Nauka Holenderskiego przez Literaturę: Analiza i Tłumaczenie 'Max Havelaar' z Klasyki Niderlandzkiej

Ik ben daar bitter geworden. Wat zoudt ge denken van iemand die zulke zaken kon neerschryven zonder bitterheid? (Stałem się przez to zgorzkniały. Co byś pomyślał o kimś, kto mógłby pisać o takich rzeczach bez goryczy?; bitter geworden – zgorzkniały, wat zoudt ge denken – co byś pomyślał, iemand die zulke zaken kon neerschryven – ktoś, kto mógłby pisać o takich rzeczach, zonder bitterheid – bez goryczy).

My blyft over te spreken van de laatste en voornaamste soort der inkomsten van inlandsche hoofden: het willekeurig beschikken over personen en eigendommen hunner onderhoorigen. (Pozostaje mi mówić o ostatnim i najważniejszym rodzaju dochodów krajowych przywódców: arbitralnym dysponowaniu osobami i majątkami ich poddanych; blyft over te spreken – pozostaje mi mówić, laatste en voornaamste soort der inkomsten – ostatni i najważniejszy rodzaj dochodów, inlandsche hoofden – krajowi przywódcy, willekeurig beschikken over personen en eigendommen – arbitralne dysponowanie osobami i majątkami, hunner onderhoorigen – ich poddanych).

Volgens het algemeen begrip in byna geheel Azie, behoort de onderdaan met al wat hy bezit, aan den vorst. (Według ogólnego pojęcia w prawie całej Azji, poddany wraz ze wszystkim, co posiada, należy do władcy; algemeen begrip – ogólne pojęcie, byna geheel Azie – prawie cała Azja, onderdaan met al wat hy bezit – poddany wraz ze wszystkim, co posiada, aan den vorst – należy do władcy). Dit is ook op Java het geval, en de afstammelingen of verwanten der vroegere vorsten maken gaarne gebruik van de onkunde der bevolking, die niet recht begrypt dat haar Tommongong of Adhipatti of Pangerang thans een bezoldigd ambtenaar is, die zyn eigen en hare rechten voor een bepaald inkomen verkocht heeft, en dat dus de schraal beloonde arbeid in koffituin of suikerveld, in de plaats getreden is van de belastingen die vroeger door de heeren des lands van de opgezetenen gevorderd werden. (Tak jest również na Jawie, a potomkowie lub krewni dawnych władców chętnie korzystają z niewiedzy ludności, która nie rozumie, że jej Tommongong, Adhipatti lub Pangerang jest obecnie opłacanym urzędnikiem, który sprzedał swoje i ich prawa za określony dochód, i że słabo wynagradzana praca na plantacji kawy lub cukru zastąpiła podatki, które wcześniej były pobierane przez panów ziemi od osadników; ook op Java het geval – tak jest również na Jawie, afstammelingen of verwanten der vroegere vorsten – potomkowie lub krewni dawnych władców, gaarne gebruik van de onkunde der bevolking – chętnie korzystają z niewiedzy ludności, niet recht begrypt – nie rozumie, Tommongong, Adhipatti of Pangerang – tytuły urzędników, bezoldigd ambtenaar – opłacany urzędnik, eigen en hare rechten – swoje i ich prawa, voor een bepaald inkomen verkocht heeft – sprzedał za określony dochód, schraal beloonde arbeid in koffituin of suikerveld – słabo wynagradzana praca na plantacji kawy lub cukru, belastingen – podatki, door de heeren des lands van de opgezetenen gevorderd werden – były pobierane przez panów ziemi od osadników).

