Уч мушкетёр

Герсог Бэкингем қутичани олди-ю, яна унинг пойига йиқилди.

– Сиз кетишни ваъда қилиб эдингиз.

– Лафзим устидан чиқаман ҳам. Қўлингизни беринг, хоним, қўлингизни беринг, кейин кетаман.

Қиролича Анна кўзларини юмган ва бир қўли билан Эстефанияга суянган кўйи бошқа қўлини унга узатди, негаки, дармони қуриётганини ўзи сезиб турарди.

Бэкингем бу гўзал қўлга эҳтирос билан лабларини босди.

– Ярим йил ўтмасдан, – ўрнидан тураркан деди у, – гарчи, бунинг учун еру осмонни остин-устун қилишимга тўғри келса ҳам, мен сизни кўраман, хоним.

Кейин у лафзида туриб, хонадан чопиб чиқиб кетди.

Даҳлизда у Бонасе хонимни топди, у илгариги эҳтиёт чоралари ва ўша муваффақият билан уни Луврдан ташқарига чиқариб қўйди.

XIII

Жаноб Бонасе

Китобхон пайқаган бўлса керак, бу воқеанинг ҳаммасида бир киши бор эдики, мушкул аҳволига қарамасдан, у билан ҳеч кимнинг иши бўлмади. Бу киши рицарлик қаҳрамонликларга ва айни замонда ишқий саргузаштларга бой ўша даврда чамбарчас боғланиб кетган сиёсий ва ишқий фитналарнинг муҳтарам қурбони жаноб Бонасе эди.

Хайриятки, китобхон уни эсласа-эсламаса ҳам, биз уни назардан қочирмасликни ваъда қилган эдик.

Ҳибсга олган изқуварлар уни тўппа-тўғри Бастилияга жўнатишди ва у ерда мушкетларини ўқлаб турган бир взвод аскарлар ёнидан уни зириллатиб етаклаб ўтдилар.

Сўнгра ним ертўла узун даҳлизга тушиб қолиб, у ўз кузатувчиларининг шафқатсиз муомаласига йўлиқди, шаънига энг қўпол сўкишлар ёғилди. Изқуварлар паст насабли кишига ишлари тушганини кўриб, у билан энг хароб гадой сингари муносабатда бўлдилар.

Ярим соат ўтгач, мирза келди, уни тергов хонасига олиб боришга фармойиш бериб, тутқуннинг хавотирларига эмас-у, азобларига барҳам берди. Одатда ҳибсга олинганлар ўз камераларида тергов қилинарди, бироқ, жаноб Бонасе билан муомалада тортиниб ўтиришни лозим ҳисобламасдилар. Икки соқчи шўрпешона атторни ушлаб олиб, ҳовлидан ўтишга мажбур этдилар, уч посбон турган даҳлизга олиб кириб, аллақандай эшикни очдилар-да, уни гумбазсимон шифтли, фақат стол, стули бор комиссар ўтирган хонага туртиб киргизиб қўйдилар. Комиссар стулда ўтириб, стол устида алланималарни ёзмоқда эди.

Соқчилар маҳбусни стол ёнига келтирдилар ва комиссарнинг ишораси билан унинг овози етмайдиганроқ жойга бориб турдилар.

Шу пайтгача қоғозлари устида бошини эгиб ўтирган комиссар, қаршисида ким турганини текшириб кўргиси келгандай тўсатдан киприкларини кўтариб, қаради. Комиссарнинг чеҳраси тунд эди – учли бурун, туртиб чиққан заъфарон ёноқлар, кўзлар кичкина, лекин тийран ва ўткир. Унинг юзида ҳам сувсарнинг, ҳам тулкининг истараси бор эди. Совути остидан чўзилиб чиққан тошбақанинг калласига монанд боши қора ҳакамлик ридонинг ичидан чиқиб турган узун, ҳаракатчан гарданида чайқалиб турарди.

Комиссар, аввало, жаноб Бонасенинг исму шарифи, касби кори, тураржойини суриштирди.

Сўроқ бергувчи, номим Жак-Мишел Бонасе, ёшим эллик бирда, ҳозирда савдо-сотиқ ишларини ташлаган, атторлик дўконининг собиқ эгаси бўламан. Гўрковлар кўчасидаги ўн биринчи уйда истиқомат қиламан, деб жавоб берди.

