Krzyżacy

341

sowity (daw.) — obfity, bogaty.

342

najprzedniejszy (daw.) — najlepszy, najwyższej jakości.

343

mercatorium (z łac.) — dom kupców.

344

Schrotamt — urząd przeładunku beczek winnych.

345

sprawa gardłowa — sprawa, w której grozi kara śmierci.

346

wszelako (daw.) — jednak.

347

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

348

Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.

349

Bonifacy IX — Pietro Tomacelli (ok. 1350–1404), papież od 1389, poparł Polskę, gdy walczyła z krzyżakami.

350

gonitwy — tu: turniej rycerski.

351

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

352

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

353

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

354

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

355

Aral — Jezioro Aralskie, dawniej określane jako morze, leżące w dzisiejszym Kazachstanie i Uzbekistanie.

356

wschody (daw.) — schody.

357

wyprawa krzyżowa — tu: wyprawa wojenna przeciw poganom, mająca zmusić ich siłą do chrztu. Określenie to stosowano w szczególności wobec krucjat, mających na celu zdobycie na muzułmanach miejsca narodzin Chrystusa. W szerszym sensie odnosiło się także do innych walk z niechrześcijanami.

358

Tochtamysz — (zm. 1406) chan tatarskiej Złotej Ordy w latach 1380–1395, pokonany przez Timura zbiegł na Litwę, skąd bezskutecznie starał się odzyskać władzę.

359

tron kapczacki — władza nad Ordą Kipczacką, szerzej znaną jako Złota Orda. Było to dawne państwo mongolsko-tatarskie w okolicach gór Kaukazu i dorzecza Wołgi. Orda stanowiła coś pośredniego między zmilitaryzowanym państwem a formą organizacji wojskowej.

360

Złota Orda — dawne państwo mongolsko–tatarskie w okolicach gór Kaukazu i dorzecza Wołgi. Orda była czymś pośrednim między zmilitaryzowanym państwem a formą organizacji wojskowej.

361

Timur Chromy — znany też jako Tamerlan, (1336–1405), chan Złotej Ordy i twórca wielkiego mongolsko–tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci.

362

władca Rusi Moskiewskiej — tereny dzisiejszej Rosji (Ruś Moskiewska) i Ukrainy (Ruś Kijowska) były w średniowieczu pod władzą Tatarów.

363

Aleppo — miasto na skraju Pustyni Syryjskiej.

364

Damaszek — stolica Syrii.

365

synowie Beliala — przen. poganie; Belial a. Baal — bożek pogański wspominany w Starym Testamencie.

366

Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.

367

odpust — w religii katolickiej darowanie bądź zmniejszenie kary za grzechy, które zostały już odpuszczone.

368

kopijnicy — ciężka jazda uzbrojona w kopie i miecze.

369

Chromy — przydomek Timura (Tamerlana) (1336-1405), chana Złotej Ordy i twórcy wielkiego mongolsko–tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci.

370

wizerunek Chrystusów (daw.) — wizerunek Chrystusowy, wizerunek Chrystusa.

371

jużem się obaczył — już sobie przypomniałem.

372

ćma (daw.) — mrowie, tłum.

373

prawić (daw.) — mówić, opowiadać.

374

dworscy — ludzie należący do dworu.

375

dalibóg (daw.) — naprawdę, słowo daję.

376

bawić (daw.) — przebywać.

377

do dnia — rano.

378

ozwać się (daw.) — odezwać się.

379

więcej — bardziej.

380

królową polską — mowa o królowej Jadwidze.

381

Jaśko z Tęczyna — syn Jędrzeja z Tęczyna, wojewody krakowskiego i sandomierskiego, kasztelan krakowski.

382

rajca (daw.) — radny.

383

rakuski (daw.) — austriacki.

384

kniaź — książę.

385

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic litewski, ruski lub wołoski.

386

szuba (daw.) — szerokie okrycie wierzchnie.

387

obrazy bizantyjskie — malarstwo religijne w prawosławnym Bizancjum cechowało się surowością i dostojeństwem.

