruik gemaakt door Europeanen – nadużycia dokonywane przez Europejczyków (misbruik – nadużycie, gemaakt – dokonywane, door – przez, Europeanen – Europejczycy)).

De inkomsten der javaansche Hoofden zou men in vier deelen kunnen splitsen. (Dochody jawajskich przywódców można podzielić na cztery części; inkomsten – dochody, javaansche Hoofden – jawajscy przywódcy (javaansche – jawajscy, Hoofden – przywódcy), vier deelen – cztery części (vier – cztery, deelen – części), splitsen – dzielić).

Vooreerst, het bepaald maandgeld. (Po pierwsze, określona miesięczna pensja; vooreerst – po pierwsze, bepaald maandgeld – określona miesięczna pensja (bepaald – określony, maandgeld – miesięczna pensja)).

Vervolgens, een vaste som als schadeloosstelling voor afgekochte rechten die overgegaan zyn op 't nederlandsch bestuur. (Następnie stała kwota jako odszkodowanie za wykupione prawa, które przeszły na władze holenderskie; vaste som – stała kwota (vaste – stała, som – kwota), schadeloosstelling – odszkodowanie, afgekochte rechten – wykupione prawa (afgekochte – wykupione, rechten – prawa), overgegaan zyn op 't nederlandsch bestuur – przeszły na władze holenderskie (overgegaan – przeszły, bestuur – władze)).

Ten-derde, een belooning in evenredigheid met de hoeveelheid der in hun regentschap voortgebrachte produkten, als koffi, suiker, indigo, kaneel, enz. (Po trzecie, wynagrodzenie proporcjonalne do ilości produktów wytwarzanych w ich regencji, takich jak kawa, cukier, indygo, cynamon itp.; ten-derde – po trzecie, belooning – wynagrodzenie, evenredigheid – proporcjonalność, hoeveelheid – ilość, regentschap voortgebrachte produkten – produkty wytwarzane w regencji (regentschap – regencja, voortgebrachte – wytwarzane, produkten – produkty), koffi – kawa, suiker – cukier, indigo – indygo, kaneel – cynamon, enz. – itp.).

En eindelyk, de willekeurige beschikking over den arbeid en de eigendommen hunner onderhoorigen. (I wreszcie, dowolne dysponowanie pracą i majątkiem swoich poddanych; eindelyk – wreszcie, willekeurige beschikking – dowolne dysponowanie (willekeurige – dowolne, beschikking – dysponowanie), arbeid – praca, eigendommen hunner onderhoorigen – majątek swoich poddanych (eigendommen – majątek, hunner – ich, onderhoorigen – poddani)).

De beide laatste bronnen van inkomsten vorderen eenige opheldering. (Obie ostatnie źródła dochodów wymagają pewnych wyjaśnień; bronnen – źródła, inkomsten – dochody, vorderen – wymagają, opheldering – wyjaśnień). De Javaan is uit den aard der zaak landbouwer. (Jawajczyk z natury jest rolnikiem; Javaan – Jawajczyk, uit den aard der zaak – z natury, landbouwer – rolnik). De grond waarop hy geboren werd, die veel belooft voor weinig arbeids, lokt hem hiertoe uit, en vooral is hy met hart en ziel overgegeven aan het bebouwen zyner rystvelden, waarin hy dan ook zeer bedreven is. (Ziemia, na której się urodził, która obiecuje wiele za niewielki wysiłek, zachęca go do tego, a zwłaszcza jest on całym sercem i duszą oddany uprawie swoich pól ryżowych, w której jest bardzo wprawny; grond – ziemia, geboren werd – urodził się, veel belooft voor weinig arbeids – obiecuje wiele za niewielki wysiłek, lokt hem hiertoe uit – zachęca go do tego, hart en ziel – serce i dusza, overgegeven aan het bebouwen – oddany uprawie, rystvelden – pola ryżowe, bedreven – wprawny). Hy groeit op te-midden zyner sawah's en gagah's en tipar's, vergezelt reeds op zeer jeugdigen leeftyd zyn vader naar 't veld, waar hy hem behulpzaam is in den arbeid met ploeg en spade, aan dammen en aan waterleidingen tot het bevochtigen zyner akkers. (Dorasta wśród swoich sawah, gagah i tipar, towarzyszy swojemu ojcu na polu już w bardzo młodym wieku, gdzie pomaga mu w pracy z pługiem i łopatą, przy tamach i kanałach nawadniających jego pola; groeit op – dorasta, sawah's, gagah's, tipar's – rodzaje pól, vergezelt op zeer jeugdigen leeftyd – towarzyszy w bardzo młodym wieku, arbeid – praca, ploeg – pług, spade – łopata, dammen – tamy, waterleidingen – kanały nawadniające, bevochtigen – nawadnianie, akkers – pola).