Шундан сўнг сўроқни давом этиш ўрнига комиссар сиёсатга суқилишга журъат этган кичкина одам бошидаги хавф-хатар хусусида узоқ ваъз ўқиди. Бундан ташқари, у, жаноб кардиналнинг ҳокимияти ва хаттиҳаракатларига жазосини тортмасдан тўсқинлик қилиш ҳеч кимсанинг қўлидан келмайдиган жаноб кардиналнинг, бу тенги йўқ министрнинг, бўлажак министрлар учун ёрқин тимсол бўлган бу собиқ министрлар фотиҳининг куч-қудрати борасида эзмаланиб ҳикоя бошлади.

Нутқининг бу қисми ниҳоясига етгач, комиссар шўрлик Бонасега ёв қараш қилиб, ўз аҳволи ҳақида бош қотириб кўришни маслаҳат берди.

Атторнинг мулоҳазалари мураккаб эмасди: жаноб де Ла Порт уни ўзининг чўқинтирган қизига уйлантиришни хаёл қилган кун ва соатга, хусусан, ўша чўқинтирган қиз қироличанинг кийимхонасига олинган соатга у лаънат ўқирди.

Ўта кетган номардлик аралаш ўлгудек зиқналиги билан муштарак чуқур худбинлиги жаноб Бонасе табиатининг негизи эди. Ёш рафиқасига бўлган муҳаббати қўшимча туйғу бўлиб, ҳозиргина зикр этилган туғма хусусиятлар билан беллашолмасди.

Бонасе ўзига айтилган гапни жиддий ўйлаб кўрди.

– Лекин, жаноб комиссар, – дея пинагини бузмай сўз бошлади у, – ишонинг, лутф айлаб, бизни бошқариб турган падари бузрукворнинг ҳамма фазилатларини ҳар кимдан ортиқ биламан ва қадрлайман.

– Ажабо? – ишонқирамай сўради комиссар. – Агар гап ростдан шундай бўлса, унда сиз қандай қилиб Бастилияга тушиб қолдингиз?

– Қандай қилиб, ёки, тўғрироғи, нима сабабдан мен шу ердаман – мана шунисини сизга ҳеч айтиб беролмайман, зеро, бу нарса ўзимга ҳам маълум эмас. Жаноб кардиналнинг таъбига ёқмаган бирор қилиқ учун бўлса керак-да.

– Лекин, сизни давлат хоини деб айблаётганларидан кейин, бирор жиноят қилган бўлишингиз керак.

– Давлат хоини деб? – даҳшат ичида қичқириб юборди Бонасе. – Давлат хоини деб? Ахир испанларни ёмон кўрадиган, гугенотларни кўрарга кўзи йўқ бир бечора аттор қандай қилиб давлат хоини деб айбланиши мумкин? Ўзингиз ўйлаб кўринг, жаноб комиссар. Ахир бу, мутлақо ақлга сиғмайдиган гап-ку!

– Жаноб Бонасе, – гўё юрак қаъридагини ўқиш лаёқатига эга бит кўзларини айбланувчига тикиб сўради комиссар. – Жаноб Бонасе, рафиқангиз борми?

– Ҳа, тақсир, – чигал энди бошланишини сезиб, титраб жавоб берди аттор. – Менинг… менинг рафиқам бўлган.

– Бўлган деганингиз нимаси? Бўлган бўлса уни қаёққа йўқотдингиз?

– Уни ўғирлаб кетганлар, тақсир.

– Ўғирлаб кетганлар? – қайта сўради комиссар. – Шундай денг!

Ана шу «шундай денг»дан Бонасе иш бадтар чалкашаётганини тушунди.

– Демак, уни ўғирлаб кетганлар, – давом этди комиссар. – Хўш, айнан ким ўғирлаган, биласизми?

– Назаримда, биламан.

– Ким экан у?

– Мен ҳеч нимани таъкидлаётганим йўқ, жаноб комиссар, шунисига эътибор қилсангиз. Фақат шубҳа қиляпман.

– Кимдан шубҳа қиляпсиз? Хўш, очиғини айтинг.

Жаноб Бонасе довдираб қолди: унинг ҳаммасидан тониши керакми ёки бор гапни тўкиб солсинми? Мабодо ҳаммасини инкор этаверса, у ҳаддан кўп нарсани билади-ю, иқрор бўлишга ботинмаяпти, деб ўйлашлари мумкин. Тан олган ҳолда у ўзининг ҳалол ниятини исбот этган бўлади. Шу боисдан у ҳаммасини айтиб беришга қарор қилди.

