Krzyżacy

172

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

173

łuby — kosze, bagaże.

174

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

175

jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.

176

kord — krótki miecz.

177

fryzyjski — pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

178

ślachcic — dziś popr.: szlachcic.

179

jen (daw.) — który.

180

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

181

niedziela (daw.) — tydzień.

182

wartki (daw.) — prędki (tu: do bójki).

183

samoczwart (daw.) — we czterech.

184

podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.

185

kowany (daw.) — kuty, wykuty.

186

doźrzeć — dziś popr.: dojrzeć.

187

garncówka — właśc.: półgarncówka, naczynie o objętości pół garnca.

188

nieruchomie — dziś popr.: nieruchomo.

189

kur (daw.) — kogut.

190

połóg — około sześciotygodniowy okres po porodzie.

191

prawić (daw.) — mówić, opowiadać.

192

samoczwart (daw.) — we czterech.

193

alibo — dziś popr.: albo.

194

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

195

miarkuj, co ci rzekę — zwracaj uwagę na to, co ci mówię.

196

połóg — około sześciotygodniowy okres po porodzie.

197

otrąbić (daw.) — ogłosić uroczyście.

198

sprawić się (daw.) — spełnić powinności a. obowiązki.

199

kopa (daw.) — 60.

200

padło — padlina.

201

roli niezwyczajnych — nieprzyzwyczajonych do pracy na roli.

202

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

203

jen (daw.) — który.

204

więcej zbójem niźli zakonnikiem patrzył — bardziej wyglądał na zbójcę niż na zakonnika.

205

knecht — żołnierz piechoty niemieckiej, pachołek; tu użyte w chrakterze obelgi.

206

sokolnik — treser ptaków drapieżnych używanych do polowania na mniejsze zwierzęta.

207

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

208

Rusin — dziś: Ukrainiec, względnie Białorusin.

209

onych — tych.

210

olsnąć (daw.) — oślepnąć.

211

knecht — żołnierz piechoty niemieckiej.

212

bartnik — osoba zajmująca się hodowlą pszczół w barci, to jest w wydrążonym pniu drzewa w lesie.

213

mąt — zamęt.

214

wsiów — dziś popr.: wsi.

215

Nałęcze — śrdw. ród wielkopolskich możnowładców, który dał początek herbowi Nałęcz.

216

grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

217

kaczy kłapak — kołpak z kaczymi piórami.

218

wolej (daw.) — lepiej.

219

sparcieją — tu: osłabną; parcieć (o tkaninach): rozpadać się ze starości.

220

blanki — zwieńczenie muru obronnego.

221

benedyktyni — zakon założony w 529 r. przez Benedykta z Nursji, w średniowieczu bardzo aktywny w Polsce; jego motto brzmi po łac. Ora et labora, czyli: Módl się i pracuj.

222

między dworzany (daw.) — między dworzanami.

223

legenda o Walgierzu Wdałym (tj. pięknym) — wzięta przez Sienkiewicza z Kroniki Wielkopolskiej (XIV/XV w.), oparta na zachodnioeuropejskim eposie o Walterze i Helgundzie.

224

zali (daw.) — czy.

225

terminy (daw.) — sytuacje, okoliczności, przeważnie stanowiące zagrożenie.

226

światowy (daw.) — świecki.

227

grzech pierworodny — według doktryny chrześcijańskiej ludzie rodzą się grzeszni, a dopiero chrzest zmywa ten grzech.

228

gorzeć (daw.) — płonąć.

229

kopijnicy — ciężka jazda uzbrojona w kopie i miecze.

230

włodyka (daw.) — tu: pan, władca.

231

wasal — rycerz bądź szlachcic, który złożył komuś hołd i przysięgę na wierność, obiecując mu pomoc i wsparcie, a w zamian otrzymując lenno (posiadłość ziemską).

232

Popiel — legendarny władca, po raz pierwszy wspomniany w kronice Galla Anonima jako przedstawiciel dynastii poprzedzającej Piastów. Pod wpływem modyfikacji legendy w kronice mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem stał się symbolem złego króla.

233

grabstwo — hrabstwo, okręg.

234

Rynga — w wersji z Kroniki Wielkopolskiej siostra Wisława nazywała się Marzanna.

235

wasal — rycerz bądź szlachcic, który złożył komuś hołd i przysięgę na wierność, obiecując mu pomoc i wsparcie, a w zamian otrzymując lenno (posiadłość ziemską).

236

suzeren — zwierzchnik wasala, ofiarowujący mu ochronę i ziemię (lenno) w zamian za przysięgę wierności. Jak widać z tego fragmentu, w roli suzerena mógł występować również dostojnik kościelny, w tym wypadku opat tyniecki.

237

abbas centum villarum (łac.) — opat stu wiosek; ma to oznaczać potęgę i bogactwo opata klasztoru w Tyńcu.

