Полная версия
Krzyżacy
Zbyszko przeląkł się groźby, gdyż przyszła mu na myśl Danusia, i odrzekł:
— Toć nie ja nie wierzę, jeno przeor dominikanów w Sieradzu.
— Obejrzyjcie, panie, sami wosk na pieczęciach; a co do przeora, Bóg wie, zali on jeszcze żyw, albowiem prędka bywa sprawiedliwość boska.
Lecz gdy przyjechali do Sieradza, pokazało się, że przeor był żyw.
Zbyszko udał się nawet do niego, aby dać na dwie msze, z których jedna miała się odprawić na intencję Maćka, druga na intencję owych pawich pióropuszów, po które Zbyszko jechał. Przeor, jak wielu wówczas w Polsce, był cudzoziemcem, rodem z Cylii, ale przez czterdzieści lat życia w Sieradzu wyuczył się dobrze polskiej mowy i był wielkim nieprzyjacielem Krzyżaków.
Za czym, dowiedziawszy się o Zbyszkowym przedsięwzięciu, rzekł:
– Większa ich jeszcze spotka kara boska, ale i ciebie od tego, coś zamierzył, nie odwodzę[1220], naprzód z tej przyczyny, iżeś zaprzysiągł, a po wtóre, że za to, co tu w Sieradzu uczynili, nigdy ich dosyć polska ręka nie przyciśnie.
— Coże uczynili? — zapytał Zbyszko, który rad był wiedzieć o wszystkich nieprawościach krzyżackich.
Na to staruszek przeor rozłożył dłonie i naprzód począł odmawiać głośno „Wieczny odpoczynek”, potem zaś siadł na zydlu[1221], przez chwilę oczy trzymał zamknięte, jakby chcąc zebrać dawne wspomnienia, i wreszcie tak mówić począł:
— Sprowadził ich tu Wincenty z Szamotuł[1222]. Było mi wtedy dwanaście roków[1223] i właśniem przybył tu z Cylii, skąd mnie wuj mój Petzoldt, kustosz, zabrał. Krzyżacy napadli w nocy na miasto i zaraz je podpalili. Widzieliśmy z murów, jako w rynku mężów, dzieci i niewiasty ścinali mieczami albo jako niemowlęta rzucali w ogień... Widziałem zabijanych i księży, gdyż w złości swej nie przepuszczali nikomu. A zdarzyło się, iż przeor Mikołaj, z Elbląga rodem będąc, znał komtura[1224] Hermana, który wojskiem przewodził. Wyszedł on tedy ze starszymi braćmi do owego lutego[1225] rycerza i klęknąwszy przed nim, zaklinał go po niemiecku, aby się chrześcijańskiej krwi ulitował. Któren[1226] mu rzekł: „Nie rozumiem” — i dalej rzezać ludzi nakazał. Wtedy to wycięto i zakonników, a z nimi wuja mego Petzoldta, a zasię Mikołaja koniowi do ogona przywiązali[1227]... A nad ranem nie było jednego żywego człowieka w mieście, prócz Krzyżaków i prócz mnie, który się na belce ode dzwonu zataiłem. Bóg ich już pokarał za to pod Płowcami, ale oni ciągle na zgubę tego chrześcijańskiego Królestwa dybią i póty dybać będą, póki ich całkiem nie zetrze ramię boskie.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Przypisy
1
Krzyżacy — Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, założony w czasie krucjat (ok. 1191), po upadku Królestwa Jerozolimskiego usiłował stworzyć sobie państwo w Europie na ziemiach pogańskich Prusów i na terenie Litwy.
2
luty (daw.) — groźny, srogi.
3
tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.
4
kord — krótki miecz.
5
ziemianin — właściciel majątku ziemskiego, obszarnik, dziedzic.
6
konew (daw.) — duże naczynie.
7
sytny (daw.) — sycący, pożywny.
8
stągiewka (daw.) — mała stągiew; stągiew — wysokie naczynie o szerokim dnie.
