Krzyżacy

705

Tawań — wyspa na Dniestrze.

706

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

707

dzierżyć — trzymać.

708

dać dęba — uciec.

709

ostrogi dostaniesz — sens: zostaniesz pasowany na rycerza.

710

wola Boża (daw.) — pożądanie.

711

przyzostać (daw.) — zostać przy nim.

712

jeno (daw.) — tylko.

713

Ostatnie Sakramenta — spowiedź, komunia święta (wiatyk) oraz namaszczenie chorych, przyjmowane łącznie w przypadku zagrożenia życia.

714

kwarta — dawna miara objętości, ok. 1 litra.

715

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

716

olbor (daw.) — opłata za prawo eksploatacji kopalni kruszcu, wnoszona do skarbca królewskiego.

717

fara, kościół farny — miejski kościół parafialny.

718

skórznie — skórzane buty z wysokimi cholewami.

719

szwargotać — mówić w niezrozumiałym i/lub nielubianym języku, zwł. po niemiecku.

720

pażerny — dziś popr.: pazerny.

721

bez (daw.) — przez.

722

żeleźce (daw.) — grot.

723

drzewiej (daw.) — dawniej.

724

gwarek (daw.) — górnik.

725

Władysław I Łokietek — (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego.

726

fara, kościół farny — miejski kościół parafialny.

727

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

728

Władysław II Opolczyk (Ruski, Naderspan) — (ok. 1330-1401) książę opolski, znakomity administrator, prowadzący politykę prowęgierską. W roku 1391 skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą, który pozbawił go lenn na terytorium Polski,

729

synowiec — syn brata.

730

odkazywać (z ros.) — odpowiadać.

731

somsiad — dziś popr.: sąsiad.

732

żeleźce (daw.) — grot.

733

raić (daw.) — zalecać.

734

barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.

735

na księżej grudzi — nie żyje (dosł.: leży w ziemi koło kościoła).

736

zadzierzysty — charakterny.

737

jeno (daw.) — tylko.

738

roków (gw.) — lat.

739

ułomić (gw.) — złamać.

740

frasunek (daw.) — smutek.

741

toporzysko — drewniany uchwyt siekiery bądź topora.

742

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

743

bitwa nad Worsklą — stoczona w połowie sierpnia 1399 między wojskami rusko–litewskimi dowodzonymi przez wlk. księcia Witolda, wspierającymi starającego się odzyskać władzę Tochtamysza a Tatarami pod wodzą Edygeja. Litwini ponieśli klęskę.

744

Edygej — (1352–1419) dowódca tatarski, podwładny Timura, potem chan Złotej Ordy.

745

obces — tu: dążąc do bezpośredniego starcia.

746

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

747

otrok (daw.) — chłopak.

748

siła (daw.) — wielu.

749

Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.

750

cześnik (daw.) — dostojnik dworski, pierwotnie urzędnik dbający o zapas wina na dworze.

751

wielki kniaź — Witold Kiejstutowicz, zwany wielkim (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

752

kierz (daw.) — krzak.

753

ćma (daw.) — mrowie, tłum.

754

Tawań — wyspa na Dniestrze.

755

łęg — podmokła łąka.

756

jucha — krew; tu: określenie osoby krewkiej, tj. energicznej i skłonnej do gniewu.

757

niewód — sieć rybacka złożona ze stożkowatego worka i dwóch skrzydeł służących do zagarniania ryb.

758

osęka (daw.) — bosak.

759

rybitwa (daw.) — rybak.

760

strona (daw.) — okolica.

761

krzcił — dziś popr.: chrzcił.

762

nawidzieć (daw.) — lubić, kochać.

763

szczebrzuch — słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem „brzeszczot”.

764

paniątko — tu: dziecko.

765

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

766

wielgi — dziś popr.: wielki.

767

grochowiny (daw.) — słoma z wymłóconego grochu.

768

to mi będzie po sercu — sens.: to będzie zgodne z tym, co czuję.

769

starunek (daw.) — staranie, opieka.

