Тирилиш

– Бу хотин, – дерди прокурор ёрдамчиси унга қарамай, – илмли, биз бу ерда, судда, бекасининг гапини эшитдик. У ўқиш-ёзишдан ташқари, французчани ҳам билади. У етимча, жинояткорлик, балки, насабида ҳам бўлгандир. Бу хотин маданий дворянь оиласида тарбия топган, демак, ҳалол меҳнат билан кун кўриши мумкин эди; йўқ, бу киши валинеъматларини ташлаб кетади, шаҳвоний ҳирс кўйига тушади ва уни излаб исловатхонага киради. Исловатхонада у илми билан, энг муҳими, ҳозир бекасидан ўз қулоғингиз билан эшитдингиз, жаноб маслаҳатчилар, мижозларга таъсир этиш қобилияти билан, яъни сўнгги пайтларда фан томонидан, айниқса, Шарко мактаби томонидан аниқланган, таъсир этиш деб номланган хусусияти билан бошқа жувонлардан ажралиб туради. У худди ана шу хусусияти билан очиқ кўнгилли рус паҳлавонини, кўнгилчан Садкони – бадавлат меҳмоннинг бошини айлантиради ва унинг анойилигидан фойдаланиб бор-йўғини шилади, кейин, шафқатсизларча ҳаётидан маҳрум қилади.

– Жуда ошириб юборди-ку, – деди раис илжайиб, жиддий қиёфадаги суд аъзоси томонга энгашиб.

– Қип-қизил аҳмоқ, – деди жиддий қиёфадаги суд аъзоси.

– Жаноб маслаҳатчилар, – деб давом этди бу орада прокурор ёрдамчиси хипча белини биланглатиб, – мана шу шахсларнинг тақдири сизларнинг қўлингизда. Шунингдек, жамият тақдири ҳам қисман сизнинг қўлингизда, чунки сиз ўз ҳукмингиз билан бунга таъсир қиласиз. Сизлар ушбу жиноятнинг моҳиятини, мана шу Маслова каби ғайритабиий шахсларнинг жамият учун қандай хавфли эканини синчиклаб ўрганинг ва жамиятни заҳарланишдан, бу жамиятдаги иффатли, мустаҳкам кишиларни заҳарланишдан ва бекор ҳалок бўлиб кетишдан ҳимоя қилинг.

Ўз нутқига ўзи қойил қолган прокурор ёрдамчиси суд томонидан қабул қилинадиган қарорнинг муҳимлигидан ларзага келгандай ўтириб қолди.

Қочириқ гапларини мустасно қилганда, нутқининг мазмуни шундан иборат эдики, Маслова савдогарнинг бошини айлантириб, унинг ишончини қозонган-да, калит билан номерга келиб, пулнинг ҳаммасини ўзи олмоқчи бўлган, лекин Симон билан Евфимия унинг устидан чиқиб қолишгандан кейин бўлишиб олишга мажбур бўлган. Кейин жиноятни яшириш мақсадида савдогар билан меҳмонхонага қайтиб келган ва уни заҳарлаган.

Прокурор ёрдамчисининг нутқидан кейин жиноятчилар столи ёнида ўтирган фрак кийган, оппоқ кўйлагининг кўкраги крахмалланган ўрта ёшлардаги киши ўрнидан турди ва Картинкин билан Бочковани ёқлаб нутқ сўзлади. Бу одам Картинкин билан Бочкова уч юз сўмга ёллаган адвокат эди. У ҳамма айбни Масловага тўнкаб, буларнинг икковини оқлашга уринди.

Адвокат Маслованинг: «Пул олаётганимда тепамда Бочкова билан Картинкин бор эди», деган гапини рад қилиб, заҳар бериб одам ўлдиришда айбланган аёлнинг сўзи инобатга ўтмайди, деб туриб олди. Икки минг беш юз сўм эса, – деди адвокат, – бу иккала меҳнаткаш ва инсофли одамлар томонидан ишлаб топилган бўлиши мумкин. Нимагаки, меҳмонлар уларга кунда уч сўм, баъзида эса беш сўм бериб кетишади. Савдогарнинг пулини эса шак-шубҳасиз Маслова ўғирлаган, кейин ё бировга бериб юборган ёки бўлмаса йўқотиб қўйган. Зероки, ўша пайтда у маст бўлган. Савдогарни заҳарлаган ҳам Маслованинг ўзи.

