Тирилиш

Бировлар тиккан, тозалаган чиройли мундирни, каскани кийиб, бошқа бировлар ясаган, ялтиратиб келтириб берган яроғни тақиб, яна бошқа одамлар томонидан боқилган, ўргатилган ва ўстирилган отга миниб худди ўзига ўхшаш одамлар билан машққа, кўрикка ошиқиш, от чоптириш, қиличбозлик қилиш, отиш ва буларни бошқаларга ўргатишдан бошқа ҳеч қандай иш йўқ эди. Энг олий мартабали кишилар, ёшлар, қарилар, подшодан тортиб мулозимларигача бу машғулотни маъқуллабгина қолмай, балки буни мақташар ва табриклашар эди. Ана шу машғулотлар тамом бўлгач қаердан олинаётгани маълум бўлмаган пулларни совуриб, офицерлар клубида ёки нарх-навоси қиммат трактирда биргалашиб овқатланиш, айниқса ичиш жуда яхши ва муҳим иш ҳисобланарди; кейин театрлар, баллар, хотинлар билан айш-ишрат, ундан кейин яна от чоптириш, қиличбозлик, пойга, яна пул совуриш, вино, қарта, хотинлар билан айш-ишрат…

Бундай ҳаёт ҳарбийларга шунинг учун ҳам ёмон таъсир қиладики, агар оддий одам шундай ҳаёт кечирса кўнгли хижил бўлмай қолмайди. Ҳарбийлар эса, шундай бўлиши керак, деб ҳисоблайдилар; айниқса уруш вақтида шундай ҳаёт кечирганлари учун фахрланадилар. Туркияга уруш эълон қилингач, ҳарбий хизматга кирган Нехлюдов ҳам худди шу фикрда эди. «Биз урушда жонимизни фидо қилишга тайёрмиз, шу сабабдан ҳам бундай беғам, хушчақчақ ҳаёт кечириш биз учун уят эмас, шарт. Биз худди шундай яшаяпмиз».

Нехлюдов ҳаётининг шу даврида ана шундай деб ўйларди; илгари ўз олдига қўйган ахлоқий тўсиқлардан қутулганига беҳад хурсанд ва ўтакетган худбинлик оғушида маст-аласт ҳолда эди.

Орадан уч йил ўтгач, йўл-йўлакай аммалариникига тушганида, у худди ана шундай ҳолатда эди.

XIV

Нехлюдов аммалариникига шунинг учун ҳам тушиб ўтган эдики, уларнинг ер-мулки унинг полки ўтиб кетган йўл устида эди. Шу сабабдан аммалари кириб ўтишни ундан қаттиқ илтимос қилишганди, энг муҳими эса, Катюшани бир кўрмоқчи эди. Балки ўша пайтда жиловсиз ҳайвоний ҳирс уни васвасага солганидан кўнглининг чуқур жойида Катюшага нисбатан ёмон ният туғилгандир, лекин у бу ниятда эканини билмасди ва бир вақтлар шундай яхши кун кечирган жойларини, ҳамма вақт атрофида парвона бўладиган, бир оз ғалати табиат, лекин меҳрибон ва оқкўнгил аммаларини, ғоят ёқимли хотиралар қолдирган дилдор Катюшани кўришни истар эди.

У мартнинг охирларида, пасха олдидаги жума куни лойгарчиликда жала қуйиб турган пайтда келди. У уст-боши шалаббо бўлиб, совқотиб келган бўлса-да, ҳар доим шундай кезларда ўзини ҳис этганидай бардам ва хурсанд эди. У аммаларининг атрофи ғиштин девор билан ўралган, томдан тушган қор уюлиб ётган кўҳна қўрасига кириб келар экан: «У ҳалиям шу ердамикин?» – деб ўйлади. Нехлюдов, чананинг қўнғироғини эшитиб, пиллапояга Катюша югуриб чиқади, деб ўйлаган эди. Лекин қизлар бўлмасининг пиллапоясига кўйлаги липпасига қистирилган, яланг оёқ икки хотин челак кўтариб чиқди, афтидан, булар пол юваётган бўлсалар керак. Катюша катта эшик ёнидаги зинапоя устида ҳам кўринмади; фақат фартуғ тутган хизматкор Тихон чиқди, холос, у ҳам супуриш-сидириш билан овора бўлса керак. Даҳлизга эгнида шоҳи кўйлак ва бошида чепец билан Софья Ивановна чиқди.

