Krzyżacy

1005

jeno (daw.) — tylko.

1006

mierzyć — tu: celować.

1007

żeremie — konstrukcja z gałęzi, mchu i szlamu, budowana przez bobry, w której rodzą one młode.

1008

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

1009

rozdziewać (daw.) — rozbierać.

1010

niedziela (daw.) — tydzień.

1011

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę. Przypomnienie momentu uratowania Zbyszka od egzekucji przez Danuśkę.

1012

paniej — dziś popr.: pani.

1013

żeniaty — dziś popr.: żonaty.

1014

statek — dostatek.

1015

na zamry (daw.) — ryzykując zamęczenie konia.

1016

atoli (daw.) — jednak.

1017

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

1018

źreb — dawna miara powierzchni ziemi.

1019

wagant — śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem.

1020

rybałt — wędrowny muzyk lub śpiewak.

1021

przeprawy — tu: przygody.

1022

przebredzać — tu: wybrzydzać.

1023

zabawiać się kośćmi — grać w kości.

1024

drzewiej (daw.) — dawniej.

1025

gniewliwy (daw.) — skłonny do gniewu.

1026

do pola — na zewnątrz (por. dzisiejsze małopolskie ”na pole”).

1027

jeno (daw.) — tylko.

1028

alkierz — izba narożna, często reprezentacyjna.

1029

jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.

1030

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

1031

żeleźce (daw.) — grot.

1032

przyłap a. przyłapa — płytka podcień ze słupów drewnianych ustawionych bezpośrednio przy ścianie domu.

1033

pocztowy — tu: osoba należąca do pocztu.

1034

pątnik (daw.) — pielgrzym.

1035

obońka — płaska beczułka do przewożenia płynów.

1036

kord — krótki miecz.

1037

żywo (daw.) — szybko.

1038

przyłap a. przyłapa — płytka podcień ze słupów drewnianych ustawionych bezpośrednio przy ścianie domu.

1039

jeno (daw.) — tylko.

1040

wykopyrtnąć się — przewrócić się.

1041

pokrętka — tu: korba.

1042

trzy kwartały — dziewięć miesięcy.

1043

wagant — śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem.

1044

stropić się (daw.) — zakłopotać się, stracić pewność siebie.

1045

jagody — tu: policzki.

1046

krotochwila (daw.) — żart.

1047

sromota (daw.) — wstyd.

1048

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

1049

baczyć (daw.) — uważać.

1050

szpylman a. szpilman (z niem.) — grajek.

1051

goliard (śrdw.) — wędrowny bard.

1052

konew (daw.) — duże naczynie.

1053

słód — skiełkowane i wysuszone ziarna zbóż, jeden z surowców do produkcji piwa.

1054

clerici scholares (łac. forma M. lm.) — klerycy-studenci.

1055

chycić — dziś popr.: chwycić.

1056

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

1057

sierdzity a. sierdzisty — groźny.

1058

frybra (daw.) — febra, gorączka.

1059

kord — krótki miecz.

1060

zaperzyć się — unieść się gniewem.

1061

Omnes leges, omniaque iura vim vi repellere cunctisque sese defensare permittunt! (łac.) — Wszystkie prawa i zwyczaje pozwalają siłę odpierać siłą, oraz się bronić.

1062

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

1063

uznać — tu: poznać.

1064

precz — tu chyba: dalej.

1065

garbować skórę — preparować skórę zwierzęcą tak, by była odporniejsza na warunki pogodowe. Tu przen. pobić.

1066

bojać się — dziś popr.: bać się.

1067

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

1068

gronostaj — mały ssak z rodziny łasicowatych a. cenne futro z niego.

1069

jałowica — jałówka, młoda krowa.

1070

włodyczka a. włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw rycerskich.

1071

ścierciałka — skartabella (od łac.) ex carta belli, prawem wojny, szlachcic bez pełni praw stanowych.

1072

wyrostek (daw.) — chłopak.

1073

buchasty (daw.) — szeroki, worowaty.

1074

kord — krótki miecz.

1075

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

1076

szpylman a. szpilman (z niem.) — muzyk, grajek.

1077

atoli (daw.) — jednak.

1078

synod — zebranie duchowieństwa i świeckich, podejmujące decyzje w sprawach kościelnych.

1079

balista — rodzaj broni miotającej.

1080

szranki — ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej, przenośnie: sam turniej.

1081

fornicaria (łac.) — kobieta lekkich obyczajów; tu B lp. fornicariam: kobietę lekkich obyczajów.

