Krzyżacy

920

sucharze — suche badyle.

921

powiadać (daw.) — mówić.

922

kwarta — dawna miara objętości, zwykle ok. 1 litra.

923

w miarę (daw.) — według miary, tyle ile potrzeba.

924

godnie (daw.) — porządnie, solidnie.

925

wypsnąć się — tu: wyślizgnąć się.

926

kwarta — dawna miara objętości, zwykle ok. 1 litra.

927

przez rozum — z rozsądku.

928

kolczuga — zbroja z niewielkich, metalowych kółeczek.

929

jeno (daw.) — tylko.

930

skrom — tłuszcz zwierzęcy.

931

żeremie — konstrukcja z gałęzi, mchu i szlamu, budowana przez bobry, w której rodzą one młode.

932

wadzić (daw.) — przeszkadzać.

933

św. Jerzy — męczennik z III-IV w., patron rycerzy.

934

wojennik (daw.) — wojownik, zwł. doświadczony.

935

wżdy (daw.) — zawsze, przecież.

936

przydawać (daw.) — dodawać.

937

rad (daw.) — chętnie.

938

św. Kosma i Damian — lekarze, męczennicy rzymscy z przełomu III-IV w.

939

św. Apolonia — męczennica, zm. 249 w Aleksandrii, wg legendy przed spaleniem na stosie wybito jej zęby.

940

św. Liboriusz — zm. w IV w., biskup Le Mans.

941

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

942

głowa wygolona — tonsura, znak przynależności do stanu duchownego.

943

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

944

pośrzednik — dziś popr.: pośrednik.

945

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

946

nawojka — tu: dziewczyna.

947

w ostatku (daw.) — w końcu.

948

żywot (daw.) — brzuch.

949

wedle (daw.) — obok.

950

wartko (daw.) — szybko.

951

szczypka — szczapka, kawałek drewna.

952

pazdury — dziś popr.: pazury.

953

zbyrczeć (gw.) — brzęczeć (z gwary góralskiej, za pomocą której Sienkiewicz naśladował staropolszczyznę).

954

chycić — dziś popr.: chwycić.

955

tkać (daw.) — wpychać.

956

może — tu: możliwe.

957

chorość (daw.) — choroba.

958

jąć (daw.) — zacząć.

959

przywieść (daw.) — przyprowadzić.

960

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

961

wartki (daw.) — szybki.

962

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

963

pokrętka — tu: korba.

964

wszelako (daw.) — jednak.

965

radzi (daw.) — chętnie.

966

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

967

ochwiarować — dziś popr.: ofiarować.

968

po kądzieli — w linii żeńskiej; kądziel — pęk włókien przygotowanych do przędzenia.

969

Zbyszków (daw.) — Zbyszkowy, należący do Zbyszka.

970

odmówić — tu: przekonać do odejścia.

971

źreb — dawna miara powierzchni ziemi.

972

Wilkowi — poddani Wilka.

973

na Boże Narodzenie — Boże Narodzenie stanowiło zwyczajowy termin, do którego obowiązywały umowy.

974

ninie (daw.) — teraz.

975

polowiczko — polowanie.

976

wezwyczaić się — przyzwyczaić się.

977

uradzić (daw.) — ustalić.

978

ciągoty — pożądanie.

979

zmiarkować (daw.) — zauważyć, zorientować się.

980

radzi (daw.) — chętnie.

981

przestawać (daw.) — przebywać.

982

gonitwy — turnieje rycerskie.

983

czerstwy (daw.) — zdrowy.

984

wykrzesać — wykuć z kamienia.

985

ciągoty — pożądanie.

986

wdzięczen — dziś popr.: wdzięczny.

987

przestawać (daw.) — przebywać.

988

szczebrzuch — słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem ”brzeszczot”.

989

skrom — tłuszcz zwierzęcy.

990

wiano — posag.

991

jeno (daw.) — tylko.

992

łacnie a. łacno (daw.) — łatwo.

993

chycić — dziś popr.: chwycić.

994

przezpiecznie (daw.) — bezpiecznie.