– Бўйгинангдан ўргилай, яхши келибсан, – деди Софья Ивановна уни ўпиб. – Машеньканинг бир оз тоби йўқроқ, черковдан чарчаб қайтди. Табаррук шаробдан татиб келдик.

– Табриклайман, аммажон, – деди Нехлюдов Софья Ивановнанинг қўлини ўпиб, – кечирасиз, ҳўл қилиб қўйдим.

– Бор, хонангга кир. Тоза ивиб кетибсан. Мўйлов ҳам қўйиб юборибсан-ку… Катюша! Катюша! Унга қаҳва келтир дарров.

Йўлакдан:

– Ҳозир! – деган таниш, ёқимли овоз эшитилди.

Қувонганидан Нехлюдовнинг юраги «шиғ» этиб кетди. «Шу ерда экан!» Бирдан ялт этиб булут орасидан қуёш чиққандай бўлди. Нехлюдов суюниб, уст-бошини алмаштириш учун Тихон билан бирга ўзининг олдинги хонасига кирди.

Нехлюдов Тихондан: «Катюша нима қиляпти? Аҳволи қалай? Турмушга чиқмоқчими?» – деб суриштирмоқчи ҳам бўлди. Аммо Тихон иззат-икромни шу қадар жойига қўйиб, ўзини шу қадар жиддий тутдики (қўлингизга ўзим сув қуяман, деб туриб олди), шундан кейин Нехлюдов Катюша ҳақида сўрашга ботина олмади-да, фақат неваралари, қари от, Полкан деган кўппак тўғрисида сўраб қўя қолди. Маълум бўлишича, бултур қутуриб ўлган Полкандан бошқа ҳамма соғ-саломат экан.

Нехлюдов ҳўл уст-бошларини ечиб, энди кийина бошлаган ҳам эдики, аллакимнинг тез-тез юриб келаётганини эшитди, шу чоқ эшик тақиллади. Нехлюдов оёқ товушини ҳам, тақиллатишни ҳам таниди. Фақат Катюша шундай қадам ташлар ва шундай тақиллатарди.

Нехлюдов ҳўл шинелини устига ташлаб, эшикка яқинлашди.

– Кираверинг!

Бу ўша Катюша эди. Ўша-ўша Катюша, илгаригидан ҳам чиройли бўлиб кетган эди. Содда, қийғоч қора кўзлари ҳамон ўшандай пастдан юқорига қараб, жилмайиб турарди. У, илгаригидек, тоза, оппоқ фартуғ тутиб олган эди. У аммалари ҳозиргина қоғоздан очиб олиб берган ироқи совун билан иккита сочиқ: катта рус сочиғи ва пахмоқ сочиқ келтирган эди. Устидаги ёзуви яққол кўриниб турган, тутилмаган совун, сочиқ ва қизнинг ўзи – ҳаммаси бир хилда тоза, янги, пок ва дилрабо эди. Қизнинг нафис, қизил лаблари, Нехлюдовни кўрганда беҳад қувонганидан, ҳамон илгаригидек жийрилиб турарди.

– Хуш келибсиз, Дмитрий Иванович! – деди у зўрға, унинг икки бети қип-қизариб кетди.

– Саломатмисан… саломатмисиз, – Нехлюдов уни «сен»сирашини ҳам «сиз»сирашини ҳам билмай, Катюша сингари қизариб кетди. – Эсон-омон юрибсизми?

– Худога шукур… Аммангиз сизга энг яхши кўрган совунингизни, пуштиранг совунни бериб юбордилар, – деди у совунни столга, сочиқларни кресло суянчиғига қўя туриб.

– Ўзлариники бор, – деди Тихон меҳмоннинг ўз изми ўзида дегандек, Нехлюдовнинг бир қанча шиша, шчётка, фиксатуар, атир ва турли пардоз анжомлари солинган катта, кумуш қопқоқли, очиқ турган пардоз қутичасини кўрсатиб.