Hy telt zyn jaren by oogsten, hy rekent den tyd naar de kleur zyner te veld staande halmen, hy voelt zich te-huis onder de makkers die met hem padie sneden, hy zoekt zyn vrouw onder de meisjes der dessah, die 's avends onder vroolyk gezang de ryst stampen om ze te ontdoen van den bolster… het bezit van een paar buffels die zyn ploeg zullen trekken, is 't ideaal dat hem aanlacht… kortom, de rystbouw is voor den Javaan, wat in de Rynstreken en in het zuiden van Frankryk, de wynoogst is. (Liczy swoje lata według zbiorów, czas mierzy według koloru stojących na polu łodyg, czuje się jak w domu wśród towarzyszy, którzy z nim ścinają ryż, szuka swojej żony wśród dziewcząt z wioski, które wieczorem pod wesołą pieśnią tłuką ryż, aby go pozbawić łuski… posiadanie kilku bawołów, które będą ciągnąć jego pług, jest ideałem, który go zachwyca… krótko mówiąc, uprawa ryżu jest dla Jawajczyka tym, czym zbiory winogron w regionie Renu i południowej Francji; telt zyn jaren – liczy swoje lata, oogsten – zbiory, rekent den tyd – mierzy czas, kleur zyner te veld staande halmen – kolor stojących na polu łodyg, voelt zich te-huis – czuje się jak w domu, makkers – towarzysze, padie sneden – ścinają ryż, vrouw – żona, meisjes der dessah – dziewczęta z wioski, 's avends onder vroolyk gezang – wieczorem pod wesołą pieśnią, ryst stampen – tłuką ryż, ontdoen van den bolster – pozbawić łuski, bezit van een paar buffels – posiadanie kilku bawołów, ploeg – pług, aanlacht – zachwyca, rystbouw – uprawa ryżu, wynoogst – zbiory winogron).

Doch daar kwamen vreemdelingen uit het Westen, die zich heer maakten van het land. (Jednak przybyli obcy z Zachodu, którzy stali się panami tej ziemi; vreemdelingen – obcy, uit het Westen – z Zachodu, heer maakten van het land – stali się panami tej ziemi). Ze wenschten voordeel te doen met de vruchtbaarheid van den bodem, en gelastten den bewoner een gedeelte van zyn arbeid en van zyn tyd toetewyden aan het voortbrengen van andere zaken, die meer winst zouden afwerpen op de markten van Europa. (Chcieli skorzystać z żyzności gleby i nakazali mieszkańcom poświęcić część swojej pracy i czasu na produkcję innych rzeczy, które przyniosłyby większe zyski na rynkach Europy; wenschten voordeel – chcieli skorzystać, vruchtbaarheid van den bodem – żyzność gleby, gelastten den bewoner – nakazali mieszkańcom, gedeelte van zyn arbeid en van zyn tyd – część swojej pracy i czasu, toetewyden aan het voortbrengen – poświęcić na produkcję, andere zaken – inne rzeczy, winst zouden afwerpen – przyniosłyby zyski, markten van Europa – rynki Europy). Om den geringen man hiertoe te bewegen, was niet meer dan een zeer eenvoudige staatkunde noodig. (Aby skłonić do tego prostego człowieka, potrzebna była tylko bardzo prosta polityka; geringen man – prosty człowiek, bewegen – skłonić, zeer eenvoudige staatkunde – bardzo prosta polityka). Hy gehoorzaamt zyn hoofden, men had dus slechts deze hoofden te winnen door hun een gedeelte van de winst toetezeggen, en… het gelukte volkomen. (On słucha swoich przełożonych, więc wystarczyło zdobyć tych przełożonych, obiecując im część zysku, i… udało się to całkowicie; gehoorzaamt zyn hoofden – słucha swoich przełożonych, slechts deze hoofden te winnen – zdobyć tych przełożonych, gedeelte van de winst toetezeggen – obiecując część zysku, het gelukte volkomen – udało się to całkowicie).

