
Полная версия
Krzyżacy
341
sowity (daw.) — obfity, bogaty.
342
najprzedniejszy (daw.) — najlepszy, najwyższej jakości.
343
mercatorium (z łac.) — dom kupców.
344
Schrotamt — urząd przeładunku beczek winnych.
345
sprawa gardłowa — sprawa, w której grozi kara śmierci.
346
wszelako (daw.) — jednak.
347
Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.
348
Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.
349
Bonifacy IX — Pietro Tomacelli (ok. 1350–1404), papież od 1389, poparł Polskę, gdy walczyła z krzyżakami.
350
gonitwy — tu: turniej rycerski.
351
Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.
352
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
353
bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.
354
Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.
355
Aral — Jezioro Aralskie, dawniej określane jako morze, leżące w dzisiejszym Kazachstanie i Uzbekistanie.
356
wschody (daw.) — schody.
357
wyprawa krzyżowa — tu: wyprawa wojenna przeciw poganom, mająca zmusić ich siłą do chrztu. Określenie to stosowano w szczególności wobec krucjat, mających na celu zdobycie na muzułmanach miejsca narodzin Chrystusa. W szerszym sensie odnosiło się także do innych walk z niechrześcijanami.
358
Tochtamysz — (zm. 1406) chan tatarskiej Złotej Ordy w latach 1380–1395, pokonany przez Timura zbiegł na Litwę, skąd bezskutecznie starał się odzyskać władzę.
359
tron kapczacki — władza nad Ordą Kipczacką, szerzej znaną jako Złota Orda. Było to dawne państwo mongolsko-tatarskie w okolicach gór Kaukazu i dorzecza Wołgi. Orda stanowiła coś pośredniego między zmilitaryzowanym państwem a formą organizacji wojskowej.
360
Złota Orda — dawne państwo mongolsko–tatarskie w okolicach gór Kaukazu i dorzecza Wołgi. Orda była czymś pośrednim między zmilitaryzowanym państwem a formą organizacji wojskowej.
361
Timur Chromy — znany też jako Tamerlan, (1336–1405), chan Złotej Ordy i twórca wielkiego mongolsko–tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci.
362
władca Rusi Moskiewskiej — tereny dzisiejszej Rosji (Ruś Moskiewska) i Ukrainy (Ruś Kijowska) były w średniowieczu pod władzą Tatarów.
363
Aleppo — miasto na skraju Pustyni Syryjskiej.
364
Damaszek — stolica Syrii.
365
synowie Beliala — przen. poganie; Belial a. Baal — bożek pogański wspominany w Starym Testamencie.
366
Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.
367
odpust — w religii katolickiej darowanie bądź zmniejszenie kary za grzechy, które zostały już odpuszczone.
368
kopijnicy — ciężka jazda uzbrojona w kopie i miecze.
369
Chromy — przydomek Timura (Tamerlana) (1336-1405), chana Złotej Ordy i twórcy wielkiego mongolsko–tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci.
370
wizerunek Chrystusów (daw.) — wizerunek Chrystusowy, wizerunek Chrystusa.
371
jużem się obaczył — już sobie przypomniałem.
372
ćma (daw.) — mrowie, tłum.
373
prawić (daw.) — mówić, opowiadać.
374
dworscy — ludzie należący do dworu.
375
dalibóg (daw.) — naprawdę, słowo daję.
376
bawić (daw.) — przebywać.
377
do dnia — rano.
378
ozwać się (daw.) — odezwać się.
379
więcej — bardziej.
380
królową polską — mowa o królowej Jadwidze.
381
Jaśko z Tęczyna — syn Jędrzeja z Tęczyna, wojewody krakowskiego i sandomierskiego, kasztelan krakowski.
382
rajca (daw.) — radny.
383
rakuski (daw.) — austriacki.
384
kniaź — książę.
385
bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic litewski, ruski lub wołoski.
386
szuba (daw.) — szerokie okrycie wierzchnie.
387
obrazy bizantyjskie — malarstwo religijne w prawosławnym Bizancjum cechowało się surowością i dostojeństwem.