– Мен кибор мансабдорга ўхшаш салобатли, қора соч, қорамағиз кишидан шубҳа қиляпман. Бир-икки марта мен Лувр олдида рафиқамни кутиб олиб, уни уйга олиб кетаётганимда ўша киши кетимиздан эргашгандек туюлганди менга.

Комиссар хиёл бесаранжом бўлиб қолди.

– Исми нима эди? – сўради у.

– Унинг исмини билмайман. Лекин, у билан учрашиб қолиш насиб қилгудай бўлса, бошқа кишиларнинг мингтаси ичидан ҳам таниб олар эдим, бунга кафилман.

Комиссар қовоғини солди.

– Бошқа кишиларнинг мингтаси ичидан ҳам уни таниб олар эдим, дедингизми? – такрор сўради у.

– Мен айтмоқчи эдимки… – ноўрин жавоб қилганини пайқаб, тўнғиллади Бонасе. – Мен айтмоқчи эдимки…

– Сиз уни танир эдим, дедингиз, – деди комиссар, – яхши. Бугунга етар. Ушбу суҳбатимизни давом этишдан илгари рафиқангизнинг ўғриси сизга танишлигидан баъзи бировларни огоҳ этиб қўйиш зарур.

– Лекин, сизга уни танийман деганим йўқ-ку ахир! – алам билан хитоб қилди Бонасе. – Мен сизга аксини айтиб эдим…

– Маҳбусни олиб кетинг! – икки соқчига юзланиб буюрди комиссар.

– Қаерга элтиб қўйишни буюрасиз? – сўради мирза.

– Камерага.

– Қайси бирига.

– Оббо, қайсига бўлса, майли. Маҳкамроқ қулфланса бўлди, – шўрлик Бонасенинг жон-понини чиқариб юборган лоқайд товуш билан деди комиссар.

«Э, парвардигор! – хаёл сурарди у. – Бошимга кулфат тушди. Хотиним бирор ёмон жиноят қилган бўлса керак. Мени шериги деб ҳисоблаб, унга қўшиб жазолашса керак. У ҳамма гапдан мени хабардор қилиб юрганини айтган, айбини бўйнига олган бўлса керак. Аёллар заифа махлуқлар-да, ахир! Камерага, дуч келганига! Ҳа, албатта! Тун қисқа… Эртага бўлса – чархпалак, дор… Э, парвардигор! Менга раҳм-шафқат қил!»

Жаноб Бонасенинг ҳасрату нолаларига, улар бу хил ҳасратларга кўникиб ҳам қолиши лозим эди, заррача парво қилмай, соқчилар икки ёндан қўлтиқлаб, маҳбусни камерага олиб кетдилар. Комиссар аллақандай ошиғич мактуб ёзишга тутинди. Мирза маҳтал бўлиб, унинг ёнида турарди.

Бу кеча Бонасе мижжа қоқмади – камерасининг ғоят ноқулайлиги эмас, балки даҳшатли ваҳима уйқу бермади. Тиқ этган товушдан сесканиб, у тун бўйи курсида ўтириб чиқди. Куннинг дастлабки шуълалари дераза панжараси орасидан мўралаганда эса унга қуёшнинг ўзи ҳам мотам тусига киргандай кўриниб кетди.

Тўсатдан у эшик тамбаси сурилаётганини эшитиб қолди-ю, қўрқувдан, ҳатто, сапчиб тушди. У мени дор остига элтиш учун келишди, деб хаёл қилди. Шунинг учун эшикда жаллод ўрнига кечаги комиссар билан мирза кўринганида уларнинг бўйнига осилиб олишига сал қолди.

– Кечаги кундан бери сизнинг ишингиз жуда чалкашиб кетди, азизим, – деди комиссар, – мен сизга ҳақиқатни айтишни маслаҳат бераман. Фақат самимий тавба-тазарруингиз кардиналнинг қаҳрини юмшатиши мумкин.

– Мен ҳаммасини айтиб беришга тайёрман! – хитоб қилди Бонасе. – Лоақал ўзим билганларимнинг ҳаммасини. Илтимос қиламан, сўрайверинг.

– Энг аввало: рафиқангиз қаерда?

– Мен сизга айтдим-ку, у ўғирланган.

– Ҳа, лекин, кеча кундузи соат бешдан кейин у сизнинг шарофатингиз билан қочган.