995

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

996

św. Jerzy — męczennik z III-IV w., patron rycerzy.

997

osacznik — człowiek idący w obławie podczas polowania.

998

zali (daw.) — czy.

999

kierz (daw.) — krzak.

1000

skórznie — skórzane buty z wysokimi cholewami.

1001

pójdem — dziś popr.: pójdę.

1002

szczerk — ilasta gleba.

1003

łozina (daw.) — zarośla wierzbowe.

1004

oparzelisko — niezamarzające zimą torfowisko, nad którym unoszą się opary (stąd nazwa).

1005

jeno (daw.) — tylko.

1006

mierzyć — tu: celować.

1007

żeremie — konstrukcja z gałęzi, mchu i szlamu, budowana przez bobry, w której rodzą one młode.

1008

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

1009

rozdziewać (daw.) — rozbierać.

1010

niedziela (daw.) — tydzień.

1011

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę. Przypomnienie momentu uratowania Zbyszka od egzekucji przez Danuśkę.

1012

paniej — dziś popr.: pani.

1013

żeniaty — dziś popr.: żonaty.

1014

statek — dostatek.

1015

na zamry (daw.) — ryzykując zamęczenie konia.

1016

atoli (daw.) — jednak.

1017

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

1018

źreb — dawna miara powierzchni ziemi.

1019

wagant — śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem.

1020

rybałt — wędrowny muzyk lub śpiewak.

1021

przeprawy — tu: przygody.

1022

przebredzać — tu: wybrzydzać.

1023

zabawiać się kośćmi — grać w kości.

1024

drzewiej (daw.) — dawniej.

1025

gniewliwy (daw.) — skłonny do gniewu.

1026

do pola — na zewnątrz (por. dzisiejsze małopolskie ”na pole”).

1027

jeno (daw.) — tylko.

1028

alkierz — izba narożna, często reprezentacyjna.

1029

jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.

1030

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

1031

żeleźce (daw.) — grot.

1032

przyłap a. przyłapa — płytka podcień ze słupów drewnianych ustawionych bezpośrednio przy ścianie domu.

1033

pocztowy — tu: osoba należąca do pocztu.

1034

pątnik (daw.) — pielgrzym.

1035

obońka — płaska beczułka do przewożenia płynów.

1036

kord — krótki miecz.

1037

żywo (daw.) — szybko.

1038

przyłap a. przyłapa — płytka podcień ze słupów drewnianych ustawionych bezpośrednio przy ścianie domu.

1039

jeno (daw.) — tylko.

1040

wykopyrtnąć się — przewrócić się.

1041

pokrętka — tu: korba.

1042

trzy kwartały — dziewięć miesięcy.

1043

wagant — śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem.

1044

stropić się (daw.) — zakłopotać się, stracić pewność siebie.

1045

jagody — tu: policzki.

1046

krotochwila (daw.) — żart.

1047

sromota (daw.) — wstyd.

1048

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

1049

baczyć (daw.) — uważać.

1050

szpylman a. szpilman (z niem.) — grajek.

1051

goliard (śrdw.) — wędrowny bard.

1052

konew (daw.) — duże naczynie.

1053

słód — skiełkowane i wysuszone ziarna zbóż, jeden z surowców do produkcji piwa.

1054

clerici scholares (łac. forma M. lm.) — klerycy-studenci.

1055

chycić — dziś popr.: chwycić.

1056

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

1057

sierdzity a. sierdzisty — groźny.

1058

frybra (daw.) — febra, gorączka.

1059

kord — krótki miecz.

1060

zaperzyć się — unieść się gniewem.

1061

Omnes leges, omniaque iura vim vi repellere cunctisque sese defensare permittunt! (łac.) — Wszystkie prawa i zwyczaje pozwalają siłę odpierać siłą, oraz się bronić.

1062

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

1063

uznać — tu: poznać.

1064

precz — tu chyba: dalej.

1065

garbować skórę — preparować skórę zwierzęcą tak, by była odporniejsza na warunki pogodowe. Tu przen. pobić.

1066

bojać się — dziś popr.: bać się.