Адвокат маслаҳатчилардан ана шу юқорида зикр этиб ўтилганларни назарда тутиб, Картинкин билан Бочковани гуноҳсиз деб ҳисоблашни, мабодо пул ўғирлашда айбдор деб ҳисобланган тақдирда эса, уларни олдиндан тузилган режага мувофиқ заҳарлашда айбдор деб ҳисобламасликни сўради.

Сўз охирида адвокат, прокурор ёрдамчисига ўчакишиб, жаноб прокурор ёрдамчисининг ирсият ҳақидаги сўзлари, гарчи, ирсият тўғрисидаги таълимотни илмий жиҳатдан ёритиб кўрсатса-да, Бочкованинг ота-онаси номаълум бўлгани ҳозирги воқеага алоқаси йўқлигини уқдириб ўтди.

Прокурор ёрдамчиси, аччиғланиб, зарда билан алланарсаларни қоғозга ёзиб олди ва нафрат аралаш ҳайрат билан елкасини қисиб қўйди.

Кейин Маслованинг адвокати ўрнидан туриб тутила-тутила, тортинибгина ҳимоя қила бошлади. У Маслованинг пулни ўғирлашда иштирок этганини инкор қилмади, фақат Маслова Смельковни ўлдиришни хаёлига ҳам келтирмаганини, уни ухлатиш учунгина дори ичирганини гапирди. Адвокат Маслова бу тубанликнинг барча аччиқ-чучугини татиб тургани ҳолда уни йўлдан оздирган эркак жазоланмай қолгани тўғрисида ваъзхонлик қилиб, одамларнинг кўнглини юмшатмоқчи бўлиб кўрди-ю, лекин уддасидан чиқолмай, қайтага бошқаларни ҳам хижолатга солди. Адвокат эркакларнинг тош кўнгиллиги, хотин-қизларнинг заифлиги ҳақида эзмалик қилаётган эди, раис уни оғир аҳволдан чиқариш учун масаладан узоқлашмаслигини илтимос қилиб қолди.

Бу ҳимоячидан кейин прокурор ёрдамчиси яна ўрнидан туриб, биринчи ҳимоячига қарши ўзининг ирсият ҳақидаги мулоҳазаларини ёқлаб кетди ва Бочкованинг ота-онаси номаълум бўлса-да, бу билан чин ҳақиқат бўлган ирсият қонунини камситиб бўлмайди, ирсият тўғрисидаги таълимот илмий жиҳатдан тасдиқланганлиги сабабли, ирсиятга қараб жиноятни белгилабгина қолмасдан, балки жиноятга қараб ирсиятни белгилаб оламиз, деб уқдиришга уринди. Иккинчи адвокатнинг Масловани аллақандай бир (у «аллақандай» сўзини айтганда заҳарханда қилди) одам йўлдан оздирган деган фикрига келганимизда, шуни айтиш мумкинки, билъакс барча фактлар йўлдан оздирувчи Маслованинг ўзи эканлигини ва кўп одамни йўлдан оздирганини кўрсатади, деди. Шу сўзларни айтиб бўлгач, прокурор ёрдамчиси дабдаба билан ўтирди.

Кейин ўзларини оқлаш учун судланувчиларга сўз берилди.

Евфимия Бочкова ҳамон, ҳеч нарса билмайман, ҳеч нимада иштирок этмадим, деб такрорлар, ҳаммасига ўша айбдор, деб Масловани кўрсатарди. Симон бўлса бир неча бор:

– Ихтиёр сизларда, аммо айбим йўқ, бекор кетяпман, – деб такрорлади, холос.

Маслова бўлса ҳеч нарса демади. Раис унга, ўзингизни ҳимоя қилиш учун нима дейсиз, гапиринг, деганда бошини кўтарди, қафасга тушган қушдек ҳаммага мўлтираб қаради-да, бошини ерга эгиб ҳўнграб йиғлаб юборди.

Нехлюдовнинг ёнида ўтирган савдогар:

– Сизга нима бўлди? – деб сўради Нехлюдовнинг оғзидан чиққан ғалати бир товушни эшитиб. Бу – тўсатдан тўхтатиб қолинган йиғи товуши эди.

Нехлюдов ўзининг ҳозирги аҳволига ҳамон тушуниб етмаган эди. У кўз ёшларини оқизиб, ҳўнграб йиғлаб юборишдан ўзини зўрға тутиб қолган эди. Бу ҳолни у асабийлигидан деб билди ва буни яшириш учун pince-nez тақди, кейин рўмолчасини олиб, бурнини қоқа бошлади.