238

głowa wygolona na wierzchu — mowa o tzw. tonsurze; tonsura, stosowana od roku 633 do 1972, była kręgiem wygolonym na głowie zakonnika, oznaczającym jego przynależność do stanu duchownego.

239

sadzony — tu: wysadzany.

240

po kądzieli — w linii żeńskiej; kądziel — pęk włókien przygotowanych do przędzenia.

241

św. Benedykt z Nursji — (ok. 480–547) założyciel zakonu benedyktynów.

242

błogosławiony Hraban Maur — (ok. 780–856) mnich benedyktyński, kronikarz i poeta z czasów dynastii Karolingów.

243

św. Bonifacy — prawdopodobnie chodzi o Bonifacego-Winfrida (ok. 675–754), biskupa, benedyktyna, misjonarza, męczennika i świętego określanego jako „apostoł Niemiec”.

244

św. Benedykt z Aniane — (747–821), francuski benedyktyn, doradca Ludwika Pobożnego, zapoczątkował istnienie benedyktyńskich klasztorów w dzisiejszej Francji.

245

Jan z Tolomei — właśc. Jan Tolomei (1272–1348), bardziej znany pod zakonnym imieniem Bernard, włoski teolog i założyciel kongregacji oliwetanów, stanowiącej odłam zakonu benedyktynów. Tolomei to nazwisko, nie jak w przypadku wymienionych wcześniej nazwa miasta.

246

patronowie nasi — wszyscy wymienieni byli benedyktynami.

247

ucałował po rycersku — scena podkreśla rolę opata jako dostojnika świeckiego.

248

rzadkie jeszcze wówczas po kościołach organy — pierwsza wzmianka o kościelnych organach w Polsce pochodzi z roku 1340 i dotyczy kościoła św. Jakuba w Toruniu.

249

Kiejstut — (ok. 1310–1382), książę trocki, wielki książę litewski w ostatnich latach życia, skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą i uwięziony przez niego w Krewie, gdzie zmarł.

250

stalle — zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.

251

męt — zamęt, zamieszanie.

252

graf — tytuł szlachecki używany w Niemczech i w krajach niegdyś zależnych od cesarstwa niemieckiego.

253

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

254

pasowany — na rycerza.

255

knecht — żołnierz piechoty niemieckiej.

256

któren — dziś popr.: który

257

piąci (daw.) — pięciu.

258

obiecował — dziś popr.: obiecywał.

259

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

260

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

261

księcia — historia uprowadzenia księcia mazowieckiego Janusza ze Złotoryi została opisana w poprzednich rozdziałach; przy tej okazji miała zginąć żona powieściowego Juranda ze Spychowa.

262

komtur Lichtenstein — postać literacka.

263

św. Brygida Szwedzka — (1303-1373), święta, wizjonerka, pisarka i teolog, założycielka zakonu brygidek.

264

osiem roków temu — w r. 1391.

265

Piotr z Alwastra — spowiednik św. Brygidy i tłumacz jej objawień na łacinę.

266

Maciej z Linköping — kanonik, tłumacz objawień św. Brygidy na łacinę.

267

siła (daw.) — wiele.

268

najprzedniejszy (daw.) — najlepszy, najwyższej jakości.

269

krajka — skrawek tkaniny bądź jej pas przyszyty na brzegu sukni, także: chustka.

270

głownia — palący się lub spalony kawałek drewna.

271

kierz (daw.) — krzak.

272

św. Liberiusz — święty z II w. n.e.

273

św. Brygida Szwedzka — (1303-1373), święta, wizjonerka, pisarka i teolog, założycielka zakonu brygidek.

274

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

275

uważał się — tu: był uważany.

276

gwoli (daw.) — z powodu.

277

fryzyjski — pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

278

kowany (daw.) — kuty, wykuty.

279

kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.

280

łakomy — tu: budzący zainteresowanie i chęć posiadania, por. „łakomy kąsek”.

281

jeno (daw.) — tylko.

282

na pował — tak, że będą leżeć pokotem.

283

dalekość — odległość.

284

olszyniec — zagajnik olchowy.

285

Kazimierzowe — aluzja do panowania Kazimierza Wielkiego (1310–1370) i poprawy standardów cywilizacyjnych w Polsce za jego czasów.

286

gdzie siedem razy na dzień dzwony biją — sens: gdzie odprawiana jest liturgia godzin, to jest modlitwa obowiązkowo domawiana siedem razy na dzień przez osoby ze święceniami duchownymi.

287

wdały (daw.) — piękny.

288

jędzon — potwór, upiór.

289

przechodzić (daw.) — przekraczać.

290

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

291

rysią — kłusem.

292

miary ludzkiej nie przechodził — nie przekraczał wzrostu wysokiego człowieka, nie był olbrzymem.