– Менинг рафиқам қочдими? – нидо қилди Бонасе. – Шўринг қурғур! Лекин, у қочган бўлса, менинг айбим билан эмас, тақсир, қасам ичаман!

– Сиз кундузи ўзингиз алланималар ҳақида узоқ кенгашган жаноб д’Артаньяннинг олдига нима учун кирган эдингиз?

– Ҳа, бу рост гап, жаноб комиссар, бунга иқрорман, бунинг хатолигини тан оламан. Чиндан ҳам д’Артаньянникида бўлдим.

– Уникига нима мақсадда кирган эдингиз?

– Рафиқамни қидириб, топиб беришини илтимос қилиш мақсадида. Уни қайтариб беришни талаб қилишга ҳаққим бор, деб ўйлабман. Хато қилибман, шекилли, мени авф этишингизни ўтиниб сўрайман.

– Жаноб д’Артаньян сизга нима жавоб қилди ўзи?

– Жаноб д’Артаньян менга ёрдам қилишни ваъда берди. Лекин, кўп ўтмай, мени лақиллатганига ишонч ҳосил қилдим.

– Сиз судни чалғитишга уриняпсиз! Д’Артаньян сиз билан тил бириктирган, шунга кўра рафиқангизни ҳибсга олган миршабларни ҳайдаб юборган, уни таъқибдан яширган.

– Жаноб д’Артаньян рафиқамни ўғирлабдими? Сиз менга нималар деяпсиз ўзи?

– Хайриятки, жаноб д’Артаньян қўлимизда, сизларни қамти қиламиз.

– Жуда яхши, рости, мен бундан хурсандман! – хитоб қилди жаноб Бонасе. – Бирор таниш чеҳрани кўргим бор.

– Жаноб д’Артаньянни олиб киринг! – соқчиларга мурожаат қилиб, буюрди комиссар.

Соқчилар Атосни олиб кирдилар.

– Жаноб д’Артаньян. – Атосга юзланиб гапирди комиссар, – сиз билан мана бу жаноб ўртасида нима гап ўтди, сўзлаб беринг.

– Бироқ, бу киши асло жаноб д’Артаньян эмас! – бақириб юборди Бонасе.

– Қанақасига жаноб д’Артаньян эмас? – ўз навбатида қичқирди комиссар.

– Албатта, у эмас-да! – деди Бонасе.

– Бўлмаса бу жанобнинг исми нима? – сўради комиссар.

– Айтолмайман, мен у кишини танимайман.

– Сиз у билан танишмасмисиз?

– Йўқ.

– Сиз уни ҳеч қачон кўрмаганмисиз?

– Кўрганман, лекин, исмини билмайман.

– Исмингиз нима?

– Атос.

– Бироқ, бу инсон исми эмас-ку, ахир, бу бирорта тоғнинг номи! – сўради гангий бошлаган комиссар.

– Менинг исмим шу, – хотиржам деди Атос.

– Бироқ, сиз исмим д’Артаньян дегансиз.

– Бу гапни мен айтганмидим?

– Ҳа, сиз.

– Рухсат этинг! Мендан: «Сиз жаноб д’Артаньянмисиз?», деб сўрадилар, бунга мен «Сиз шу фикрдамисиз?» – деб сўрадим. Миршаблар бунга ишончимиз комил, деб бақирдилар. Мен улар билан тортишиб ўтирмадим. Бундан ташқари, янглишган бўлишим мумкин, ахир.

– Тақсир, сиз суднинг обрўсини тўкяпсиз.

– Асло, – хотиржам деди Атос.

– Сиз жаноб д’Артаньянсиз!

– Кўрдингизми, сиз яна шу гапни таъкидлаётирсиз.

– Лекин, жаноб комиссар, – бақирди Бонасе, – сизни ишонтириб айтаман, бунда шак-шубҳага ўрин йўқ! Жаноб д’Артаньян – менинг ижарадорим ва, бинобарин, у ижара ҳақини тўламаса ҳам ёки, худди шу сабабдан мен уни танишим шарт-ку, ахир. Жаноб д’Артаньян ўн тўққиз-йигирма ёшлардаги йигит, бу жаноб эса кам деганда ўттиз ёшда. Жаноб д’Артаньян жаноб Дезессаранинг гвардия ротасидан, бу жаноб эса жаноб де Тревил ротасининг мушкетёри. Унинг усти-бошига бир қаранг, жаноб комиссар, усти-бошига қаранг!