Шу ерда, суд залида ўтирганлар менинг қилмишимдан хабардор бўлиб қолсалар, шарманда бўламан, деган андиша унинг кўнглида бораётган кечинмаларни бўғиб ташлади. Бу қўрқув ҳозирги пайтда ҳамма нарсадан кучли эди.

XXII

Айбланувчиларнинг сўнгги сўзидан кейин ва тарафлар масалани қай тариқа қўйиш ҳақида узоқ талашиб-тортишганларидан кейин, маслаҳатчилар олдига қўйиладиган саволлар аниқланди, раис якунлашга ўтди.

Суд раиси масалани баён қилишдан аввал, таловчилик таловчилик эканлигини, ўғрилик ўғрилик эканлигини, яшириб қўйилган жойдан ўғирлаш яшириб қўйилган жойдан ўғирлаш демаклигини ва очиқ-сочиқ ётган ердан ўғирлаш, очиқ-сочиқ ётган ердан ўғирлаш демаклигини маслаҳатчиларга ёқимли овоз билан анчагача уқдирди. Буни тушунтирар экан, раис, бу муҳим ҳолатни унга уқдирсам, зора бошқаларга ҳам тушунтириб қўйса, дегандек Нехлюдовга қараб-қараб қўярди. Маслаҳатчилар бу ҳақиқатни англаб олишди, деган қарорга келгандан кейин, у бошқа бир ҳақиқатни тушунтира кетди. Сўнг у, бирон ҳаракат натижасида бирон киши ўлса, бундай ҳаракатни қотиллик дейдилар, шунинг учун заҳарлаш ҳам ўлдириш ҳисобланади, деб уқдира кетди. Маслаҳатчилар бу ҳақиқатни ҳам англаб етдилар деган хулосага келгач, у агар ўғрилик ва қотиллик бир вақтда содир бўлган экан, у ҳолда жиноят таркиби ўғрилик билан қотиллик бўлишини тушунтирди.

Раис ўз касбига шу қадар ўрганиб қолган эдики, ўзи ишни тезроқ тугатиб кетишни истаса ҳам, швейцариялик маъшуқаси кутиб қолган бўлса ҳам, бир оғзини очгандан кейин ўзини ҳеч тўхтатиб қола олмади. Шунинг учун ҳам у, маслаҳатчиларга, агар судланувчиларни айбдор деб ҳисобласалар, айбдор деб ҳисоблашга ҳақли эканликларини, агар гуноҳсиз деб ҳисобласалар, гуноҳсиз деб ҳисоблашга ҳақли эканликларини, мабодо бир ишда айбдор, иккинчисида, айбсиз деб ҳисобласалар, у ҳолда, бир ишда айбдор, иккинчисида айбсиз деб ҳисоблашлари мумкинлигини уқдира кетди. Кейин раис маслаҳатчиларга яна бир нарсани, уларга бу ҳуқуқ берилгани билан, ҳуқуқдан ўйлаб, оқилона фойдаланишлари кераклигини тушунтирди. У маслаҳатчиларга яна бир нарсани, агар берилган саволга тасдиқ жавобини беришса, бу билан берилган саволни тўла-тўкис тасдиқлаган бўлишларини, агар саволга тўла-тўкис қўшилишмаса, у ҳолда нимасига қўшилмаганларини айтиб ўтишлари кераклигини ҳам тушунтирмоқчи эди. Лекин раис соатига қаради-ю, беш дақиқа кам уч эканлигини кўриб, якунлашга ўтди.

– Бу иш мана шундай шароитда бўлган, – деб бошлади у сўзини. У ҳимоячилар, прокурор ёрдамчиси, ҳамда гувоҳлар бир неча бор гапириб ўтган сўзларни такрорлади.

Раис сўзлар, икки ёнида ўтирган суд ҳайъатлари эса маънодор тусда тинглашар, раиснинг нутқини яхши деб, яъни талабга мувофиқ деб топишар, лекин бир оз узунроқ деб ҳисоблаб, аҳён-аҳёнда соатларига қараб қўйишарди. Барча суд ходимлари ва залда ўтирганлар сингари прокурор ёрдамчиси ҳам худди шу фикрда эди. Ниҳоят раис якунлаб бўлди.