388
stalle — zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.
389
królestwo — tu: król i królowa.
390
smagły — o ciemnej, oliwkowej cerze.
391
ustawicznie (daw.) — ciągle.
392
przygana (daw.) — krytyka, zarzut.
393
Podniesienie — część mszy św., gdy kapłan ukazuje wiernym Ciało i Krtw Chrystusa.
394
Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.
395
Ludwik Węgierski — węg. Lajos I Nagy, Ludwik I Wielki (1326–1382), król Węgier w latach 1342–1382, król Polski w latach 1370–1382, ojciec Jadwigi.
396
zrzekła się pierwszej dziewiczej miłości — mowa o Wilhelmie Habsburgu zwanym Uprzejmym (ok. 1370–1406).
397
minstrel (daw.) — śpiewak, poeta.
398
Te Deum — hymn znany od czasów wczesnochrześcijańskich, głoszący chwałę Boga (Ciebie, Boże, wysławiamy).
399
kośba (daw.) — żniwa.
400
Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.
401
połóg — około sześciotygodniowy okres po porodzie.
402
lubo (daw.) — chociaż, mimo że.
403
podana nieco naprzód — nieznacznie pochylona do przodu.
404
manela (daw.) — złota bransoleta.
405
światowy (daw.) — świecki.
406
złotogłów — kosztowna tkanina ze złotą nicią.
407
bisior — cienka i kosztowna tkanina, jedwab morski.
408
złogi — tu: poród.
409
Akademia Krakowska — założona w 1364 w Kazimierzu z fundacji Kazimierza III Wielkiego, odnowiona w 1400 w Krakowie przez Władysława II Jagiełłę z fundacji Jadwigi Andegaweńskiej, od 1817 funkcjonuje pod nazwą Uniwersytet Jagielloński.
410
pozór (daw.) — wygląd zewnętrzny.
411
liliowa — tu: biała jak lilia.
412
popłatać — pociąć mieczem, posiekać.
413
rohatyna (z ukr.) — włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć.
414
Pater noster, qui es in coelis, sanctificetur nomen Tuum (łac.) — Ojcze nasz, któryś jest w niebie, święć się imię Twoje.
415
suszyć (daw.) — pościć.
416
trefniś (daw.) — błazen.
417
krotochwilny (daw.) — śmieszny, dowcipny.
418
tedy (daw.) — więc, zatem.
419
nowotny (daw.) — nowy.
420
któren — dziś popr.: który.
421
warować się (daw.) — strzec się.
422
roków (gw.) — lat.
423
wolej (daw.) — lepiej.
424
chybaj sobie — idź sobie.
425
doletni (daw.) — taki, który „doszedł do lat”, we właściwym wieku, dorosły.
426
pierwej (daw.) — wcześniej.
427
Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.
428
infułat — wyższy dostojnik kościelny, od infuły, czyli nakrycia głowy takich osób.
429
Jan Kropidło — (ok. 1364–1421), syn księcia strzelnickiego Bolka III, sprawował kolejno urzędy biskupie w wielu diecezjach.
430
paliusz — szata liturgiczna przysługująca biskupowi metropolicie (zwierzchnikowi kościelnej metropolii, czyli archidiecezji z zależnymi od niej diecezjami).
431
płowy — (o włosach) jasny.
432
wymiarkować (daw.) — zorientować się.
433
Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.
434
Sulimczyk — człowiek herbu Sulima, tu o Zawiszy Czarnym i jego bratu Farureju.
435
gwoździki — popr.: goździki.
436
trefniś (daw.) — błazen.
437
zydel — mebel do siedzenia, podobny do taboretu.
438
ronić (daw.) — strącać.
439
kaleta — woreczek na pieniądze, zawieszany u pasa.
440
skojec — średniowieczna moneta, 1/24 grzywny.
441
ziemia dobrzyńska — obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez Krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem.
442
naści (daw.) — masz.
443
leziwo — przyrząd pomagający w chodzeniu po drzewach.
