Krzyżacy

521

rajcy — tu: doradcy.

522

nie masz (daw.) — nie ma.

523

widomy (daw.) — widoczny.

524

Ludwik Węgierski — węg. Lajos I Nagy, Ludwik I Wielki (1326–1382), król Węgier w latach 1342–1382, król Polski w latach 1370–1382, ojciec Jadwigi.

525

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

526

rajcować (daw.) — radzić.

527

wnosić z czegoś — wnioskować z czegoś.

528

leciech — dziś popr.: latach.

529

wotum — symboliczny dar wieszany na ołtarzu, na świętym obrazie bądź na posągu religijnym jako prośba o wstawiennictwo lub podziękowanie za nie.

530

krobia (daw.) — kosz.

531

cech — samorządna organizacja rzemieślników, skupiająca przedstawicieli określonego zawodu.

532

bractwo — organizacja religijna, zrzeszająca ludzi o podobnych formach pobożności (np. bractwo różańcowe).

533

ustawiczny (daw.) — ciągły.

534

Akademia Krakowska — założona w 1364 w Kazimierzu z fundacji Kazimierza III Wielkiego, odnowiona w 1400 w Krakowie przez Władysława II Jagiełłę z fundacji Jadwigi Andegaweńskiej, od 1817 funkcjonuje pod nazwą Uniwersytet Jagielloński.

535

statysta (daw.) — mąż stanu, polityk, strateg.

536

Stanisław ze Skarbimierza — (ok. 1365–1431), pierwszy rektor Akademii Krakowskiej, wybitny kaznodzieja.

537

siedem nauk wyzwolonych — stanowiło program średniowiecznej edukacji uniwersyteckiej: gramatyka, dialektyka, retoryka, geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka.

538

krzepić się (daw.) — wzmacniać się.

539

przecz (daw.) — dlaczego.

540

kanonizacja — uznanie przez Kościół danej osoby za świętą.

541

Awinion — w latach 1378–1417 na skutek tarć politycznych wśród kardynałów oraz działań królów Francji wielokrotnie wybierano dwóch, a nawet trzech papieży jednocześnie. Obóz związany z Francją stworzył drugą siedzibę papieską w mieście Avingon. Obecnie papieże awiniońscy uznawani są za antypapieży (osoby nieprawnie sprawujące ten urząd), a okres ten określany jest mianem ”wielkiej schizmy zachodniej”.

542

wzmóc się (daw.) — wzmocnić się, urosnąć w siły.

543

Burgundia — region w centralnej Francji.

544

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

545

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

546

rakuski (daw.) — austriacki.

547

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

548

Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.

549

przedkładać (daw.) — wyjaśniać, tłumaczyć.

550

wedle (daw.) — według.

551

kajać się (daw.) — przyznawać się do winy i jej żałować.

552

pacholę (daw.) — dziecko.

553

nie stało (daw.) — zabrakło.

554

niedziela (daw.) — tydzień.

555

stróża (daw.) — straż.

556

spyża (daw.) — pożywienie.

557

tapczana — dziś popr.: tapczanu.

558

niedziela (daw.) — tydzień.

559

do cna (daw.) — całkiem, zupełnie.

560

zgonić (daw.) — dogonić.

561

plwać — dziś: pluć.

562

piędź — dawna miara długości, ok. 18-22 cm.

563

ninie (daw.) — teraz.

564

pilno — tu: w pośpiechu.

565

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

566

zdybać — spotkać.

567

prawić (daw.) — mówić, opowiadać.

568

kuszcze (daw.) — krzaki, chaszcze, zarośla.

569

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

570

pofolgować (daw.) — potraktować łagodniej.

571

któren — dziś popr.: który.

572

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

573

urzec — tu: rzucić na kogoś zły urok.

574

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

575

niedziela (daw.) — tydzień.

576

zara — dziś popr.: zaraz.

577

przepomnieć (daw.) — zapomnieć.

578

słowo zdzierży (daw.) — dotrzyma słowa.

579

driakiew (daw.) — roślina lecznicza, lekarstwo.

580

frasować się (daw.) — martwić się.

581

pasowany — rycerz.

582

samowtór (daw.) — we dwóch.

583

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

584

sierdzić się — złościć się, gniewać się.

585

pan krakowski — zwyczajowe określenie kasztelana krakowskiego.

586

statek (daw.) — majątek, zwł. ruchomy.

587

folgować (daw.) — traktować łagodniej.

588

zgoła (daw.) — nawet.

589

zali (daw.) — czy.

590

cudny (daw.) — dziwny.

591

Stanisław ze Skarbimierza — (ok. 1365–1431), pierwszy rektor Akademii Krakowskiej, wybitny kaznodzieja.

592

doma (daw.) — w domu.

593

do dnia — rano.

594

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

595

drzewiej (daw.) — dawniej.

596

Krewo — śrdw. miasto na Litwie, obecnie wieś w powiecie grodzieńskim na Białorusi.

597

kniaź — książę.

598

warować się od czegoś — powstrzymywać się od czegoś, strzec się czegoś.

599

kować (daw.) — kuć.

600

Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski 1412–1423 i poznański 1399–1412, kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.

601

przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.

602

rajca (daw.) — radny.

603

żak (daw.) — uczeń, student.