1067

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

1068

gronostaj — mały ssak z rodziny łasicowatych a. cenne futro z niego.

1069

jałowica — jałówka, młoda krowa.

1070

włodyczka a. włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw rycerskich.

1071

ścierciałka — skartabella (od łac.) ex carta belli, prawem wojny, szlachcic bez pełni praw stanowych.

1072

wyrostek (daw.) — chłopak.

1073

buchasty (daw.) — szeroki, worowaty.

1074

kord — krótki miecz.

1075

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

1076

szpylman a. szpilman (z niem.) — muzyk, grajek.

1077

atoli (daw.) — jednak.

1078

synod — zebranie duchowieństwa i świeckich, podejmujące decyzje w sprawach kościelnych.

1079

balista — rodzaj broni miotającej.

1080

szranki — ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej, przenośnie: sam turniej.

1081

fornicaria (łac.) — kobieta lekkich obyczajów; tu B lp. fornicariam: kobietę lekkich obyczajów.

1082

bibula (łac.) — pijaczka; tu B. lp. bibulam: pijaczkę.

1083

mulier (łac.) — kobieta; tu B. lp mulierem: kobietę.

1084

Bacchus — rzymski bóg wina; tu B. lp. Bacchum: Bachusa.

1085

adoro, adorare (łac.) — czcić, szanować; tu 3.os. lp cz.przesz. adorabat: czciła.

1086

adultera (łac.) — cudzołożnica.

1087

uxor (łac.) — żona; tu B.lp. uxorem: żonę.

1088

ochędożny (daw.) — porządny, umiejący utrzymać porządek.

1089

Seneka — Lucjusz Anneusz Seneka Młodszy (ok. 4 p.n.e.–65 n.e.), rzym. filozof stoicki, autor wielu tekstów moralistycznych.

1090

Pomus non cadit absque arbore (łac.) — niedaleko pada jabłko od jabłoni.

1091

fryjowny — chętny do zalotów.

1092

aquam sordidam (łac.) — brudną wodę.

1093

In saecula saeculorum, amen (łac.) — na wieki wieków, amen.

1094

nastąpić na kogoś (daw.) — zaatakować kogoś.

1095

kropielnica — zbiornik na wodę święconą, umieszczany w przedsionku kościoła.

1096

miałki — tu: pozbawiony większej wartości.

1097

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

1098

jeno (daw.) — tylko.

1099

wyżenąć (daw.) — wygnać.

1100

połomił — dziś popr.: połamał.

1101

zapowiedź — tu: wyzwanie na pojedynek.

1102

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

1103

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

1104

staje, stajanie — dawna miara odległości, etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć.

1105

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

1106

frasobliwy (daw.) — smutny.

1107

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się, przytrafić.

1108

skartabella — szlachcic ex carta belli (łac.: prawem wojny), bez pełni praw stanowych.

1109

sowizdrzał — tu: wędrowny błazen.

1110

szczypka — szczapka, drewienko.

1111

pakliby (daw.) — jeśliby.

1112

alibo — dziś popr.: albo.

1113

skojec — średniowieczna moneta, 1/24 grzywny.

1114

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

1115

wagant — śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem.

1116

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

1117

laga — kij, laska.

1118

łagiew (daw.) — naczynie podróżne.

1119

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

1120

alkierz (daw.) — izba narożna, często reprezentacyjna.

1121

z nawrotem — z powrotem.

1122

grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

1123

list — tu: kwit potwierdzający zastaw.

1124

jakom znakiem krzyża świętego sam poświadczył — znak krzyża stawiały na dokumentach osoby nieumiejące pisać.

1125

rad (daw.) — zadowolony.

1126

prawić (daw.) — mówić.

1127

chcem — dziś popr.: chcę.

1128

zaperzyć się — zdenerwowac się.

1129

chleb ludzi bodzie — zwrot przysłowiowy mówiący o zuchwałości ludzi sytych.

1130

piechtą (daw.) — na piechotę.

1131

gładki (daw.) — urodziwy.

1132

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę. Przypomnienie sceny, w której Danusia uratowała Zbyszka przed egzekucją.

1133

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.