Niets is dus gewoner dan dat honderde huisgezinnen van verren afstand worden opgeroepen om zonder betaling velden te bewerken, die den Regent toebehooren. (Nic więc dziwnego, że setki gospodarstw domowych z odległych miejsc są wzywane do pracy na polach należących do Regenta bez wynagrodzenia; Niets is dus gewoner – Nic więc dziwnego, honderde huisgezinnen van verren afstand – setki gospodarstw domowych z odległych miejsc, opgeroepen om zonder betaling velden te bewerken – wzywane do pracy na polach bez wynagrodzenia, die den Regent toebehooren – należących do Regenta). Niets is gewoner dan het onbetaald verstrekken van levensmiddelen ten-behoeve der hofhouding van den Regent. (Nic dziwnego, że żywność jest dostarczana za darmo na potrzeby dworu Regenta; onbetaald verstrekken van levensmiddelen – dostarczanie żywności za darmo, ten-behoeve der hofhouding van den Regent – na potrzeby dworu Regenta). En wanneer die Regent een gevallig oog mocht slaan op het paard, den buffel, de dochter, de vrouw, van den geringen man, zou men 't ongehoord vinden, als deze den onvoorwaardelyken afstand van het begeerd voorwerp weigerde. (A kiedy Regent rzuci przychylnym okiem na konia, bawoła, córkę, żonę prostego człowieka, uznano by to za niesłychane, gdyby ten odmówił bezwarunkowego odstąpienia pożądanego przedmiotu; gevallig oog mocht slaan op – rzuci przychylnym okiem na, paard, buffel, dochter, vrouw – koń, bawół, córka, żona, geringen man – prosty człowiek, onvoorwaardelyken afstand van het begeerd voorwerp – bezwarunkowe odstąpienie pożądanego przedmiotu, weigerde – odmówił).

Er zyn Regenten, die van zoodanige willekeurige beschikkingen een matig gebruik maken, en niet meer van den geringen man vorderen, dan tot het ophouden van hun rang volstrekt noodig is. (Są Regentowie, którzy korzystają z takich arbitralnych decyzji w umiarkowany sposób i nie wymagają od prostego człowieka więcej, niż jest to absolutnie konieczne do utrzymania ich rangi; Regenten – Regentowie, zoodanige willekeurige beschikkingen – takie arbitralne decyzje, matig gebruik maken – korzystają w umiarkowany sposób, geringen man – prosty człowiek, vorderen – wymagają, ophouden van hun rang – utrzymanie ich rangi, volstrekt noodig – absolutnie konieczne). Anderen gaan iets verder, en geheel-en-al ontbreekt deze onwettigheid nergens. (Inni idą nieco dalej i ta nielegalność występuje wszędzie; Anderen gaan iets verder – Inni idą nieco dalej, geheel-en-al ontbreekt deze onwettigheid nergens – ta nielegalność występuje wszędzie). Het is dan ook moeielyk, ja onmogelyk, zoodanig misbruik geheel uitteroeien, daar het diep geworteld is in den aard der bevolking zelf die er onder lydt. (Dlatego trudno, a nawet niemożliwe, całkowicie wyeliminować takie nadużycia, ponieważ są one głęboko zakorzenione w naturze samej ludności, która na nie cierpi; moeielyk, ja onmogelyk – trudno, a nawet niemożliwe, zoodanig misbruik geheel uitteroeien – całkowicie wyeliminować takie nadużycia, diep geworteld – głęboko zakorzenione, aard der bevolking zelf die er onder lydt – natura samej ludności, która na nie cierpi).

De Javaan is gul, vooral waar het te doen is om een bewys te geven van gehechtheid aan zyn Hoofd, aan den afstammeling van hen wien zyn vaderen gehoorzaamden. (Jawajczyk jest hojny, zwłaszcza gdy chodzi o okazanie przywiązania do swojego przywódcy, potomka tych, którym posłuszni byli jego przodkowie; Javaan – Jawajczyk, gul – hojny, bewys te geven van gehechtheid – okazanie przywiązania, Hoofd – przywódca, afstammeling van hen wien zyn vaderen gehoorzaamden – potomka tych, którym posłuszni byli jego przodkowie). Ja, hy zou meenen te-kort te doen aan den eerbied dien hy aan zyn erfelyken heer verschuldigd is, wanneer hy zonder geschenken diens kratoon betrad. (Tak, uważałby, że brak szacunku wobec swojego dziedzicznego pana byłby, gdyby wszedł do jego kratonu bez prezentów; meenen te-kort te doen aan den eerbied – uważałby, że brak szacunku, erfelyken heer verschuldigd is – jest winien swojemu dziedzicznemu panu, zonder geschenken diens kratoon betrad – wszedł do jego kratonu bez prezentów). Zulke geschenken zyn dan ook dikwyls van zoo weinig waarde, dat het afwyzen iets vernederends zou in zich sluiten, en vaak is alzoo deze gewoonte eerder te vergelyken met de hulde van een kind dat zyn liefde tot den vader tracht te uiten door 't aanbieden van een klein geschenk, dan optevatten als schatting aan dwingelandsche willekeur. (Takie prezenty są często tak mało warte, że odmowa ich przyjęcia byłaby upokarzająca, i dlatego ten zwyczaj jest bardziej porównywalny do hołdu dziecka wyrażającego miłość do ojca przez podarowanie małego prezentu, niż jako daninę tyranii; zulke geschenken – takie prezenty, dikwyls van zoo weinig waarde – często tak mało warte, afwyzen iets vernederends – odmowa byłaby upokarzająca, gewoonte eerder te vergelyken met de hulde van een kind – zwyczaj bardziej porównywalny do hołdu dziecka, zyn liefde tot den vader tracht te uiten – wyrażającego miłość do ojca, aanbieden van een klein geschenk – podarowanie małego prezentu, dan optevatten als schatting aan dwingelandsche willekeur – niż jako daninę tyranii).