Als men let op de ontzettende massa javasche produkten die in Nederland worden te-koop geveild, kan men zich overtuigen van het doeltreffende dezer staatkunde, al vindt men ze niet edel. (Kiedy zwraca się uwagę na ogromne ilości jawajskich produktów sprzedawanych na aukcjach w Holandii, można się przekonać o skuteczności tej polityki, choć nie jest ona szlachetna; let op de ontzettende massa – zwraca uwagę na ogromne ilości, javasche produkten – jawajskie produkty, te-koop geveild – sprzedawane na aukcjach, overtuigen van het doeltreffende – przekonać o skuteczności, staatkunde – polityka, vindt men ze niet edel – nie jest ona szlachetna). Want, mocht iemand vragen of de landbouwer zelf eene met deze uitkomst evenredige belooning geniet, dan moet ik hierop een ontkennend antwoord geven. (Bo gdyby ktoś zapytał, czy sam rolnik otrzymuje wynagrodzenie proporcjonalne do tego rezultatu, muszę na to odpowiedzieć przecząco; landbouwer zelf – sam rolnik, eene met deze uitkomst evenredige belooning geniet – otrzymuje wynagrodzenie proporcjonalne do tego rezultatu, ontkennend antwoord geven – odpowiedzieć przecząco). De Regeering verplicht hem op zyn grond aantekweeken wat haar behaagt, ze straft hem wanneer hy het aldus voortgebrachte verkoopt aan wien het ook zy buiten háár, en zyzelf bepaalt den prys dien ze hem daarvoor uitbetaalt. (Rząd zobowiązuje go do uprawy na jego ziemi tego, co jej się podoba, karze go, gdy sprzeda to, co wyprodukował, komukolwiek poza nią, i sama ustala cenę, jaką mu za to płaci; Regeering – rząd, verplicht hem op zyn grond aantekweeken – zobowiązuje go do uprawy na jego ziemi, wat haar behaagt – tego, co jej się podoba, straft hem – karze go, verkoopt aan wien het ook zy buiten háár – sprzeda poza nią, bepaalt den prys – ustala cenę, uitbetaalt – płaci). De kosten op den overvoer naar Europa, door bemiddeling van een bevoorrecht handelslichaam, zyn hoog. (Koszty transportu do Europy, za pośrednictwem uprzywilejowanej firmy handlowej, są wysokie; kosten op den overvoer – koszty transportu, bemiddeling van een bevoorrecht handelslichaam – za pośrednictwem uprzywilejowanej firmy handlowej, hoog – wysokie). De aan de Hoofden toegelegde aanmoedigingsgelden bezwaren daarenboven den inkoopprys, en… daar toch ten-slotte de geheele zaak winst afwerpen moet, kan deze winst niet anders worden gevonden dan door juist zóóveel aan den Javaan uittebetalen, dat hy niet sterve van honger, hetgeen de voortbrengende kracht der natie verminderen zou. (Zachęty przyznawane przełożonym dodatkowo obciążają cenę zakupu, a ponieważ cała operacja musi przynosić zysk, zysk ten można uzyskać tylko poprzez zapłacenie Jawajczykowi tyle, aby nie umarł z głodu, co zmniejszyłoby zdolność produkcyjną narodu; aan de Hoofden toegelegde aanmoedigingsgelden – zachęty przyznawane przełożonym, bezwaren den inkoopprys – obciążają cenę zakupu, geheele zaak winst afwerpen – cała operacja musi przynosić zysk, uittebetalen – zapłacić, niet sterve van honger – nie umarł z głodu, voortbrengende kracht der natie – zdolność produkcyjną narodu).