Гап тамом бўлгандек эди. Аммо раис ўзининг гапириш ҳуқуқидан сира воз кеча олмасди – ўзининг таъсирчан товушини эшитиш унга шу қадар хуш ёқардики, маслаҳатчиларга берилган ҳуқуқнинг муҳимлигини, маслаҳатчилар бу ҳуқуқдан, суиистеъмол қилмай, эҳтиёткорлик ва ҳушёрлик билан фойдаланишлари кераклиги, ўзларининг қасамёд қилганликлари ва жамиятнинг виждони эканликлари ҳамда маслаҳат хонасидаги сирлар муқаддас сақланиши ва ҳоказо, ва ҳоказолар ҳақида бир неча оғиз гапириб ўтишни лозим деб топди.

Раис сўзлай бошлагандан кейин Маслова унинг бирон оғиз сўзини эшитмай қолмаслик учун ундан кўз узмай тикилиб қолди. Шу сабабли Нехлюдов кўзи кўзига тушиб қолишидан қўрқмай, Масловага тикилди. Унинг тасаввурида одатдаги шундай бир ҳол юз берарди: севимли одамининг кўпдан буён кўрмаган чеҳраси дастлаб, шу кўришмаган давр ичида рўй берган ташқи ўзгаришлар билан кишини ҳайратга солади ва бора-бора барча ўзгаришлар кўздан йўқолиб, кўп йиллар муқаддам қандай бўлса, шу ҳолатга қайтади ва ботин кўзи билан мисли бўлмаган ягона бир шахсни кўради.

Нехлюдов худди шундай аҳволда эди.

Ҳақиқатан ҳам, эгнида маҳбуслар халати бўлишидан қатъи назар гавдасининг тўлалиги, кўкрагининг катталиги ва юзининг пастки қисми тўлишиб кетганига қарамай, пешона ва чаккаларидаги ажинларига, кўзининг шишинқираганига қарамай, бу ўша Катюша, Исонинг тирилиши байрами куни Нехлюдовга, ошиғига қия боқиб, қувончини ичига сиғдиролмаганидан кулиб турган, кўзларида севги-муҳаббат акс этган Катюша эди.

«Қизиқ! Келиб-келиб мен иштирок этадиган кунга тўғри келганини қаранг-а! Ўн йил ҳеч қаерда кўрмай, келиб-келиб шу ерда, айбдорлар курсисида учратсам-а! Охири нима бўларкин? Тезроқ, тезроқ бир ёқлик бўла қолсайди!»

Нехлюдов қалбида уйғониб келаётган пушаймон ҳиссига ҳамон бўйсунгиси келмас, назарида бу, унинг ҳаётига шикаст бермай, ўз-ўзидан ўтиб кетадиган тасодифдек эди. Нехлюдов ўзини уй ичини булғатиб қўйган, эгаси гарданидан ушлаб, бурнини шу ифлос ахлатга нўқиб турган лайчадек ҳис этарди. Лайча ўз ахлатидан тисарилишга бор кучи билан уринади, уни бутунлай унутиш учун чийиллайди; аммо шафқатсиз хўжайини қўйиб юбормайди. Нехлюдов ҳам қилган қилғилигининг нақадар қабиҳлигини сезар, хўжайиннинг қудратли қўлини ҳис этарди-ю, аммо қилмишининг маънисига тушуниб етмас, хўжайинини тан олмасди. У, мана шу кўз ўнгидаги иш, ўз иши эканлигига ишонишни истамас эди. Аммо кўринмас шафқатсиз қўл уни маҳкам ушлаб олган. Нехлюдов бу қўлдан қочиб қутула олмаслигини ҳис этарди. Шунга қарамай у, ҳамон ўзига далда берар ва одатига кўра оёғини чалиштириб, рince-nezини бепарвогина ўйнатиб, биринчи қатордаги иккинчи стулда кеккайиб ўтирарди. Ваҳоланки, қилган ишигина эмас, балки ишратбозлик, бекорчилик, ифлослик билан ўтган умрининг нақадар қабиҳ, ярамас ва разил эканини ҳис этарди, мана шу ўн икки йил давомида унинг бу жинояти ва сўнгги йиллар ичида кечирган бутун ҳаётини қандайдир бир мўъжиза билан тўсиб турган ўша даҳшатли парда тебрана бошлади ва парда орқасига Нехлюдовнинг ора-сира кўзи тушиб қоларди.