388

stalle — zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.

389

królestwo — tu: król i królowa.

390

smagły — o ciemnej, oliwkowej cerze.

391

ustawicznie (daw.) — ciągle.

392

przygana (daw.) — krytyka, zarzut.

393

Podniesienie — część mszy św., gdy kapłan ukazuje wiernym Ciało i Krtw Chrystusa.

394

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

395

Ludwik Węgierski — węg. Lajos I Nagy, Ludwik I Wielki (1326–1382), król Węgier w latach 1342–1382, król Polski w latach 1370–1382, ojciec Jadwigi.

396

zrzekła się pierwszej dziewiczej miłości — mowa o Wilhelmie Habsburgu zwanym Uprzejmym (ok. 1370–1406).

397

minstrel (daw.) — śpiewak, poeta.

398

Te Deum — hymn znany od czasów wczesnochrześcijańskich, głoszący chwałę Boga (Ciebie, Boże, wysławiamy).

399

kośba (daw.) — żniwa.

400

Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.

401

połóg — około sześciotygodniowy okres po porodzie.

402

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

403

podana nieco naprzód — nieznacznie pochylona do przodu.

404

manela (daw.) — złota bransoleta.

405

światowy (daw.) — świecki.

406

złotogłów — kosztowna tkanina ze złotą nicią.

407

bisior — cienka i kosztowna tkanina, jedwab morski.

408

złogi — tu: poród.

409

Akademia Krakowska — założona w 1364 w Kazimierzu z fundacji Kazimierza III Wielkiego, odnowiona w 1400 w Krakowie przez Władysława II Jagiełłę z fundacji Jadwigi Andegaweńskiej, od 1817 funkcjonuje pod nazwą Uniwersytet Jagielloński.

410

pozór (daw.) — wygląd zewnętrzny.

411

liliowa — tu: biała jak lilia.

412

popłatać — pociąć mieczem, posiekać.

413

rohatyna (z ukr.) — włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć.

414

Pater noster, qui es in coelis, sanctificetur nomen Tuum (łac.) — Ojcze nasz, któryś jest w niebie, święć się imię Twoje.

415

suszyć (daw.) — pościć.

416

trefniś (daw.) — błazen.

417

krotochwilny (daw.) — śmieszny, dowcipny.

418

tedy (daw.) — więc, zatem.

419

nowotny (daw.) — nowy.

420

któren — dziś popr.: który.

421

warować się (daw.) — strzec się.

422

roków (gw.) — lat.

423

wolej (daw.) — lepiej.

424

chybaj sobie — idź sobie.

425

doletni (daw.) — taki, który „doszedł do lat”, we właściwym wieku, dorosły.

426

pierwej (daw.) — wcześniej.

427

Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.

428

infułat — wyższy dostojnik kościelny, od infuły, czyli nakrycia głowy takich osób.

429

Jan Kropidło — (ok. 1364–1421), syn księcia strzelnickiego Bolka III, sprawował kolejno urzędy biskupie w wielu diecezjach.

430

paliusz — szata liturgiczna przysługująca biskupowi metropolicie (zwierzchnikowi kościelnej metropolii, czyli archidiecezji z zależnymi od niej diecezjami).

431

płowy — (o włosach) jasny.

432

wymiarkować (daw.) — zorientować się.

433

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

434

Sulimczyk — człowiek herbu Sulima, tu o Zawiszy Czarnym i jego bratu Farureju.

435

gwoździki — popr.: goździki.

436

trefniś (daw.) — błazen.

437

zydel — mebel do siedzenia, podobny do taboretu.

438

ronić (daw.) — strącać.

439

kaleta — woreczek na pieniądze, zawieszany u pasa.

440

skojec — średniowieczna moneta, 1/24 grzywny.

441

ziemia dobrzyńska — obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez Krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem.

442

naści (daw.) — masz.

443

leziwo — przyrząd pomagający w chodzeniu po drzewach.