444
Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.
445
Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.
446
bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.
447
Pax vobiscum! (łac.) — pokój z wami.
448
ops (daw.) — rozpusta.
449
Zawisza z Kurozwęk — (zm. 1382), regent Królestwa Polskiego, biskup krakowski, kanclerz koronny, podkanclerzy koronny. Niechętny mu kronikarz Janko z Czarnkowa pisze, że po jego śmieci w Kościele Mariackim w Krakowie było słychać diabelskie krzyki „Pojedziemy na ops!”, tj. na rozpustę.
450
zali (daw.) — czy.
451
Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.
452
Florian z Korytnicy — średniowieczny rycerz polski, kasztelan wiślicki, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.
453
Domarat z Kobylan — (1380–1440), uczestnik bitwy pod Grunwaldem, od r. 1428 marszałek nadworny koronny.
454
Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.
455
Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.
456
gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.
457
Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów.
458
gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.
459
wartko (daw.) — szybko.
460
przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.
461
łacnie (daw.) — łatwo.
462
abych (daw., reg.) — abym.
463
wyrostek (daw.) — młody chłopak.
464
źrzały (daw.) — dojrzały, dorosły.
465
pacholę (daw.) — dziecko.
466
korol (z ros.) — król.
467
rozsierdzić się (daw.) — rozgniewać się.
468
bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.
469
nie stanie (daw.) — nie starczy.
470
jeno (daw.) — tylko.
471
Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.
472
Konrad von Jungingen — (1355–1407) wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.
473
turbacja (daw.) — trudna sytuacja bądź zmartwienie nią.
474
niemoc (daw.) — choroba.
475
turbować (daw.) — martwić.
476
zapędliwość — popędliwość.
477
zaciąć się (daw.) — uprzeć się, zawziąć się.
478
w szranki powołan być nie może — nie można go wyzwać na pojedynek.
479
szczeznąć (daw.) — zginąć.
480
dokazać (daw.) — dokonać.
481
roków (gw.) — lat.
482
stryk (daw.) — stryj.
483
ostać (się) (daw.) — zostać.
484
ostawić (daw.) — zostawić.
485
pomiarkować (daw.) — zastanowić się.
486
przystać na coś (daw.) — zgodzić się na coś.
487
zaprzeć się czegoś (daw.) — zaprzeczyć czemuś.
488
niepodobna (daw.) — niemożliwa.
489
kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.
490
odkazać — (z ros.) odpowiedzieć.
491
krucyfiks — krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus: ukrzyżowany.
492
rychło (daw.) — szybko.
493
Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.
494
turbacja (daw.) — trudna sytuacja bądź zmartwienie nią.
495
wolej (daw.) — lepiej.
496
otrąbić (daw.) — ogłosić uroczyście.
497
bez (daw.) — przez.
498
jąć (daw.) — zacząć.
499
frasować się (daw.) — martwić się.
500
ścierciałka — skartabella, szlachcic bez pełni praw stanowych.
501
mieszczanów — dziś popr.: mieszczan.
502
aże (daw.) — aż.
503
zabawiać się (daw.) — zajmować się.
504
w dół Węgrów — na południe Węgier.
505
Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.
506
Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.
507
polerowany — tu: obyczajny, wyrafinowany.
508
szyi niepewny — niepewny, czy nie wykonają na nim wyroku śmierci.
509
mdły (daw.) — słaby.
510
kaganek — lampka oliwna.
511
zapędliwy (daw.) — popędliwy, skłonny do szybkiego a nieprzemyślanego działania.
512
Za Jasiem do Śląska — pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.
513
rzęsów — dziś popr.: rzęs.
514
Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.
515
Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.
516
deputacja (daw.) — delegacja.
517
cech — samorządna organizacja rzemieślników, skupiająca przedstawicieli określonego zawodu.
518
bractwo — organizacja religijna, zrzeszająca ludzi o podobnych formach pobożności (np. bractwo różańcowe).
519
kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.
520
kanonik — w średniowieczu duchowny żyjący przy katedrze według reguł kanonicznych.