XXIII

Ниҳоят, раис сўзини тугатди-да, виқор билан сўроқлар ёзилган қоғозини қўлига олиб, унинг олдига келган старшинага узатди. Маслаҳатчилар энди чиқиб кетиш мумкин, деб мамнун бўлиб ўринларидан туришди, қўлларини қаерга қўйишларини билмай, нимадандир уялгандай, бирин-кетин маслаҳатхонага кириб кетишди. Уларнинг кетидан эшик ёпилиши биланоқ бир жандарм эшик ёнига келиб қиличини қинидан чиқарди-да, елкасига қўйиб, соқчиликда турди. Судьялар ўринларидан туриб, чиқиб кетишди. Судланувчиларни ҳам олиб чиқиб кетдилар.

Маслаҳатчилар маслаҳатхонага киргач, одатдагидек, аввал папирос чека бошладилар. Маслаҳатхонага кириб папирос чекишлари биланоқ залда, ўз ўринларида ўтирган пайтларида озми-кўпми ҳис этган ғайритабиийлик ва сохталикдан асар ҳам қолмади. Ҳаммалари бироз енгил тортгандек жойлашиб ўтиришди ва гапга тушиб кетишди.

– Қиз бечоранинг айби йўқ, боши айланиб қолган, – деди кўнгилчан савдогар, – инсоф қилиш керак.

– Шуни муҳокама қиламиз-да, – деди старшина. – Биз шахсий таассуротларга берилиб кетмаслигимиз керак.

– Раис якунловчи сўзини жуда боплади, – деди полковник.

– Боплаган эмиш! Оз бўлмаса ухлаб қолай дебман-а.

– Ҳамма гап шундаки, Маслова улар билан тил бириктирган бўлмаса, хизматкорлар пули борлигини билишмас эди, – деди яҳудийнамо приказчик.

– Хўш, нима демоқчисиз, пулни Маслова ўғирлаган демоқчимисиз? – деб сўради маслаҳатчилардан бири.

– Бунга сира ишонмайман, – деб шанғиллади кўнгилчан савдогар, – бу ишларнинг ҳаммасини анави қизил кўз шаллақи қилган.

– Ҳаммасиям бир гўр, – деди полковник.

– Хизматкор хотин номерга кирганим йўқ деяпти-ку.

– Айтганига ишонаверасизми? Мен у манжалақининг гапига ўлсам ҳам ишонмайман.

– Нима бўпти, ишонмасангиз ишонмай қолаверасиз-да, лекин бу кифоя эмас, – деди приказчик.

– Калит Масловада экан-ку.

– Масловада бўлса нима бўпти? – деб эътироз билдирди савдогар.

– Узук-чи?

– Ахир ўзи айтди-ку, – деб яна вағиллади савдогар, – савдогар бўлганда ҳам зарби танг экан, бунинг устига кайфи тарақ экан, уни урибди. Кейин, раҳми келиб, ма, ола қол, йиғлама, деган. Ўзиям тоғни талқон қиладиган одам экан, эшитдик-ку: бўйи икки газ ўн икки вершок, оғирлиги саккиз пуд экан.

– Гап бунда эмас, – деб унинг гапини бўлди Петр Герасимович, – бу ишни бошлаган Масловами ё хизматкорми – гап ана шунда.

– Хизматкор бу ишни ёлғиз қилолмайди. Калит Масловада бўлган.

Бу хилдаги пойма-пой суҳбат узоқ давом этди.

– Шошманглар, жаноблар, – деди старшина, – аввал бундай жойлашиб ўтирайлик-да, кейин маслаҳатлашайлик. Марҳамат, – деди у раислик ўрнига ўтираётиб.

– Бунақа қизларнинг ўзиям ўлгудек ярамас бўлади, – деди гумашта. У асосий айбдор Маслова деган фикрни тасдиқлаш мақсадида шунақалардан бири бульварда ўртоғининг соатини ўғирлаб қўйганини сўзлаб берди.

Полковник ўшанга ўхшаш яна бир ғалати воқеани, яъни кумуш самоварни ўғирлаш воқеасини сўзлай бошлади.

– Жаноблар, саволларни ўқишга ўтайлик, – деди старшина қалам билан столни тақиллатиб.

Ҳамма жим бўлиб қолди. Бу саволлар қуйидагича мазмунда эди:

1) 188* йилнинг 17 январь куни N шаҳрида, савдогар Смельковни талаш мақсадида уни ўлдириш режасини тузиб, бошқа одамлар билан тил бириктириб, коньякка заҳар солиб ичириб ўлдиришда ва савдогарнинг икки минг беш юз сўмга яқин пули билан бриллиант узугини ўғирлашда айбланган, Крапивенская уездининг Борков қишлоғида туғилган ўттиз уч яшар деҳқон Симон Петров Картинкинни гуноҳкор ҳисоблайсизми?