604

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

605

pałączasty — (o nogach) wygięty w pałąk, krzywy (częsta przypadłość u osób dużo jeżdżących konno).

606

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

607

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

608

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

609

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

610

halebardnik — dziś popr.: halabardnik.

611

halebarda — dziś popr.: halabarda.

612

krucyfiks — krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus: ukrzyżowany.

613

jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.

614

krucyfiks — krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus: ukrzyżowany.

615

gwoli (daw.) — z powodu.

616

wełny (daw.) — tu: fale.

617

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

618

Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.

619

pan krakowski — zwyczajowe określenie kasztelana krakowskiego.

620

podhalski — dziś popr.: podhalański.

621

zakon (daw.) — prawo.

622

żywie (daw.) — żyje.

623

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

624

pokładziny — położenie się małżonków w jednym łożu w obecności świadków.

625

wedle — tu: obok.

626

mienić się (daw.) — podawać się za.

627

bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

628

Władysław I Łokietek — (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego.

629

gniazdo (przen.) — siedziba rodu.

630

dojść do lat (daw.) — osiągnąć odpowiedni wiek.

631

wojna Grzymalitów z Nałęczami — wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów.

632

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

633

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

634

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

635

fryzyjski — pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

636

Flandria — region rozciągający się wzdłuż wybrzeży Morza Północnego na terenie Belgii, Francji i Holandii.

637

płatnerz — rzemieślnik wytwarzający zbroje płytowe, później także broń białą.

638

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

639

żeleźce (daw.) — grot.

640

szczebrzuch — słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem „brzeszczot”.

641

barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.

642

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

643

zaprzeć się (daw.) — zaprzeczyć czemuś.

644

wymiarkować (daw.) — zastanowić się.

645

na porządek (daw.) — porządnie.

646

wprzód, wprzódy (daw.) — najpierw.

647

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

648

glejt (daw.) — „list żelazny”, wystawiona przez władze przepustka, pozwalająca podróżować przez dane terytorium.

649

pacholę (daw.) — dziecko.

650

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

651

krymka — mała, okrągła czapka tatarska, podobna do mycki.

652

hajdawery — szerokie, bufiaste spodnie.

653

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

654

Zygmunt Luksemburski — (1368–1437) król węgierski od 1387, niemiecki od 1411, książę Luksemburga od 1419, król włoski od 1431, cesarz rzymski od 1433. Sienkiewicz tytułuje go cesarzem o 30 lat za wcześnie.

655

Brussa — dziś: Bursa, miasto w północno-zachodniej Turcji.

656

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

657

kropierz — długa kapa osłaniająca konia.

658

grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

659

Jan Farurej z Garbowa — rycerz, brat Zawiszy Czarnego.

660

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

661

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

662

driakiew (daw.) — roślina lecznicza, lekarstwo.

663

jeno (daw.) — tylko.

664

piędź — dawna miara długości, ok. 18-22 cm.

665

puszczanie krwi — dawniej bezpodstawnie uważane za zabieg medyczny.

666

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

667

jeno (daw.) — tylko.

668

pojedyncza walka — pojedynek.

669

Timur Chromy — znany też jako Tamerlan, (1336–1405), chan Złotej Ordy i twórca wielkiego mongolsko–tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci.

670

Edygej — (1352–1419) dowódca tatarski, podwładny Timura, potem chan Złotej Ordy.

671

siła (daw.) — wielu.

672

bitwa nad Worsklą — stoczona w połowie sierpnia 1399 między wojskami rusko–litewskimi dowodzonymi przez wlk. księcia Witolda, wspierającymi starającego się odzyskać władzę Tochtamysza a Tatarami pod wodzą Edygeja. Litwini ponieśli klęskę.

673

bojar a. bojarzyn — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

674

Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.

675

kołpak — czapka tatarska obrzeżona futrem.

676

wódz tatarski Edyga tyle ludzi w bitwie utracił — właśc. Edygej; straty tatarskie szacuje się na 3.500–6.000 ludzi.

677

opatrzyć (daw.) — zaopatrzyć, zabezpieczyć.

678

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

679

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

680

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

681

miecznik — dostojnik, pierwotnie urzędnik dworski zarządzający zbrojownią.

682

przestawał — poprzestawał.

683

lenno — posiadłość nadawana wasalowi przez suzerena w zamian za służbę.

684

niezbrojny — nieopancerzony.

685

w niebiesiech — dziś popr.: w niebie a. w niebiosach.

686

częstokół — palisada.

687

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

688

podjąć pod nogi — dawny sposób wyrażania szacunku.

689

nieskładnie (daw.) — niezręcznie.

690

mać (daw.) — matka.

691

być o coś krzywym (daw.) — mieć o coś żal.

692

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę.

693

młaka — bagno.

694

klękajęcy — dziś popr.: klękając.

695

piekielny starosta — Lucyfer, przywódca wszystkich diabłów.

696

udać się (daw.) — (o osobie) spodobać się.

697

źrzały (daw.) — dojrzały.

698

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

699

będem — dziś popr.: będę.

700

nie lza (daw.) — nie można.

701

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

702

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

703

pewnikiem (daw.) — zapewne.

704

niedźwiedziowi w dole — istniała metoda polowania na niedźwiedzie przez zastawianie na nie pułapek w postaci dołów.