770

ładzić (daw.) — porządkować.

771

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

772

ninie(daw.) — teraz.

773

przesadzić (daw.) — przeskoczyć.

774

zadni — tylny.

775

brzechwa — tylna część strzały.

776

wrony — (o koniu) kary, czarny.

777

dyć (gw.) — przecież.

778

podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.

779

srokacz — srokaty koń, koń o umaszczeniu w cętki bądź w łaty.

780

pozwoleństwo (daw.) — pozwolenie.

781

czeladź (daw.) — służba.

782

lubo (daw.) — chociaż.

783

roków (gw.) — lat.

784

prawować się (daw.) — spierać się o coś.

785

zgrzebny — prosty, nieozdobny bądź utkany z grubego płótna.

786

łan — obszar ziemi przeznaczonej do uprawy, wydzierżawiony osadnikowi.

787

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

788

bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

789

do szczętu — dziś: doszczętnie, całkiem.

790

wojna Grzymalitów z Nałęczami — wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów.

791

niwy (daw.) — pola.

792

kmieć — bogaty chłop, posiadający własne gospodarstwo.

793

odsep — opłata w formie odsypanej mąki.

794

lech (daw.) — obszar ziemi uprawnej.

795

skwapliwie (daw.) — chętnie i szybko.

796

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

797

częstokół (daw.) — palisada.

798

węgieł — styk pionowych ścian budynku.

799

komora (daw.) — pomieszczenie magazynowe.

800

wędlarnia — dziś: wędzarnia.

801

comber — mięso z kością z grzbietu zwierzęcia.

802

kropierz — długa kapa osłaniająca konia.

803

czerw — pasożyt (larwa) żerujący na drewnie.

804

toporzysko — drewniany uchwyt siekiery bądź topora.

805

czeladź (daw.) — służba.

806

statki — majątek, zwł. ruchomy, w znaczeniu węższym: naczynia.

807

wrony — (o koniu) czarny, kary.

808

starunek (daw.) — staranie, opieka.

809

kazalim — dziś popr.: kazaliśmy.

810

statki (daw.) — majątek, zwł. ruchomy, węziej: naczynia.

811

wyładzić (daw.) — przygotować.

812

spyża (daw.) — jedzenie, pokarm, prowiant.

813

rad (daw.) — zadowolony.

814

bez (daw.) — przez.

815

jeno (daw.) — tylko.

816

udać się komuś — spodobać się.

817

łosi kubrak — kubrak ze skóry łosia.

818

pilśniowy — wykonany z gęstego, zbitego materiału produkowanego z włókien wełny.

819

mycka — mała, okrągła czapka.

820

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

821

hoży — tryskający zdrowiem, urodziwy.

822

jeno (daw.) — tylko.

823

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

824

jąć (daw.) — zacząć.

825

Burgund — mieszkaniec Burgundii, regionu w centralnej Francji.

826

grodziec (daw.) — gród.

827

bogdaj (daw.) — oby (od: daj Boże, aby).

828

kraśny (daw.) — piękny.

829

kalina — roślina o czerwonych owocach; w poezji ludowej porównanie do niej dziewczyny uchodziło za komplement.

830

kraśny — tu: czerwony.

831

samodział — tkanina wełniana lub lniana, wyprodukowana na ręcznym warsztacie.

832

kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.

833

somsiedzki — dziś popr.: sąsiedzki.

834

kierz (daw.) — krzak.

835

przyszczypny (daw. a. gw.) — zadziorny, ale na sposób humorystyczny.

836

roków (gw.) — lat.

837

łęg — podmokła łąka.

838

świerzopa — kobyła, klacz.

839

żeremie — konstrukcja z gałęzi, mchu i szlamu, budowana przez bobry, w której rodzą one młode.

840

zapamiętać się — zamyślić się a. zająć się czymś, zapominając o wszystkim innym.

841

jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.

842

atłas — tkanina z jednej strony gładka, z drugiej szorstka.

843

łagiewka a. łagiew — naczynie podróżne.

844

łyżnik — drewniana półeczka z otworami na łyżki.