1082

bibula (łac.) — pijaczka; tu B. lp. bibulam: pijaczkę.

1083

mulier (łac.) — kobieta; tu B. lp mulierem: kobietę.

1084

Bacchus — rzymski bóg wina; tu B. lp. Bacchum: Bachusa.

1085

adoro, adorare (łac.) — czcić, szanować; tu 3.os. lp cz.przesz. adorabat: czciła.

1086

adultera (łac.) — cudzołożnica.

1087

uxor (łac.) — żona; tu B.lp. uxorem: żonę.

1088

ochędożny (daw.) — porządny, umiejący utrzymać porządek.

1089

Seneka — Lucjusz Anneusz Seneka Młodszy (ok. 4 p.n.e.–65 n.e.), rzym. filozof stoicki, autor wielu tekstów moralistycznych.

1090

Pomus non cadit absque arbore (łac.) — niedaleko pada jabłko od jabłoni.

1091

fryjowny — chętny do zalotów.

1092

aquam sordidam (łac.) — brudną wodę.

1093

In saecula saeculorum, amen (łac.) — na wieki wieków, amen.

1094

nastąpić na kogoś (daw.) — zaatakować kogoś.

1095

kropielnica — zbiornik na wodę święconą, umieszczany w przedsionku kościoła.

1096

miałki — tu: pozbawiony większej wartości.

1097

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

1098

jeno (daw.) — tylko.

1099

wyżenąć (daw.) — wygnać.

1100

połomił — dziś popr.: połamał.

1101

zapowiedź — tu: wyzwanie na pojedynek.

1102

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

1103

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

1104

staje, stajanie — dawna miara odległości, etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć.

1105

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

1106

frasobliwy (daw.) — smutny.

1107

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się, przytrafić.

1108

skartabella — szlachcic ex carta belli (łac.: prawem wojny), bez pełni praw stanowych.

1109

sowizdrzał — tu: wędrowny błazen.

1110

szczypka — szczapka, drewienko.

1111

pakliby (daw.) — jeśliby.

1112

alibo — dziś popr.: albo.

1113

skojec — średniowieczna moneta, 1/24 grzywny.

1114

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

1115

wagant — śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem.

1116

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

1117

laga — kij, laska.

1118

łagiew (daw.) — naczynie podróżne.

1119

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

1120

alkierz (daw.) — izba narożna, często reprezentacyjna.

1121

z nawrotem — z powrotem.

1122

grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

1123

list — tu: kwit potwierdzający zastaw.

1124

jakom znakiem krzyża świętego sam poświadczył — znak krzyża stawiały na dokumentach osoby nieumiejące pisać.

1125

rad (daw.) — zadowolony.

1126

prawić (daw.) — mówić.

1127

chcem — dziś popr.: chcę.

1128

zaperzyć się — zdenerwowac się.

1129

chleb ludzi bodzie — zwrot przysłowiowy mówiący o zuchwałości ludzi sytych.

1130

piechtą (daw.) — na piechotę.

1131

gładki (daw.) — urodziwy.

1132

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę. Przypomnienie sceny, w której Danusia uratowała Zbyszka przed egzekucją.

1133

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

1134

stróża (daw.) — straż.

1135

począć (daw.) — zacząć.

1136

poczkaj — dziś popr.: poczekaj.

1137

skomorocha (daw.) — wędrowny śpiewak a. aktor, zwłaszcza słowiański.

1138

wagant — śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem.

1139

kulbaczyć — siodłać.

1140

bożyć się (daw.) — zarzekać się, przysięgając na Boga.

1141

tera — dziś popr.: teraz.

1142

kord — krótki miecz.

1143

poswarki a. swary(daw.) — kłótnie.

1144

doma (daw.) — w domu.

1145

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

1146

hartowny — zahartowany, twardy.

1147

jeno (daw.) — tylko.

1148

barziej — dziś popr.: bardziej.

1149

sczeznąć (daw.) — zginąć, umrzeć.

1150

ile że (daw.) — ponieważ.

1151

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

1152

bez (daw.) — przez.

1153

jej powinien (daw.) — ma wobec niej powinności, jest wobec niej zobowiązany.

1154

krzyw (daw.) — niechętny.

1155

jeno (daw.) — tylko.

1156

godnie — tu: mocno, solidnie.

1157

rad (daw.) — chętnie.

1158

wola Boża (daw.) — pożądanie.

1159

Bogać tam (daw.) — gdzie tam.

1160

w prędkości — w zdenerwowaniu.