2) Мешчанлардан чиққан, қирқ уч яшар Евфимия Ивановна Бочкованинг биринчи саволда таърифлаб ўтилган жиноятда гуноҳкор деб биласизми?

3) Мешчанлардан чиққан йигирма етти яшар Екатерина Михайловна Масловани биринчи саволда таърифлаб ўтилган жиноятда гуноҳкор деб биласизми?

4) Агар судланувчи Евфимия Бочкова биринчи савол бўйича гуноҳкор деб ҳисобланмаса, у 188* йилнинг 17 январь куни N шаҳрининг «Мавритания» меҳмонхонасида хизмат қилиб юриб, шу меҳмонхонада турувчи савдогар Смельковнинг қулфлоғлиқ жомадонидан икки минг беш юз сўм пулини калит солиб очиб ўғирлашда айбланмайдими?

Старшина биринчи саволни ўқиди:

– Хўш, нима дейсизлар, жаноблар?

Бу саволга дарров жавоб бера қолишди. Ҳамма бир оғиздан Картинкинни савдогарни заҳарлаш ва пулини ўғирлашда иштироки бор деб топиб: «Ҳа, гуноҳкор», – дейишди. Фақат кекса артелчигина Картинкинни айбдор деб ҳисоблашга рози бўлмади. У ҳамма саволларга ҳам оқлаш керак, деган мазмунда жавоб қайтарарди.

Старшина артелчи масалага тушунмади шекилли, деб ўйлади-да, Картинкин билан Бочкованинг айбдорлиги очиқ-ойдин кўриниб турибди, деб уқдира бошлаган эди ҳамки, артелчи ўзи ҳам яхши тушуниб турганини, ҳар ҳолда шафқат қилиш лозимлигини гапирди. «Ўзимиз ҳам бегуноҳ эмасмиз-ку», – деди у ўз фикрида қолиб.

Бочкова ҳақидаги иккинчи саволга, узоқ талашиб-тортишувлардан кейин: «гуноҳсиз», деб жавоб беришди, чунки адвокати айтгандек, унинг заҳарлашда иштирок этганини исботловчи далил йўқ эди.

Масловани оқлаш мақсадида савдогар ҳамма ишни мана шу Бочкова бошлаган, деб туриб олган эди, маслаҳатчиларнинг кўпчилиги унинг фикрига қўшилишди, аммо старшина, қатъиян қонунга риоя қилиб, савдогарни заҳарлашда Бочкова иштирок этган дейишда асос йўқ, деди. Узоқ тортишувлардан кейин старшинанинг фикри мақбул бўлди.

Бочкова ҳақидаги тўртинчи саволга: «Ҳа, айбдор», – деб жавоб беришди, кейин артелчининг қистови билан: «Аммо шафқат қилса арзийди», деб қўшиб қўйишди.

Маслова ҳақидаги учинчи савол устида тортишув бошланиб кетди. Старшина Масловани талашда ҳам, заҳарлашда ҳам айбларди, савдогар унинг фикрига қўшилмас, савдогар билан бирга полковник ҳам, приказчик ҳам, артелчи ҳам қўшилмас эди, бошқалар эса иккиланишарди. Маслаҳатчилар чарчаб қолгани учун ҳам старшинанинг тарафдорлари кўпайиб қолди; чарчаганлари учун ҳам тезроқ қутулиб кетиш мақсадида қайси томон баланд келса, шунга қўшилишарди.

Маслованинг пулни ўғирлашда ҳам, заҳарлашда ҳам айбдор эмаслигини Нехлюдов суд терговининг боришига қараб яхши англаб олган эди. Бундан ташқари у, Катюшани жуда яхши биларди-ку, ахир. Шу сабабли у бошқалар ҳам шу фикрга келади деб қаттиқ ишонган эди; аммо кейин қарасаки, савдогар Масловани ҳимоя этишда нўноқлик қилди. Савдогар Маслованинг қадди-қомати ёқиб қолгани учун ҳам ҳимоя қилар, буни яширмас ҳам эди. Старшина шуларни унинг юзига солиб, қаттиқ зарба бергандан кейин, асосан эса, ҳамма чарчагани туфайли бутун айб Катюшанинг бўйнига тушиб қоладиган бўлиб қолди. Буни сезган Нехлюдов Маслованинг тарафини олиб гапирмоқчи бўлди-ю, лекин ҳамма унинг Катюшага бўлган муносабатини сезиб қоладигандек, қўрқиб кетди. Аммо, шунга қарамай, у ишни шу аҳволда қолдириб кета олмаслигини, эътироз билдириш лозимлигини ҳис этар, бир қизарар, бир бўзарарди, кейин энди гапираман деб турган ҳам эдики, боядан бери миқ этмай ўтирган Петр Герасимович, старшинанинг баланд келиб гапираётганига ғаши келди шекилли, бирдан унга эътироз билдирди ва Нехлюдов айтмоқчи бўлиб турган гапларни айта бошлади.