845

płowy (o włosach a. futrze) — jasny.

846

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

847

alkierz — izba narożna, często reprezentacyjna.

848

sernik — pomieszczenie do przechowywania serów.

849

bez mała (daw.) — prawie.

850

drzewiej (daw.) — dawniej.

851

jeno (daw.) — tylko.

852

sperka (gw.) — słonina.

853

pewnikiem (daw.) — na pewno.

854

włodyczka a. włodycza — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

855

grzywna — śrdw. jednostka monetarna, wartość określonej wagi kruszcu.

856

bojać się — dziś popr.: bać się.

857

bożnica — tu: świątynia.

858

prawić (daw.) — mówić.

859

klusków — dziś popr.: klusek.

860

zydel — mebel do siedzenia, podobny do taboretu.

861

Za Jasiem do Śląska — pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.

862

siła (daw.) — wiele.

863

poćciwa — dziś popr.: poczciwa.

864

ongi (daw.) — kiedyś, dawniej.

865

ninie (daw.) — teraz.

866

kamionka — naczynie ceramiczne.

867

gomółka — okrągła bryła sera.

868

roków (gw.) — lat.

869

uwidzieć (daw.) — zobaczyć.

870

Cztan — skrócona forma imienia Przecław.

871

sierdzisty (daw.) — śmiały, czupurny.

872

barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.

873

narocznik — słowo wieloznaczne: chłop płacący roczną daninę bądź przedstawiciel ludności niewolnej zobowiązany do bliżej niesprecyzowanych świadczeń wojskowych.

874

miesiąc (daw.) — księżyc.

875

łońskiego roku (gw.) — zeszłego roku.

876

nieprzezpieczny — dziś popr.: niebezpieczny.

877

zadni — tylny.

878

socha — prymitywny, drewniany pług.

879

kopce — kopcami często oznaczano granicę posiadłości.

880

ozwać się (daw.) — odezwać się.

881

barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.

882

podhalski — dziś popr.: podhalański.

883

łosi — tu: ze skóry łosia.

884

wdziać, nawdziać — ubrać.

885

toporzysko — drewniany uchwyt siekiery bądź topora.

886

zażywać — tu: używać.

887

udój — dojenie krów.

888

chojar (daw.) — wysokie drzewo iglaste.

889

jagodzisko — miejsce, gdzie rosną jagody.

890

chybki (daw.) — szybki i zwinny.

891

atoli (daw.) — jednak.

892

jąć (daw.) — zacząć.

893

wedle (daw.) — obok.

894

dżdże (daw.) — deszcze.

895

używać (daw.) — mieć coś, dysponować czymś, cieszyć się czymś.

896

przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.

897

k’tobie (daw.) — do ciebie.

898

skapieć (daw.) — zmarnować się.

899

bywaj (daw.) — przybywaj.

900

zjawienie (daw.) — widzenie.

901

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

902

obzierać się (daw.) — oglądać się za siebie.

903

w skok (daw.) — szybko, galopem.

904

stary — niedźwiedź; istniał przesąd, że wymawianie nazwy tego zwierzęcia jest niebezpieczne, zwłaszcza po zmroku, toteż często zastępowano ją synonimami.

905

lubo (daw.) — chociaż.

906

zwietrzyć — wyczuć, wywąchać.

907

jąć, imać (daw.) — chwycić.

908

osada — tu: drzewce, na którym osadzone są widły.

909

wytężyć (daw.) — wysilić.

910

konwulsje — drgawki.

911

zatlony (daw.) — podpalony, tlący się.

912

hubka — materiał łatwopalny wytwarzany z huby (odmiany grzyba rosnącej na pniach drzew).

913

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

914

bojać się — dziś popr.: bać się.

915

ozdarł (daw.) — rozdarł.

916

obezwać się — dziś popr.: odezwać się.

917

paździerze — suche odpady po pozyskiwaniu włókien z lnu bądź konopii.

918

szczypka — szczapka, kawałek drewna.

919

wartko (daw.) — szybko.