Maar… aldus wordt door een lief gebruik, de afschaffing van misbruik belemmerd. (Ale… w ten sposób przez miły zwyczaj, zniesienie nadużyć jest utrudnione; aldus wordt door een lief gebruik – w ten sposób przez miły zwyczaj, afschaffing van misbruik belemmerd – zniesienie nadużyć jest utrudnione).

Indien de aloen-aloen voor de woning van den Regent in verwilderden staat lag, zou de nabywonende bevolking hierover beschaamd wezen, en er ware veel gezags noodig om haar te beletten dat plein van onkruid te reinigen, en het te brengen in een staat die met den rang des Regents overeenstemt. (Gdyby aloen-aloen przed rezydencją Regenta było w zaniedbanym stanie, okoliczna ludność czułaby się zawstydzona i potrzeba byłoby dużo autorytetu, aby uniemożliwić jej oczyszczenie tego placu z chwastów i doprowadzenie go do stanu odpowiadającego randze Regenta; aloen-aloen – plac przed rezydencją, woning van den Regent – rezydencja Regenta, verwilderden staat – zaniedbany stan, nabywonende bevolking – okoliczna ludność, beschaamd wezen – czułaby się zawstydzona, veel gezags noodig – potrzeba dużo autorytetu, plein van onkruid te reinigen – oczyszczenie placu z chwastów, met den rang des Regents overeenstemt – odpowiadający randze Regenta). Hiervoor eenige betaling te geven, zou algemeen als een beleediging worden aangemerkt. (Zapłacenie za to zostałoby powszechnie uznane za obrazę; eenige betaling te geven – zapłacenie za to, als een beleediging worden aangemerkt – uznane za obrazę). Maar naast dien aloen-aloen, of elders, liggen Sawah's die op den ploeg wachten, of op een leiding die het water daarheen moet voeren, dikwyls van mylen ver… deze Sawah's behooren den Regent. (Ale obok tego aloen-aloen lub gdzie indziej, są sawahy czekające na pług lub na kanał nawadniający, często oddalony o mile… te sawahy należą do Regenta; naast dien aloen-aloen – obok tego aloen-aloen, Sawah's die op den ploeg wachten – sawahy czekające na pług, leiding die het water daarheen moet voeren – kanał nawadniający, mylen ver – oddalony o mile, Sawah's behooren den Regent – sawahy należą do Regenta). Hy roept, om zyn velden te bewerken of te besproeien, de bevolking van gansche dorpen op, wier eigen Sawah's evenzeer behoefte hebben aan bearbeiding… ziedaar het misbruik. (Wzywa on ludność całych wiosek do pracy na swoich polach, które również potrzebują uprawy… oto nadużycie; roept om zyn velden te bewerken of te besproeien – wzywa do pracy na swoich polach, bevolking van gansche dorpen – ludność całych wiosek, Sawah's evenzeer behoefte hebben aan bearbeiding – sawahy również potrzebują uprawy, ziedaar het misbruik – oto nadużycie).