9
Władysław I Łokietek — (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego. Walcząc o władzę, musiał zbrojnie stłumić bunt mieszczaństwa krakowskiego pod wodzą wójta Alberta (1311–1312), stąd wzmianka o napięciach między mieszczaństwem a stanem rycerskim.
10
ad concessionem pecuniarum (łac.) — do wydawania pieniędzy.
11
gotowy grosz (daw.) — gotówka.
12
gody — święto.
13
prawić (daw.) — mówić, opowiadać.
14
gonitwy w szrankach — konkurencje konne na turnieju rycerskim; szranki — ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej.
15
kmotr, kumotr — dawne określenie grzecznościowe, gdzie indziej także: kum, ojciec chrzestny.
16
rad (daw.) — chętnie.
17
gad (daw.) — małe zwierzęta, robactwo bądź szkodniki.
18
rad (daw.) — chętnie.
19
szranki — ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej, przen. sam turniej.
20
zowią (daw.) — dziś popr.: nazywają.
21
rodzonego — brata.
22
Tępa Podkowa — autentyczny herb: złoty krzyż pod białą podkową na niebieskim polu.
23
zawołanie — hasło służące do zwoływania rodu, np. w czasie bitwy, umieszczane w górnej części herbu; nie występuje w heraldyce innych krajów.
24
wojna Grzymalitów z Nałęczami — wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów.
25
zasie — dziś popr.: zaś.
26
kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.
27
Jan z Oleśnicy — (zm. 1413), wielkorządca Litwy, starosta krakowski.
28
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
29
opatrzyłem się — dziś: zaopatrzyłem się.
30
podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.
31
pawęż (daw.) — wysoka, czworokątna tarcza z drewna obitego skórą lub blachą.
32
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
33
siedziało książę — w dawnej polszczyźnie wyraz ”książę” miał rodzaj nijaki.
34
najprzedniejszy (daw.) — najlepszy, najwyższej jakości.
35
Burgund — mieszkaniec Burgundii, regionu w centralnej Francji.
36
dzieci Beliala — przen. poganie; Belial a. Baal — bożek pogański wspominany w Starym Testamencie.
37
Mikołaj z Moskorzowa — dowódca obrony górnego zamku w Wilnie w r. 1390.
38
zamkuście nie dali — gdy Krzyżacy zaatakowali Wilno w jesieni 1390, górny zamek obroniła załoga dowodzona przez Mikołaja Moskarzewskiego; w obronie zamku dolnego dowodził i zginął wówczas brat Jagiełły, Korygiełło.
39
tedy (daw.) — więc, zatem.
40
służały — mający za sobą długą służbę (w domyśle: w wojsku), doświadczony.
41
potykać się — walczyć.
42
chrobry — dzielny, odważny.
43
któren — dziś popr.: który.
44
przedziać (daw.) — przeszyć, przebić; por. „nadziać”.
45
brzeszczot — ostrze, tu: miecz.
46
przymawiać — czynić zarzuty a. wymówki.
47
Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów. Tu ogólnie o poganach.
48
sąd boży — w średniowieczu pojedynek sądowy, mający dowieść racji jednej ze stron i uważany za dowód.
49
zrok (daw.) — umówione miejsce i czas spotkania.
50
Wacław IV Luksemburski (1361–1419) — król niemiecki 1378–1400 i czeski 1378–1419, nazywany tu „rzymskim” przez wzgląd na tradycję Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego.
51
kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.
52
chrobry — dzielny, odważny.
53
zali (daw.) — czy.
54
Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów. Tu ogólnie o poganach.
55
każden — dziś popr.: każdy.
56
gdy diabła w katedrze w Płocku na ziem zrzucono, kazał mu ogarek postawić — anegdota dotyczy udziału Jagiełły w misterium wielkanocnym, w trakcie którego zrzucano na ziemię postać pokonanego diabła. Wzięło się stąd przysłowie „Stawiać Panu Bogu świeczkę, a diabłu ogarek”.
57
kniaź — książę.