– Тўғри! – тўнғиллади комиссар. – Буниси тўғри, азбаройи шифо!

Шу дақиқа эшик ланг очилди ва Бастилия нозирларидан бири бошлаб кирган чопар комиссарга бир мактуб узатди.

– Оҳ, ярамас-эй! – хитоб қилди комиссар.

– Нима? Нима дедингиз? Кимни айтяпсиз? Ишқилиб, менинг рафиқамнимасми?

– Йўқ, худди ўшани. Ишларингиз жойида, нима ҳам дердик!

– Бу нима кўргулик ўзи? – ичидан зил кетиб, хитоб қилди аттор. – Малол келмаса тушунтириб берсангиз, жаноб комиссар, мен қамоқда ўтирган бир пайтда рафиқам қилиб юрган ишлардан қандай қилиб менинг ишим чатоқлашади.

– Чунки, рафиқангиз бажараётган ишлар – биргаликда тузилган режанинг давоми, холос! Қабиҳ режанинг!

– Қасам ичаманки, сиз жуда хато фикрдасиз, жаноб комиссар, рафиқам амалга оширмоқчи ишлар тасаввуримда ҳам йўқ, у қилган ишларга заррача алоқам йўқ, агар у номаъқул ишлар қилган бўлса, мен унинг баҳридан ўтаман, ундан юз ўгираман, унга лаънат ўқийман!

– Гап бундай, жаноб комиссар, – деди бирдан Атос. – Ортиқ заруратим бўлмаса, мени бирор жойга элтиб қўйишни буюрсангиз. Анча жонимга тегди бу жаноб Бонасенгиз.

– Маҳбусларни камераларга элтиб қўйинг, – бир ҳаракат билан Атос ҳамда Бонасени кўрсатиб деди комиссар, – уларни мумкин қадар қаттиқ қўриқласинлар.

– Агар жаноб д’Артаньянга даъвонгиз бўлса, – одатдаги хотиржамлик билан гапирди Атос, – мен қай даражада унинг ўрнини босишимга унчалик ақлим етмай турибди.

– Буюрилган нарсани қилинг! – қичқириб юборди комиссар. – Ташқи дунё билан алоқа-палоқаси ҳам йўқ! Эшитдингизми?

Атос елкаларини қисиб, соқчиларга эргашди. Бонасе эса йўл бўйи шу қадар кўз ёши тўкиб, оҳ-воҳ чекиб бордики, йўлбарснинг раҳмини келтириши мумкин эди.

Атторни ўзи тунаган камерага элтиб, кун бўйи ўша ерда қолдирдилар. Кун бўйи Бонасе чинакам аттор сингари йиғлаб ўтирди: ахир ўзининг сўзларига қараганда унда ҳарбий руҳ деган гапдан соя ҳам йўқ эдида.

Кечки соат тўққизларда у ухламоқчи бўлиб турганда йўлакдан оёқ шарпаларини эшитиб қолди. Шарпалар унинг эшиги томон яқинлашди-ю, эшик очилиб, соқчи аскарлар кириб келдилар.

– Ортимиздан юринг, – деди аскарлар билан бирга кирган миршабхона мутасаддиси.

– Ортингиздан юрай? – хитоб қилди Бонасе. – Шундай бемаҳалда ортингиздан юрайми? Қаерга экан, худо паноҳингда асра!

– Сизни қаерга элтиш амр қилинган бўлса, ўша ерга.

– Бу жавоб эмас-да, энди!

– Биз сизга айта оладиган бирдан-бир гап шу.

– Э, парвардигор, парвардигор! – шивирлади шўрпешана аттор. – Бу гал хароб бўлдим!

У кўнгли тамом вайрон бўлиб, қаршилик қилиб ўтирмасдан соқчиларга эргашди.

Уни ўзи илгари ўтган ҳовлидан етакладилар, сўнгра улар бир ҳовлини кесиб, бошқа бинонинг ичидан юриб ўтдилар ва ниҳоят, тўрт суворий қуршовидаги извош турган бош ҳовли дарвозасига етиб олдилар. Бонасени извошга ўтқазишди, миршабхона мутасаддиси унинг ёнига ўрнашиб ўтирди, эшиклар калит билан қулфланиб, икковлон кўчма қамоққа тушиб қолгандай бўлдилар.