293

staje, stajanie — dawna miara odległości (etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć).

294

kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.

295

glewia — broń drzewcowa z grotem w formie jednosiecznego noża; tu: kopia.

296

cugle — wodze, lejce.

297

w posła godzisz — posła atakujesz.

298

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

299

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

300

Jan Farurej z Garbowa — rycerz, brat Zawiszy Czarnego.

301

Mikołaj z Moskorzowa — wspomniany w rozdz. 1 dowódca obrony górnego zamku w Wilnie w r. 1390.

302

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

303

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

304

dań (daw.) — danina, dar.

305

płochość (daw.) — lekkomyślność.

306

wolej (daw.) — lepiej.

307

samowtór (daw.) — we dwóch.

308

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

309

lubo (daw.) — chociaż.

310

rakuski (daw.) — austriacki.

311

Burgundia — region w centralnej Francji.

312

gorze chłopcu (daw.) — źle z chłopcem.

313

wypiastować — wychować.

314

prawy (daw.) — prawdziwy.

315

nie skończy on własną śmiercią — sens: umrze śmiercią gwałtowną, zapewne na skutek wyroku sądu.

316

dzierżyć — trzymać.

317

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

318

przystojny (daw.) — odpowiedni, właściwy.

319

krotofilny (daw.) — skłonny do żartów; krotochwila — farsa, żartobliwy utwór sceniczny bądź żart, dowcip.

320

tuszyć (daw.) — mieć nadzieję.

321

zmóc — pokonać.

322

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

323

chycić — dziś popr.: chwycić.

324

roków (gw.) — lat.

325

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

326

liszka — tu: futro ze skór lisich.

327

koleśno (daw.) — w kolasach; kolasa to odkryty powóz konny bez resorów.

328

którym nie wolno było omijać Krakowa, by nie pozbawić miasta licznych opłat — niektóre miasta posiadały w średniowieczu przywilej, określany jako „prawo składu”, zgodnie z którym kupcy nie mogli ich omijać, lecz przez określony czas musieli wystawiać tam swój towar na sprzedaż.

329

skrzęt (daw.) — krzątanina, ruch.

330

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

331

wagować się (daw.) — wahać się, zastanawiać się.

332

z dworzany — dziś popr.: z dworzanami.

333

przezpiecznie — dziś popr.: bezpiecznie.

334

lubo (daw.) — chociaż.

335

gomółka — niewielka, okrągła szybka.

336

dworzyszcze (daw.) — gmach, okazały budynek.

337

zgoła (daw.) — nawet.

338

krzyżowanie — dekoracja architektoniczna w postaci krzyżujących się belek na fasadzie budynku.

339

łokieć — dawna miara długości, w przybliżeniu odległość od stawu łokciowego do dłoni, ok. 55-77 cm.

340

skład — tu: sklep.

341

sowity (daw.) — obfity, bogaty.

342

najprzedniejszy (daw.) — najlepszy, najwyższej jakości.

343

mercatorium (z łac.) — dom kupców.

344

Schrotamt — urząd przeładunku beczek winnych.

345

sprawa gardłowa — sprawa, w której grozi kara śmierci.

346

wszelako (daw.) — jednak.

347

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

348

Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.

349

Bonifacy IX — Pietro Tomacelli (ok. 1350–1404), papież od 1389, poparł Polskę, gdy walczyła z krzyżakami.

350

gonitwy — tu: turniej rycerski.

351

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

352

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

353

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

354

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

355

Aral — Jezioro Aralskie, dawniej określane jako morze, leżące w dzisiejszym Kazachstanie i Uzbekistanie.

356

wschody (daw.) — schody.

357

wyprawa krzyżowa — tu: wyprawa wojenna przeciw poganom, mająca zmusić ich siłą do chrztu. Określenie to stosowano w szczególności wobec krucjat, mających na celu zdobycie na muzułmanach miejsca narodzin Chrystusa. W szerszym sensie odnosiło się także do innych walk z niechrześcijanami.

358

Tochtamysz — (zm. 1406) chan tatarskiej Złotej Ordy w latach 1380–1395, pokonany przez Timura zbiegł na Litwę, skąd bezskutecznie starał się odzyskać władzę.

359

tron kapczacki — władza nad Ordą Kipczacką, szerzej znaną jako Złota Orda. Było to dawne państwo mongolsko-tatarskie w okolicach gór Kaukazu i dorzecza Wołgi. Orda stanowiła coś pośredniego między zmilitaryzowanym państwem a formą organizacji wojskowej.

360

Złota Orda — dawne państwo mongolsko–tatarskie w okolicach gór Kaukazu i dorzecza Wołgi. Orda była czymś pośrednim między zmilitaryzowanym państwem a formą organizacji wojskowej.