Dit is aan de Regeering bekend, en wie de staatsbladen leest, waarin de wetten, instruktien en handleidingen voor de ambtenaren bevat zyn, juicht de menschlievendheid toe, die by het ontwerpen daarvan schynt te hebben voorgezeten. (Jest to znane rządowi, a kto czyta dzienniki urzędowe zawierające prawa, instrukcje i przewodniki dla urzędników, chwali humanitarność, która zdaje się być obecna przy ich tworzeniu; Regeering – rząd, bekend – znane, staatsbladen leest – czyta dzienniki urzędowe, wetten, instruktien en handleidingen voor de ambtenaren – prawa, instrukcje i przewodniki dla urzędników, juicht de menschlievendheid toe – chwali humanitarność, ontwerpen daarvan schynt te hebben voorgezeten – zdaje się być obecna przy ich tworzeniu). Alom wordt den Europeaan, met gezag in de binnenlanden bekleed, als een zyner duurste verplichtingen op 't hart gedrukt, de bevolking te beschermen tegen haar eigen onderworpenheid en de hebzucht der Hoofden. (Wszędzie Europejczykom, obdarzonym władzą w interiorze, wpaja się jako jedno z ich najdroższych zobowiązań, aby chronili ludność przed jej własnym podporządkowaniem i chciwością przywódców; alom – wszędzie, den Europeaan – Europejczykom, met gezag in de binnenlanden bekleed – obdarzonym władzą w interiorze, zyner duurste verplichtingen – jedno z ich najdroższych zobowiązań, op 't hart gedrukt – wpaja się, bevolking te beschermen – chronili ludność, onderworpenheid en de hebzucht der Hoofden – podporządkowanie i chciwość przywódców). En, als ware het niet genoeg, deze verplichting voorteschryven in 't algemeen, er wordt nog van de adsistent-residenten, by de aanvaarding van 't bestuur eener afdeeling, een afzonderlyke eed gevorderd, dat zy deze vaderlyke zorg voor de bevolking zullen beschouwen als een eersten plicht. (I, jakby tego było mało, to zobowiązanie jest ogólnie zapisane, od asystentów-rezydentów, przy przyjęciu zarządzania departamentem, wymaga się osobnej przysięgi, że będą traktować tę ojcowską opiekę nad ludnością jako swój pierwszy obowiązek; als ware het niet genoeg – jakby tego było mało, deze verplichting voorteschryven in 't algemeen – to zobowiązanie jest ogólnie zapisane, adsistent-residenten – asystenci-rezydenci, aanvaarding van 't bestuur eener afdeeling – przyjęcie zarządzania departamentem, afzonderlyke eed gevorderd – wymaga się osobnej przysięgi, vaderlyke zorg voor de bevolking – ojcowska opieka nad ludnością, eersten plicht – pierwszy obowiązek).

Dit is voorzeker een schoone roeping. (To z pewnością piękne powołanie; voorzeker – z pewnością, schoone roeping – piękne powołanie). Rechtvaardigheid voortestaan, den geringe te beschermen tegen den machtige, den zwakke te beschutten tegen de overmacht van den sterke, het ooilam van den arme terug te vorderen uit de stallen des vorstelyken roovers… zie, 't is om 't hart te doen gloeien van genot, by 't denkbeeld dat men geroepen is tot iets zóó schoons! (Stanie na straży sprawiedliwości, ochrona maluczkich przed potężnymi, ochrona słabych przed przemocą silnych, odzyskiwanie owieczki biedaka ze stajni książęcych rabusiów… zobacz, to sprawia, że serce płonie z rozkoszy na myśl, że zostało się wezwanym do czegoś tak pięknego!; Rechtvaardigheid voortestaan – stanie na straży sprawiedliwości, den geringe te beschermen tegen den machtige – ochrona maluczkich przed potężnymi, den zwakke te beschutten tegen de overmacht van den sterke – ochrona słabych przed przemocą silnych, het ooilam van den arme terug te vorderen – odzyskiwanie owieczki biedaka, stallen des vorstelyken roovers – stajnie książęcych rabusiów, om 't hart te doen gloeien van genot – sprawia, że serce płonie z rozkoszy, denkbeeld dat men geroepen is tot iets zóó schoons – myśl, że zostało się wezwanym do czegoś tak pięknego). En wie in de javasche binnenlanden soms ontevreden moge zyn met standplaats of belooning, hy sla het oog op den verheven plicht die op hem rust, op 't heerlyk genoegen dat de vervulling van zulk een plicht met zich brengt, en hy zal geen andere belooning begeeren. (A kto czasem może być niezadowolony ze swojego stanowiska lub wynagrodzenia w jawajskim interiorze, niech spojrzy na wzniosły obowiązek, który na nim spoczywa, na wspaniałą przyjemność, jaką niesie ze sobą wypełnianie takiego obowiązku, i nie będzie pragnął żadnego innego wynagrodzenia; wie in de javasche binnenlanden – kto w jawajskim interiorze, ontevreden moge zyn met standplaats of belooning – może być niezadowolony ze swojego stanowiska lub wynagrodzenia, sla het oog op den verheven plicht – spojrzy na wzniosły obowiązek, heerlyk genoegen dat de vervulling van zulk een plicht met zich brengt – wspaniała przyjemność, jaką niesie ze sobą wypełnianie takiego obowiązku, geen andere belooning begeeren – nie będzie pragnął żadnego innego wynagrodzenia).