Извош мотам маҳобаси сингари оҳиста илгари юриб кетди. Деразани тўсиб турган панжарадан маҳбус фақат иморатлар-у, тош йўлни кўра оларди. Лекин, туб парижлик киши сифатида Бонасе ҳар бир кўчани устун, ёзув лавҳалар ва фонуслардан таниб оларди. Бастилия тутқунлари қатл этилгувчи авлиё Павел ибодатхонасига яқинлашиб қолганда ҳушидан кетай-кетай, деб икки марта чўқиниб олди. У извош шу ерда тўхтайди деб ўйлаган эди. Лекин, извош ўтиб кетди. Бирпасдан кейин, у яна беҳудуд даҳшатни бошидан кечирди. Улар давлат жиноятчилари дафн этилгувчи авлиё Яков қабристони ёқалаб бормоқда эдилар. Ёлғиз бир нарса сал унинг жонига ора кирди: дафн этишдан аввал уларнинг боши олинарди, унинг боши эса ҳали елкасида турибди. Бироқ, извош Грев майдонига бурилаётганини кўргандан, шаҳар ратушасининг найзадор томига кўзи тушгандан ва извош пештоқлар остига кириб боргандан кейин у куним битди, деган қарорга келди-ю, миршабхона мутасаддисига тавба-тазарруларини айтишга уриниб кўрди. Мутасадди уни тинглашни рад этганидан кейин у бирам мунгли фарёд кўтардики, агар овозини ўчирмаса, оғзига сўлиқ тиқиб қўйишини айтиб, мутасадди пўписа қилиб қўйди.

Бу пўписа Бонасега анча таскин берди. Грев майдонида қатл этишга қасд қилинган ҳолда унинг оғзини ёпишга ҳожат қолмасди: улар қатл жойига деярли етиб қолишган эди-да. Дарҳақиқат, извош машъум майдондан тўхтамасдан ўтиб кетди. Энди Мотам Крестидан ҳадиксираш қолди. Извош эса худди ўша ерга бурилди.

Бу дафъа шубҳага ўрин қолмаган эди: Мотам Крести майдонида паст табақадан бўлган маҳкумлар қатл қилинар эди. Бонасе ўзини авлиё Павел ёки Грев майдонларига муносиб кўриб, ўзини беҳуда овутган эди. Унинг сафари ва умри Мотам Крести остида тугайди. У ҳали машъум крестни кўрмасди, лекин, бу крест унга пешвоз сурилиб келишини ҳис қиларди. Мудҳиш жойдан йигирма қадамча берида у қўққисдан оломоннинг шовқин-суронини эшитиб қолди, извош ҳам таққа тўхтади. Кечирган ҳаяжонларидан жигар-бағри хун бўлган шўрлик Бонасенинг бунга бардош беришга мадори етмасди. Ажали етган кишининг сўнгги сасига ўхшаш заиф нола билан у ҳушидан кетди.

XIV

Менглик номаълум киши

Майдондаги халойиқ осилиши лозим кишига илҳақ бўлиб эмас, осилган кишини кўриш учун йиғилиб қолган эди.

Шу боисдан извош бир зум ҳаяллаб, нари қўзғалди, оломонни оралаб ўтиб, Сент-Оноре кўчасидан кетди, Беозор Гўдаклар кўчасига бурилиб, пастак дарвоза олдида тўхтади.

Эшиклар ланг очилиб, миршаблар суяб турган Бонасени икки гвардиячи қўлтиқлаб олди. Уни турта-турта катта даҳлизга киргизиб, аллақандай зинадан юқорига олиб чиқдилар-да, кираверишдаги бир хонада қолдирдилар. Ўзидан талаб этилган ҳамма ҳаракатларни у беҳушларча ижро этарди.

У уйқуда сингари юрар, теварак-атрофни гўё туман ичида кўрарди. Сезгилари аллақандай товушларни илғарди-ю, лекин, маъносига етмасди. Шу дақиқаларда уни қатл этишган тақдирда ўзини ҳимоя қилиш учун у бирор ҳаракат қилмаган, гуноҳидан ўтишларини сўраб, бирор садо чиқармаган бўларди.

У соқчилар ўтқазиб қўйган жойнинг ўзида қўлларини туширган ва деворга суянган ҳолича ўтираверди.