1161

ostrogi — tu przen. znak przynależności do stanu rycerskiego.

1162

zyszcze — dziś popr.: zyska.

1163

folgować (daw.) — traktować łagodniej.

1164

frasobliwy (daw.) — smutny.

1165

nieprzezpiecznie (daw.) — niebezpiecznie.

1166

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny względnie bez pełni praw stanowych.

1167

przygoda — tu: niebezpieczeństwo.

1168

skomorocha (daw.) — wędrowny śpiewak a. aktor, zwłaszcza słowiański.

1169

przyłap a. przyłapa — płytka podcień ze słupów drewnianych ustawionych bezpośrednio przy ścianie domu.

1170

uwidzieć — zobaczyć.

1171

dowodnie (daw.) — wyraźnie.

1172

zdybać się (daw.) — spotkać się.

1173

odbieżać (daw.) — uciec.

1174

po wtóre (daw.) — po drugie.

1175

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

1176

kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.

1177

borykać się — walczyć.

1178

ciągoty (daw.) — pożądanie.

1179

paniątko — dziecko, zwłaszcza z rodziny magnackiej.

1180

bałamutny (daw.) — wprowadzający w błąd a. zalotny, uwodzicielski.

1181

opończa — płaszcz z kapturem, ubranie podróżne.

1182

burzyć się (daw.) — złościć się.

1183

slowutny (czes.) — sławetny.

1184

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

1185

mierzyn, mierzynek — koń niewielkiego wzrostu.

1186

włodyczka a. włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

1187

odtroczyć (daw.) — odwiązać.

1188

połomić — dziś popr.: połamać.

1189

któren — dziś popr.: który.

1190

ratyszcze — drzewce od broni kłującej takiej, jak spisa.

1191

staje, stajanie — dawna miara odległości, etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć.

1192

jeno (daw.) — tylko.

1193

tołub (daw.) — rodzaj futra.

1194

poczciwa z kościami — zwrot przysłowiowy.

1195

przyczyny — tu: powody postępowania.

1196

pomiarkować — tu: zrozumieć.

1197

pozbaść (daw.) — uczynić kogoś uległym.

1198

frasować się (daw.) — smucić się, martwić się.

1199

wilczura — opończa podbita wilczym futrem.

1200

przygodzić się — przytrafić się, przydarzyć się.

1201

luty (daw.) — groźny, srogi.

1202

powsinoga — włóczęga.

1203

jeno (daw.) — tylko.

1204

łubowy (daw.) — wykonany z kory.

1205

powodować (daw.) — kierować, prowadzić.

1206

gąsiorek — pękate naczynie z wąską szyjką.

1207

głowę mam ogoloną — — mowa o tzw. tonsurze; tonsura, stosowana od roku 633 do 1972, była kręgiem wygolonym na głowie zakonnika, oznaczającym jego przynależność do stanu duchownego.

1208

łuby — kosze; tu: bagaż podróżny.

1209

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

1210

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

1211

odpust — w religii katolickiej darowanie bądź zmniejszenie kary za grzechy, które zostały już sakramentalnie odpuszczone.

1212

wyprawa krzyżowa a. krucjata— wyprawa zbrojna przeciw poganom; w średniowieczu przeprowadzono kilka takich wypraw do Palestyny, doprowadzając nawet do założenia Królestwa Jerozolimskiego.

1213

przeor — przełożony domu zakonnego lub wyższy duchowny, niebędący biskupem.

1214

Wiklef — John Wycliffe (ok. 1329–-1384), angielski teolog, profesor teologii w Oksfordzie, głoszący poglądy, jakie później przejęła reformacja.

1215

tedy(daw.) — więc, zatem.

1216

rzezimieszek — złoczyńca, pierwotnie złodziej przecinający ”mieszki” (trzosy) w celu kradzieży pieniędzy.

1217

Aragonia — region w Hiszpanii ze stolicą w Saragossie, w czasach przedstawionych w powieści stanowił samodzielne królestwo (unia personalna z królestwem Kastylii nastąpiła w 1469 r.).

1218

Maria Egipcjanka — święta pustelnica, żyjąca między IV a IV w.

1219

niedziela (daw.) — tydzień.

1220

odwodzić (daw.) — zniechęcać do określonego działania.

1221

zydel — mebel do siedzenia, podobny do taboretu.

1222

Wincenty z Szamotuł — (zm. 1332), wojewoda poznański, brał udział w bitwie pod Płowcami.

1223

roków (gw.) — lat.

1224

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

1225

luty (daw.) — groźny, srogi.

1226