Maar… gemakkelyk is deze plicht niet. (Ale… ten obowiązek nie jest łatwy; gemakkelyk – łatwy, plicht – obowiązek, niet – nie). Vooreerst hebbe men juist te beoordeelen, waar het gebruik heeft opgehouden om voor misbruik plaats te maken? (Po pierwsze, trzeba dokładnie ocenić, gdzie zwyczaj ustąpił miejsca nadużyciu; vooreerst – po pierwsze, juist te beoordeelen – dokładnie ocenić, gebruik heeft opgehouden – zwyczaj ustąpił, misbruik plaats te maken – ustąpić miejsca nadużyciu). En… waar het misbruik bestaat, waar inderdaad roof of willekeur gepleegd is, zyn veelal de slachtoffers zelf hieraan medeplichtig, hetzy uit te ver gedreven onderwerping, hetzy uit vrees, hetzy uit wantrouwen op den wil of de macht der persoon die hen beschermen moet. (I… tam, gdzie istnieje nadużycie, gdzie faktycznie dokonano kradzieży lub arbitralnej decyzji, często sami ofiary są współwinne, czy to z nadmiernego podporządkowania, czy to ze strachu, czy to z braku zaufania do woli lub władzy osoby, która powinna je chronić; misbruik bestaat – istnieje nadużycie, roof of willekeur gepleegd – dokonano kradzieży lub arbitralnej decyzji, slachtoffers zelf hieraan medeplichtig – sami ofiary są współwinne, te ver gedreven onderwerping – nadmierne podporządkowanie, vrees – strach, wantrouwen op den wil of de macht – brak zaufania do woli lub władzy, beschermen moet – powinna chronić). Ieder weet dat de europesche beambte elk oogenblik kan geroepen worden tot een andere betrekking, en dat de Regent, de machtige Regent, dáár blyft. (Każdy wie, że europejski urzędnik w każdej chwili może zostać wezwany do innej funkcji, a Regent, potężny Regent, tam pozostaje; Ieder weet – każdy wie, europesche beambte – europejski urzędnik, elk oogenblik kan geroepen worden – w każdej chwili może zostać wezwany, tot een andere betrekking – do innej funkcji, Regent, de machtige Regent – Regent, potężny Regent, blyft – pozostaje). Voorts zyn er zoo véél manieren om zich het eigendom van een arm onnoozel mensch toeteëigenen! (Ponadto, jest tak wiele sposobów, aby przywłaszczyć sobie własność biednego, prostego człowieka!; voorts – ponadto, zoo véél manieren – tak wiele sposobów, eigendom van een arm onnoozel mensch – własność biednego, prostego człowieka, toeteëigenen – przywłaszczyć). Als een mantrie hem zegt dat de Regent zyn paard begeert, met dit gevolg dat het begeerde dier weldra plaats heeft gekregen in de stallen van den Regent, bewyst zulks nog volstrekt niet dat deze niet van voornemen was – o, zeker! – daarvoor een hoogen prys te betalen… te-eeniger-tyd. (Jeśli mantri mówi mu, że Regent pragnie jego konia, w wyniku czego pożądane zwierzę wkrótce znalazło się w stajniach Regenta, to jeszcze wcale nie dowodzi, że nie miał zamiaru – o, na pewno! – zapłacić za to wysokiej ceny… w odpowiednim czasie; mantrie – mantri, Regent zyn paard begeert – Regent pragnie jego konia, begeerde dier weldra plaats heeft gekregen – pożądane zwierzę wkrótce znalazło się, stallen van den Regent – stajnie Regenta, bewyst zulks nog volstrekt niet – to jeszcze wcale nie dowodzi, van voornemen was – miał zamiar, hoogen prys te betalen – zapłacić wysoką cenę, te-eeniger-tyd – w odpowiednim czasie). Als honderden arbeiden op de velden van een Hoofd, zonder daarvoor betaling te ontvangen, volgt hieruit geenszins dat hy dit liet geschieden ten zynen behoeve. (Jeśli setki ludzi pracują na polach Przywódcy bez otrzymania za to wynagrodzenia, wcale nie wynika z tego, że pozwolił na to dla własnej korzyści; honderden arbeiden op de velden van een Hoofd – setki ludzi pracują na polach Przywódcy, zonder daarvoor betaling te ontvangen – bez otrzymania za to wynagrodzenia, geenszins dat hy dit liet geschieden – wcale nie wynika, ten zynen behoeve – dla własnej korzyści). Had niet zyn bedoeling kunnen zyn, hun den oogst overtelaten uit de menschlievende berekening dat zyn grond beter gelegen was, vruchtbaarder dan de hunne, en dus hun arbeid milder beloonen zou? (Czy nie mógłby mieć na celu pozostawienie im zbiorów z humanitarnego wyrachowania, że jego ziemia była lepiej położona, bardziej urodzajna niż ich, a zatem ich praca byłaby lepiej wynagrodzona?; bedoeling kunnen zyn – mógłby mieć na celu, oogst overtelaten uit de menschlievende berekening – pozostawienie zbiorów z humanitarnego wyrachowania, grond beter gelegen was – ziemia była lepiej położona, vruchtbaarder dan de hunne – bardziej urodzajna niż ich, arbeid milder beloonen zou – praca byłaby lepiej wynagrodzona).