Лекин, аста-секин атрофга аланглаб, ҳаётига хавф солгувчи ҳеч қандай нарсага, таҳлика туғдиргувчи ҳеч нимага кўзи тушмагач, деворлар юмшоқ сахтиён чарм билан қопланганини, оғир алвон шоҳи дарпардалар олтин боғичлар билан боғланганини, ўзи ўтирган курси анча юмшоқ ва қулайлигини кўриб, хавотирлари беҳудалигига унинг ақли етди ва бошини дам ўнгга-ю сўлга буриб, дам кўтариб, тушира бошлади. Ҳеч ким халал бермаган бу ҳаракатлар уни бир қадар дадиллантирди ва юрак бетлаб, дастлаб бир оёғини, сўнгра бошқасини букиб кўрди. Пировардида, у қўлларини суянчиққа тираб, хиёл қўзғалди-ю, оёққа турди.

Шу пайт салобатли бир офицер қўшни хонада аллаким билан сўзлашишда давом этган кўйи дарпардани кўтарди. Сўнгра маҳбусга ўгирилди.

– Бонасе сизмисиз? – сўради у.

– Ҳа, жаноб офицер, – қўрқувдан қути ўчиб минғирлади аттор, – мен бўламан, хизматингизга тайёрман.

– Киринг, – деди офицер.

Маҳбусга йўл бериб, у четланиб турди. Бонасе сўзсиз итоат қилиб, афтидан, ўзига кўз тутилмоқда бўлган хонага кирди.

Бу – деворларига ҳар турли яроқ-аслаҳа осиғлик кенг кабинет эди; ташқаридан бирор товуш бу ерга келмасди. Гарчи ҳали сентябрнинг охири бўлса-да, каминда олов ёнарди. Хонанинг бутун ўртасини банд этган мурабба шаклли столда қоғоз ва китоблар устидан Ларошел шаҳрининг каттакон харитасини ёзиб ташланган эди.

Камин ёнида мағрур, такаббур, нигоҳи тийрак, манглайи кенг, ўрта бўйли киши турарди. Унинг қотма юзини шоп мўйловлар остидаги учли соқол янада чўзинчоқ кўрсатарди. Бу кишининг ёши ўттиз олтиўттиз еттидан ошгани даргумон, лекин, соч ва соқолларига оқ оралаб қолган эди. Ёнида қиличи бўлмаса ҳам, ҳарҳолда, у ҳарбий кишига ўхшарди, этикларининг гарди эса бугун унинг от минганидан далолат берарди.

Бу киши Арман Жан дю Плесси, Кардинал де Ришелье, бизда тавсиф этиш расм бўлганидек, яъни оғир дарддан азоб чекгувчи бўшашган, товуши хиралашган, бевақт қабр сингари чуқур креслога ботган, ёлғиз ақлу фаросатининг қудрати билан яшаб, биргина заковатининг зўри билан Европа билан курашни тутиб турган нуроний мўйсафид эмас, у кезлар аслида қандай бўлса шундай: ўша пайти ҳам жисмонан заиф-у, иродасининг уни ўз замонасининг энг атоқли кишиларининг бири қилиб қўйган беқиёс тафти билан тетик юрган эпчил ва назокатли йигит эди. Герсог Неверскийни унинг мантуан мулкларида қўллаб-қувватлаб, Ним, Кастр ва Юзесни истило қилиб, инглизларни Ре оролидан қувиб чиқаришга, Ларошелни қамал қилишга ҳозирлик кўрмоқда эди.

Шу зайл унинг кардиналлигини бир қарашда ҳеч нима фош этмасди, уни юзидан танимаган киши учун қаршисида ким турганини пайқаб олиш мушкул эди.

Шўрпешана аттор остонада тўхтаб қолди, биз ҳозиргина таърифини келтирган кишининг нигоҳи гўё ўтмиши тагига етмоқчи бўлиб, унга қадалди.

– Бу ўша Бонасеми? – бир оз сукутдан сўнг сўради у.

– Ҳа, зоти олийлари, – жавоб берди офицер.

– Яхши. Менга унинг қоғозларини олиб беринг-да, бизни холи қолдиринг.

Офицер талаб этилган қоғозларни столдан олиб узатди ва чуқур таъзим қилиб, чиқиб кетди.

Бонасе бу қоғозлар ўзининг Бастилиядаги сўроқлари протоколлари эканини пайқади. Камин ёнидаги киши аҳён-аҳёнда кўзларини қоғозлардан узиб, маҳбусга тикиларди, шунда бояқишга икки ништар бориб, қоқ юрагига санчилаётгандай туюларди.

Ўн дақиқа мутолаа ва ўн сония мушоҳададан сўнг кардиналга ҳаммаси равшан бўлганди.