444

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

445

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

446

bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

447

Pax vobiscum! (łac.) — pokój z wami.

448

ops (daw.) — rozpusta.

449

Zawisza z Kurozwęk — (zm. 1382), regent Królestwa Polskiego, biskup krakowski, kanclerz koronny, podkanclerzy koronny. Niechętny mu kronikarz Janko z Czarnkowa pisze, że po jego śmieci w Kościele Mariackim w Krakowie było słychać diabelskie krzyki „Pojedziemy na ops!”, tj. na rozpustę.

450

zali (daw.) — czy.

451

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

452

Florian z Korytnicy — średniowieczny rycerz polski, kasztelan wiślicki, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

453

Domarat z Kobylan — (1380–1440), uczestnik bitwy pod Grunwaldem, od r. 1428 marszałek nadworny koronny.

454

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

455

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

456

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

457

Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów.

458

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

459

wartko (daw.) — szybko.

460

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

461

łacnie (daw.) — łatwo.

462

abych (daw., reg.) — abym.

463

wyrostek (daw.) — młody chłopak.

464

źrzały (daw.) — dojrzały, dorosły.

465

pacholę (daw.) — dziecko.

466

korol (z ros.) — król.

467

rozsierdzić się (daw.) — rozgniewać się.

468

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

469

nie stanie (daw.) — nie starczy.

470

jeno (daw.) — tylko.

471

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

472

Konrad von Jungingen — (1355–1407) wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.

473

turbacja (daw.) — trudna sytuacja bądź zmartwienie nią.

474

niemoc (daw.) — choroba.

475

turbować (daw.) — martwić.

476

zapędliwość — popędliwość.

477

zaciąć się (daw.) — uprzeć się, zawziąć się.

478

w szranki powołan być nie może — nie można go wyzwać na pojedynek.

479

szczeznąć (daw.) — zginąć.

480

dokazać (daw.) — dokonać.

481

roków (gw.) — lat.

482

stryk (daw.) — stryj.

483

ostać (się) (daw.) — zostać.

484

ostawić (daw.) — zostawić.

485

pomiarkować (daw.) — zastanowić się.

486

przystać na coś (daw.) — zgodzić się na coś.

487

zaprzeć się czegoś (daw.) — zaprzeczyć czemuś.

488

niepodobna (daw.) — niemożliwa.

489

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

490

odkazać — (z ros.) odpowiedzieć.

491

krucyfiks — krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus: ukrzyżowany.

492

rychło (daw.) — szybko.

493

Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.

494

turbacja (daw.) — trudna sytuacja bądź zmartwienie nią.

495

wolej (daw.) — lepiej.

496

otrąbić (daw.) — ogłosić uroczyście.

497

bez (daw.) — przez.

498

jąć (daw.) — zacząć.

499

frasować się (daw.) — martwić się.

500

ścierciałka — skartabella, szlachcic bez pełni praw stanowych.

501

mieszczanów — dziś popr.: mieszczan.

502

aże (daw.) — aż.

503

zabawiać się (daw.) — zajmować się.

504

w dół Węgrów — na południe Węgier.

505

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

506

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

507

polerowany — tu: obyczajny, wyrafinowany.

508

szyi niepewny — niepewny, czy nie wykonają na nim wyroku śmierci.

509

mdły (daw.) — słaby.

510

kaganek — lampka oliwna.

511

zapędliwy (daw.) — popędliwy, skłonny do szybkiego a nieprzemyślanego działania.

512

Za Jasiem do Śląska — pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.

513

rzęsów — dziś popr.: rzęs.

514

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

515

Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.

516

deputacja (daw.) — delegacja.

517

cech — samorządna organizacja rzemieślników, skupiająca przedstawicieli określonego zawodu.

518

bractwo — organizacja religijna, zrzeszająca ludzi o podobnych formach pobożności (np. bractwo różańcowe).

519

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

520

kanonik — w średniowieczu duchowny żyjący przy katedrze według reguł kanonicznych.