Ook aan de europesche beambten wordt een belooning uitbetaald in evenredigheid met de opbrengst. (Również europejscy urzędnicy otrzymują wynagrodzenie proporcjonalne do plonów; europesche beambten – europejscy urzędnicy, belooning uitbetaald – otrzymują wynagrodzenie, evenredigheid met de opbrengst – proporcjonalne do plonów).

Wel wordt dus de arme Javaan voortgezweept door dubbel gezag, wel wordt hy dikwyls afgetrokken van zyn rystvelden, wel is hongersnood vaak 't gevolg van deze maatregelen, doch… vroolyk wapperen te Batavia, te Samarang, te Soerabaja, te Passaroean, te Bezoeki, te Probolingo, te Patjitan, te Tjilatjap, de vlaggen aan boord der schepen, die beladen worden met de oogsten die Nederland ryk maken. (Biedny Jawajczyk jest więc gnany przez podwójne władze, często jest odciągany od swoich pól ryżowych, często głód jest wynikiem tych środków, ale… w Batavii, Semarang, Surabaya, Pasuruan, Besuki, Probolinggo, Pacitan, Cilacap radośnie powiewają flagi na pokładach statków załadowanych plonami, które czynią Holandię bogatą; arme Javaan – biedny Jawajczyk, voortgezweept door dubbel gezag – gnany przez podwójne władze, afgetrokken van zyn rystvelden – odciągany od swoich pól ryżowych, hongersnood – głód, maatregelen – środki, vroolyk wapperen – radośnie powiewają, vlaggen aan boord der schepen – flagi na pokładach statków, oogsten – plony, Nederland ryk maken – czynią Holandię bogatą).

Hongersnood? Op het ryke vruchtbare gezegende Java, hongersnood? Ja, lezer. Voor weinige jaren zyn geheele distrikten uitgestorven van honger. Moeders boden hun kinderen te-koop voor spyze. Moeders hebben hun kinderen gegeten… (Głód? Na bogatej, żyznej, błogosławionej Jawie, głód? Tak, czytelniku. Kilka lat temu całe dystrykty wymarły z głodu. Matki sprzedawały swoje dzieci za jedzenie. Matki zjadły swoje dzieci…; hongersnood – głód, ryke vruchtbare gezegende Java – bogata, żyzna, błogosławiona Jawa, lezer – czytelniku, geheele distrikten uitgestorven van honger – całe dystrykty wymarły z głodu, moeders boden hun kinderen te-koop voor spyze – matki sprzedawały swoje dzieci za jedzenie, moeders hebben hun kinderen gegeten – matki zjadły swoje dzieci).

Maar toen heeft zich 't moederland met die zaak bemoeid. In de raadzalen der volksvertegenwoordiging is men daarover ontevreden geweest, en de toenmalige Landvoogd heeft bevelen moeten geven, dat men de uitbreiding der dusgenaamde europesche-marktprodukten voortaan niet weder zou voortzetten tot hongersnood toe… (Ale wtedy matka-ojczyzna zajęła się tą sprawą. W salach rady przedstawicielstwa ludowego wyrażono niezadowolenie z tego powodu i ówczesny gubernator musiał wydać rozkazy, aby nie kontynuować ekspansji tak zwanych europejskich produktów rynkowych aż do głodu; moederland – matka-ojczyzna, bemoeid – zajęła się, raadzalen der volksvertegenwoordiging – sale rady przedstawicielstwa ludowego, ontevreden geweest – wyrażono niezadowolenie, Landvoogd – gubernator, bevelen moeten geven – musiał wydać rozkazy, uitbreiding der dusgenaamde europesche-marktprodukten – ekspansja tak zwanych europejskich produktów rynkowych, voorzetten tot hongersnood toe – kontynuować aż do głodu).