– Бу махлуқ фитнада ҳеч қачон иштирок этмаган, – шивирлади у. – ҳар қалай, кўрамиз.

– Сиз давлатга хиёнатда айбланасиз, – оҳиста сўзлади кардинал.

– Менга буни етказишди, зоти олийлари! – ҳамсуҳбатини бояги офицер сингари унвон билан атаб, хитоб қилди Бонасе. – Лекин, онт ичаман, менинг ҳеч гапдан хабарим йўқ.

Кардинал мийиғида кулиб қўйди.

– Сиз рафиқангиз, де Шеврез хоним ва герсог Бэкингемлар билан тил бириктиргансиз.

– Рост, зоти олийлари, – деди Бонасе, – рафиқам менинг ҳузуримда бу номларни тилга олган эди.

– Нима важҳидан?

– У кардинал де Ришелье герсог Бэкингемни, унга қўшиб қироличани ҳам ҳалок қилиш учун уни Парижга алдаб чақирган деб эди.

– У шундай дедими ҳали? – қаҳр билан қичқирди кардинал.

– Ҳа, зоти олийлари, лекин мен унга уқтирган эдим, бунақа гапларни айтиб юриш ярамайди, падари бузруквор қўлларидан…

– Жим бўлсангиз-чи, овсар! – деди кардинал.

– Рафиқам ҳам худди шу гапни айтиб эди, зоти олийлари.

– Рафиқангизни ким олиб қочгани сизга маълумми?

– Йўқ, зоти олийлари.

– Бироқ, сизнинг аллакимдан шубҳангиз бор эди?

– Ҳа, зоти олийлари. Лекин ўша шубҳалар жаноб комиссарнинг кайфини бузгандай бўлди, мен улардан воз кечдим.

– Сизнинг рафиқангиз қочган. Бундан хабарингиз бўлганми?

– Йўқ, зоти олийлари. Мен буни жаноб комиссар орқали билиб олдим. У киши жуда сулукатли одам эканлар.

Кардинал иккинчи дафъа мийиғида кулиб қўйди.

– Демак, рафиқангиз қаёққа ғойиб бўлгани сизга маълум эмас экан-да?

– Мутлақо, зоти олийлари. Луврга қайтган бўлса керак-да.

– Соат бирда у ерда йўқ эди.

– Худоё худовандо! Унга нима бўлди экан-а?

– Бу маълум бўлади, хавотирланманг. Кардиналдан ҳеч гап қочиб қутулмайди. Кардинал ҳамма нарсани билади.

– Ундай бўлса сиз нима дейсиз, зоти олийлари, рафиқам қаёққа ғойиб бўлганини менга билдиришга кардинал рози бўлмасмиканлар?

– Бўлиши мумкин. Лекин, аввал сиз рафиқангиз билан де Шеврез хоним ўртасидаги муносабатлар ҳақида билганларингизни сўзлаб беришингиз лозим.

– Лекин, зоти олийлари, мен тамом ҳеч нима билмайман. Мен ҳеч қачон бу хонимни кўрмаганман.

– Рафиқангизни олиб кетиш учун Луврга борганингизда у тўғри уйга қайтармиди?

– Йўқ ҳисоб. Унинг аллақандай баззозларда иши бўларди, уни ўша ерга кузатиб қўярдим.

– Ўша баззозлар неча киши эди.

– Икки киши, зоти олийлари.

– Улар қаерда истиқомат қилишарди.

– Биттаси Вожирар кўчасида, иккинчиси Лагарп кўчасида.

– Сиз ҳам у билан бирга кирармидингиз?

– Ҳеч қачон. Мен уни ташқарида кутиб турардим.

– Ўзининг ёлғиз кириш истагини у қандай изоҳлар эди?

– Ҳеч қандай изоҳлаб ўтирмасди. Кутиб туринг, дерди – мен кутиб тураверардим.

– Сиз жуда ҳам ройиш эр экансиз, муҳтарам жаноб Бонасе! – деди кардинал.

«У мени «муҳтарам жаноб Бонасе» деб атаяпти, кўнглидан ўтказди аттор, ишлар чаккимас, азбаройи шифо!»

– У кириб юрган эшикларни таний олармидингиз?

– Ҳа.

– Рақами хотирингиздами?

– Ҳа.

– Айтиб беринг.

– Вожирар кўчасида йигирма бешинчи сон, Лагапр кўчасида етмиш бешинчи.