– Шошманг, – деди у, – қўлида калит бўлгани учун Маслова ўғирлаган деяпсиз. Ажабо, у кетгандан кейин хизматкорлар калитни топиб очиша олмасмиди?

– Шундай, шундай, – деб тасдиқлади савдогар.

– Маслова пулни олган эмас, нимага деганда уни қўядиган жойи йўқ.

– Мен ҳам шундай деяпман, – деб тасдиқлади савдогар.

– Маслова келиб кетганидан кейин хизматкорларнинг нияти бузилиб, пайтдан фойдаланиб қолган, кейин ҳаммасини унга тўнкашган.

Петр Герасимович зарда қилиб гапирарди, унинг аччиғланиб гапираётганини кўрган старшинанинг ҳам бешбаттар жаҳли чиқди ва боягидан баттар ўжарлик қилиб ўз фикрида туриб олди. Аммо Петр Герасимович шу қадар ишончли қилиб гапирардики, кўпчилик унинг гапини маъқуллади, пул билан узукни ўғирлашда Маслованинг иштироки йўқ, узукни унга савдогарнинг ўзи совға қилган, деган фикрга келишди. Савдогарни заҳарлашда Маслованинг иштироки бор-йўқлиги ҳақидаги саволга келганда, унинг қизғин ҳимоячиси савдогар, Катюшада гуноҳ йўқ деб ҳисоблаш зарур, нимагаки, Смельковни ўлдиришдан унга манфаат йўқ эди, деди. Старшина бўлса, порошок берганига Маслованинг ўзи иқрор бўлгани учун уни бегуноҳ деб бўлмайди, дерди.

– Беришга-ку, берган-а, лекин уни афюн деб ўйлаган-да, – деди савдогар.

– Афюн билан ҳам заҳарлаб ўлдириш мумкин, – деди қўшимча баёнот беришни яхши кўрган полковник; у қайин инисининг хотини афюндан заҳарланганини, агар дарров доктор чақириб вақтида чора кўрилмаганда ўлиб қолиши ҳеч гапмаслигини сўзлай бошлади. Полковник виқор билан шу қадар таъсирли қилиб, ишонтириб сўзлардики, унинг гапини бўлишга ҳеч ким журъат қилмади. Фақат гумаштагина полковникдан ўрнак олиб, бир воқеани сўзлаб бериш учун унинг гапини бўлди.

– Баъзи одамлар шу қадар ўрганиб кетадики, – деб гап бошлади у, – бемалол қирқ томчидан ичаверади; бир қариндошимиз…

Аммо полковник гапини бўлишга йўл қўймади ва қайин инисининг хотинига афюн қандай таъсир қилганини ҳикоя қила кетди.

– Жаноблар, ахир соат беш бўлиб қолди, – деди маслаҳатчилардан бири.

– Нима дейдиган бўлдик, жаноблар, – деди старшина, – ўзи гуноҳкору, лекин талашни хаёлига келтирмаган, савдогарнинг буюмини ўғирламаган. Шундайми?

Петр Герасимович ғалаба қозонганидан севиниб, бу фикрга қўшилди.

– Аммо, лекин шафқат қилиш керак, – деб қўшиб қўйди савдогар.

Ҳамма унинг гапини маъқуллади. Фақат артелчигина: «Йўқ, гуноҳсиз», дейиш керак деб туриб олди.

– Ўзи ҳам шу маъно чиқяпти, – деб тушунтирди старшина, – талашни хаёлига келтирмаган, буюмини ўғирламаган деяпмиз-ку. Демак, гуноҳсиз бўлади-да.

– Майли, шундай деб ёза қол, яна шафқат қилиш лозим, деб қўшиб қўй: бундан чиқди, энди қутулибмиз-да, – деди савдогар хурсанд бўлиб.