58
sparszeć — nabawić się grzybicy głowy, zwanej parchem.
59
drzewiej (daw.) — dawniej.
60
numa — litewska chata z ziemi i nieociosanych bierwion.
61
ninie (daw.) — teraz.
62
tęskności — dziś popr.: tęsknoty.
63
mecher — pęcherz.
64
jarzębowym — jarzębinowym.
65
przedaż — dziś popr.: sprzedaż.
66
skojec — średniowieczna moneta, 1/24 grzywny.
67
trefić — układać w loki.
68
jedle — dziś: jadle, jedzeniu.
69
człeku — dziś popr.: człowiekowi.
70
jafer — borówka (wzięte z gwary podhalańskiej, za pomocą której Sienkiewicz naśladował język staropolski).
71
żywot (daw.) — brzuch.
72
Ryngałła — (ok. 1367–ok.1430), córka księcia trockiego Kiejstuta oraz Biruty, siostra Witolda.
73
pochutnica — kobieta lekkich obyczajów.
74
Witoldowa — dziś popr.: Witolda.
75
Henryk — najmłodszy syn księcia mazowieckiego Ziemowita III, miał niższe święcenia kapłańskie. Dla małżeństwa z Ryngałłą zrezygnował z godności biskupa płockiego.
76
książę mazowieckie — w dawnej polszczyźnie wyraz ”książę” był rodzaju nijakiego.
77
dyspensa — wydawane w szczególnych przypadkach zwolnienie z obowiązku przestrzegania któregoś z przepisów prawa kościelnego.
78
pierwej (daw.) — dawniej.
79
postępkiem swoim — tj. rezygnacją ze święceń kapłańskich.
80
krwie — dziś popr.: krwi; z tej krwie oznacza: tego rodu.
81
clerici (łac.) — klerycy.
82
awinioński — w latach 1378–1417 na skutek tarć politycznych wśród kardynałów oraz działań królów Francji wielokrotnie wybierano dwóch, a nawet trzech papieży jednocześnie. Obóz związany z Francją stworzył drugą siedzibę papieską w mieście Avingon. Obecnie papieże awiniońscy uznawani są za antypapieży (osoby nieprawnie sprawujące ten urząd), a okres ten określany jest mianem „wielkiej schizmy zachodniej”. W czasie przedstawianym w powieści papieżem awiniońskim był Benedykt XIII, a rzymskim - Bonifacy IX.
83
zlisić się (daw.) — zrazić się, zniechęcić.
84
być za elektem — być żoną biskupa-elekta.
85
śpik — dziś popr.: szpik.
86
Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.
87
Jan Farurej z Garbowa — rycerz, brat Zawiszy Czarnego.
88
Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.
89
Paweł (Paszko) zwany Złodziej z Biskupic — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.
90
Abdank a. Awdaniec— średniowieczny ród rycerski.
91
Krystyn z Ostrowa — (1352–-1430), marszałek dworu królowej Jadwigi, w bitwie pod Grunwaldem wystawił własną chorągiew.
92
Jakub z Kobylan — (zm. 1454), rycerz i dowódca, w latach 1425–1430 marszałek dworu wielkiego księcia litewskiego Witolda.
93
knykcie — stawy w palcach u rąk bądź odcinki między tymi stawami.
94
komes — dostojnik dworski bądź zarządca okręgu.
95
nieprzyjaciel z Awinionu — antypapież.
96
zgoda między królem a kniaziem Witoldem na Niemcach skrupiła — sens: skutki tej zgody spadły na Niemców.
97
siła (daw.) — wiele.
98
Świdrygiełło — (ok. 1370-1452), najmłodszy brat Jagiełły, przeciwnik unii polsko-litewskiej, często spiskujący z Krzyżakami.
99
Konrad von Jungingen — (1355–1407) wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393–1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.
100
Ulrich von Jungingen — 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem. W momencie przedstawianym w książce wielkim mistrzem zakonu był jego brat, Konrad.
101
kniaź — książę.
102
żelezie — dziś popr.: żelazie.