Bovendien, vanwaar haalt de europesche beambte de getuigen die den moed hebben een verklaring te doen tegen hun heer, den gevreesden Regent? (Ponadto, skąd europejski urzędnik weźmie świadków, którzy będą mieli odwagę złożyć zeznania przeciwko swojemu panu, budzącemu strach Regentowi?; bovendien – ponadto, vanwaar haalt de europesche beambte de getuigen – skąd europejski urzędnik weźmie świadków, den moed hebben een verklaring te doen – będą mieli odwagę złożyć zeznania, tegen hun heer – przeciwko swojemu panu, den gevreesden Regent – budzącemu strach Regentowi). En, waagde hy een beschuldiging, zonder die te kunnen bewyzen, waar blyft dan de verhouding van ouder broeder, die in zulk geval zyn jongeren broeder zonder grond zou hebben gekrenkt in zyn eer? (A jeśli odważyłby się postawić oskarżenie, nie mogąc go udowodnić, gdzie wtedy jest relacja starszego brata, który w takim przypadku bezpodstawnie naruszyłby honor swojego młodszego brata?; waagde hy een beschuldiging – odważyłby się postawić oskarżenie, zonder die te kunnen bewyzen – nie mogąc go udowodnić, verhouding van ouder broeder – relacja starszego brata, zonder grond zou hebben gekrenkt in zyn eer – bezpodstawnie naruszyłby honor). Waar blyft de gunst van de Regeering, die hem brood geeft voor dienst, maar hem dat brood opzegt, hem ontslaan zou als onbekwaam, wanneer hy een zoo hooggeplaatst persoon als een Tommongong, Adhipatti of Pangerang had verdacht of aangeklaagd met ligtvaardigheid? (Gdzie jest wtedy przychylność rządu, który daje mu chleb za służbę, ale ten chleb mu odbiera, zwolniłby go jako niekompetentnego, gdyby bezpodstawnie podejrzewał lub oskarżał tak wysoko postawioną osobę jak Tommongong, Adhipatti lub Pangerang?; gunst van de Regeering – przychylność rządu, brood geeft voor dienst – daje chleb za służbę, brood opzegt – odbiera chleb, ontslaan zou als onbekwaam – zwolniłby jako niekompetentnego, zoo hooggeplaatst persoon als een Tommongong, Adhipatti of Pangerang – tak wysoko postawiona osoba jak Tommongong, Adhipatti lub Pangerang, verdacht of aangeklaagd met ligtvaardigheid – bezpodstawnie podejrzewał lub oskarżał).