Ҳамма шу қадар чарчаган, талашиб-тортишиб шу қадар бошлари қотган эдики, савдогарнинг жонига қасд қилган эмас, деб қўшиб қўйиш ҳеч кимнинг хаёлига келмади.

Нехлюдов шу қадар ҳаяжонланган эдики, буни пайқамай қолди. Жавоблар худди шу тахлитда ёзилди ва суд залига олиб кирилди.

Раблэ шундай деб ёзади: бир юристнинг олдига судлашмоқ учун келишибди. Ҳалиги юрист ҳар турли қонун-қоидаларни назарда тутиб, йигирма бет лотинча юридик ривоятларни ўқиб чиққандан кейин, судлашаётганларга соққа ташлашни таклиф этибди. Агар чикка тушса, даъвогар ҳақ бўлади, агар пукка тушса, жавобгар ҳақ бўлади деган экан.

Бу ерда ҳам шундай эди. Маълум бир қарорга келинганига ҳамманинг рози бўлиши сабаб бўлгани йўқ. Бунга сабаб, биринчидан, якунлашни шу қадар чўзган раис бу гал, ҳар доим айтадиган гапини, яъни саволга жавоб қайтараётганда маслаҳатчилар: «Ҳа, айбдору, лекин ҳаётига қасд қилган эмас», дейишлари мумкинлигини айтишни унутган эди; иккинчидан, полковник қайин инисининг хотини бошидан кечирган воқеани узоқ ва зерикарли ҳикоя қилди; учинчидан, Нехлюдов шу қадар ҳаяжонланган эдики, ҳаётига қасд қилган эмас, деган изоҳнинг йўқлигини пайқамади ва «талашни хаёлига келтирган эмас» деган изоҳ Маслованинг бегуноҳлигини очиқ-ойдин кўрсатиб беради, деб ўйлади; тўртинчидан, старшина савол ва жавобларни қайтадан ўқиб чиққан пайтда Петр Герасимович йўқ эди, у ташқарига чиқиб кетган эди. Асосий сабаб шунда эдики, ҳамма чарчаган, ҳамма тезроқ қутулиб кетишни ўйлар, шунинг учун ҳам қайси қарор ишнинг тезроқ тугашига йўл очса, шунга қўшилишга уринарди.

Маслаҳатчилар қўнғироқ чалишди. Қиличини яланғочлаб эшик олдида турган жандарм, қиличини қинига солди-да, ўзини четга олди. Судьялар жойларига ўтиришди, маслаҳатчилар бирин-кетин чиқиб кетишди.

Старшина тантанали суратда қоғозни олиб келди. У раиснинг олдига келиб, қоғозни узатди. Раис ўқиди ва ҳайрон бўлди шекилли, елкасини қисиб қўйди-да, ёнидагиларга ўгирилиб маслаҳатлаша бошлади. Раис маслаҳатчиларнинг: «Талашни хаёлига ҳам келтирмаган» деб изоҳ бериб, «жонига қасд қилган эмас» деб изоҳ бермаганларига ҳайрон эди. Маслаҳатчиларнинг қарорига биноан, Маслова ўғирлик, таловчилик қилмагану, лекин шунга қарамай, бекордан-бекорга бир одамни заҳарлаб ўлдирган бўлиб чиқарди.

– Чиқарган бемаъни қарорларини кўринг, – деди у чап томонида ўтирган аъзога. – Бу – каторга меҳнатига маҳкум қилиш демак, аслида эса тариқча гуноҳи йўқ.

– Нега энди бегуноҳ бўларкан? – деди жаҳлдор аъзо.

– Бегуноҳ бўлгандан кейин бегуноҳ деймиз-да. Менимча, бунга 818-моддани татбиқ қилиш керак. (818-моддада, агар суд ҳайъати қўйилган айб нотўғри деб топса, маслаҳатчиларнинг қарорини бекор қилиши мумкин дейилган эди.)

– Бунга сиз нима дейсиз? – деди раис кўнгилчан аъзога юзланиб.

Кўнгилчан аъзо жавоб бера қолмади. У олдида ётган қоғознинг номерига қаради-да, рақамларни қўшди, учга тақсим қилган эди, бўлинмади: у тақсим қилганда, агар бўлинса қўшиламан, деб ўйлаган эди, аммо кўнгилчанлигидан тақсим бўлмаса ҳам қўшила қолди.

– Татбиқ қилинса яхши бўларди, – деди у.

– Сиз нима дейсиз? – деди раис жаҳлдор аъзога қараб.