103
nadmiar — ponad zwykłą miarę, nadmiernie.
104
praw — znaczenie: ma rację.
105
naniecić, rozniecić — rozpalić.
106
Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).
107
czeladź — służba.
108
Kiejstutówna — córka Kiejstuta; Kiejstut — (ok. 1310–1382), książę trocki, wielki książę litewski w ostatnich latach życia, skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą i uwięziony przez niego w Krewie, gdzie zmarł.
109
Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.
110
niedziela (daw.) — tydzień.
111
jeno (daw.) — tylko.
112
ninie (daw.) — teraz.
113
siła (daw.) — wiele.
114
księżna Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).
115
lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.
116
pacholik — chłopiec.
117
rybałt — wędrowny muzyk lub śpiewak.
118
gęśle (muz.) — ludowy instrument smyczkowy, podobny do skrzypiec.
119
młódka (daw.) — młoda dziewczyna.
120
z dworzany — dziś popr.: z dworzanami.
121
przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.
122
siestra — błąd w stylizacji, taka wymowa możliwa była na wschodzie Polski, a z tekstu wynika, że Bogdaniec leżał w Wielkopolsce.
123
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
124
bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.
125
Witold Kiejstutowicz, zwany wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
126
gotuje (daw.) — przygotowuje.
127
ziścić się — spełnić się.
128
przeciw którym nikomu niesporo — sens: nikt nie ma ochoty na potyczkę z nimi.
129
roków — dziś popr.: lat.
130
blach — tj. zbroi.
131
Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.
132
pokrewnych — krewnych.
133
kur (daw.) — kogut.
134
jutrznia — pierwsza część katolickiej liturgii godzin (siedmiu codziennych modlitw, do których zobowiązane są osoby ze święceniami duchownymi), odmawiana o wschodzie słońca.
135
rybałt — wędrowny muzyk lub śpiewak.
136
lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.
137
jasełka — widowiska teatralne na temat Bożego Narodzenia, wzorowane na średniowiecznych misteriach franciszkańskich.
138
pomieszanie — zmieszanie, zakłopotanie.
139
Za Jasiem do Śląska — pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.
140
chciwie — chętnie.
141
komes — tu raczej w znaczeniu „możny rycerz” niż jako urząd.
142
przedchorągiewny — rycerz walczący w pierwszym szeregu, przed sztandarem chorągwi (dawnej jednostki wojskowej), do której należy.
143
któren — dziś popr.: który.
144
dyć (gw.)— przecież.
145
miesiąc (daw.) — księżyc.
146
szyba kościelna — chodzi o witraż.
147
grabia — hrabia; Sienkiewicz nadaje Jurandowi ze Spychowa już trzeci nie odpowiadający sytuacji tytuł.
148
gładka — tu: piękna.
149
siła (daw.) — wielu.
150
pomorzył (daw.) — zabił.
151
nabrały — napęczniały.
152
długo książę w niewoli u nich siedział — w 1393 r.; Sienkiewicz prawdopodobnie przesadza na temat czasu trwania niewoli.
153
troczyć — przywiązać.
154
halebarda — dziś popr.: halabarda.
155
rubież — granica, pogranicze.
156
przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.
157
pawęż (daw.) — wysoka, czworokątna tarcza z drewna obitego skórą lub blachą.
158
bydlić (daw.) — mieszkać, przebywać.
159
radziej (daw.) — chętniej.
160
któren — dziś popr.: który.
161
luty (daw.) — groźny, srogi.
162
frasować się (daw.) — martwić się.
163
przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.
164
nie cudna temu chłopcu wojna — sens: wojna nie jest dla niego niczym nowym.
165
roków — dziś popr.: lat.
166
nowotny (daw.) — nowy.
167
wiskać — prawdopodobnie od iskać, drapać.
168
otrok (daw.) — chłopak.
169
nie idzie (daw.) — nie uchodzi, nie wypada.
170
gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.
171
łagiew (daw.) — naczynie podróżne.