– Аммамларга миннатдорчилигимни айтинг. Келганимга ғоятда хурсандман, – деди Нехлюдов кўнгли эриб, илгаригидек кўнгли равшан бўла бошлаганини ҳис қилиб.

Бу сўзларга жавобан қиз жилмайди-да, эшикка чиқиб кетди.

Нехлюдовни яхши кўрган аммалари бу гал уни ҳар сафаргисидан ҳам севиниб қарши олишди. Дмитрий урушга кетаётган эди. У ярадор бўлиши ё ҳалок бўлиши мумкин эди. Шу сабабдан ҳам аммаларининг жуда меҳри товланиб кетган эди.

Нехлюдов аммалариникида атиги бир кун турмоқчи эди, аммо Катюшани кўргандан кейин икки кундан сўнг бўладиган пасхани ҳам аммалариникида кутиб олишга рози бўлди ва Одессада учрашмоқчи бўлган ўртоғи Шенбокка телеграмма юбориб, аммалариникига тушиб ўтишини сўради.

Катюшани кўрган кунидан бошлаб Нехлюдовнинг қизга нисбатан бўлган аввалги туйғулари уйғонди. Худди илгаригидек Катюшанинг оқ фартуғини кўрганда юраги орзиқиб кетар, унинг оёқ товушини, овозини, кулгисини эшитганда севинар, чаросдай қоп-қора кўзларини, айниқса, жилмайиб турган кезларида кўрганида эриб кетар, рўпара келиб қолишганда қизнинг қизариб кетганини кўриб хижолат тортарди. У севиб қолганини ҳис этди, лекин илгариги севгиси билан бу сафаргиси орасида фарқ бор эди, илгари бу севги унинг учун сирли нарса эди ва севиб қолганига иқрор бўлишга юраги дов бермас эди, илгари у, киши умрида фақат бир марта севиши мумкин, деб ишонарди, энди бўлса, ошиқ бўлганини ўзи билар ва бунга суюнар, муҳаббатнинг нималигини ва унинг оқибати нима бўлишини сал-пал билса-да, буни ўзидан яширарди.

Нехлюдовнинг кўнглида бошқа одамларнинг ҳам кўнглида бўлгани каби икки одам яшар эди. Бири, ёлғиз ўзи учун эмас, бошқалар учун ҳам бахт-саодат тиловчи маънавий одам, иккинчиси, ёлғиз ўзининг манфаатини кўзловчи ва ўз манфаати учун тўғри келган нарсанинг ҳаммасини қурбон қилишга тайёр бўлган ҳайвоний одам эди. Петербургда ва ҳарбий хизматда орттирган худбинликнинг учига чиққан даврида унинг вужудида ана шу ҳайвоний одам ҳукмрон бўлиб, маънавий одамни бутунлай эзиб ташлаган эди. Аммо Катюшани кўриб, илгари унга нисбатан ҳис этган туйғусини яна бошдан кечиргач, ундаги маънавий одам яна бош кўтарди ва ўз ҳақини талаб қила бошлади. Хуллас, пасхагача бўлган икки кун ичида Нехлюдовнинг юрагида ўзи ҳам англай олмаган тинимсиз кураш давом этди.

У кетиши кераклигини, аммалариникида қолишнинг фойдаси йўқлигини, бундан яхшилик чиқмаслигини билар эди, аммо у шу қадар шод-хуррам эдики, бу ҳақда бош қотириб ўтирмай, аммалариникида қолаверди.

Шанба куни кечқурун, Исога «жон кирган кун» арафасида поп, дьякон ва дьячок билан биргаликда, ўзларининг айтишларига қараганда, черков билан аммаларининг уйи ўртасидаги уч чақирим масофани чанада кўп азоб-уқубатлар билан босиб, ибодат қилгани келишган эди.

Нехлюдов аммалари ва хизматкорлар билан бирга, эшик ёнида бухур тутатадиган идишни тутиб турган Катюшадан кўзини узмай, ибодат қилиб бўлди, поп билан, аммалари билан ўпишди-да, энди бориб ухлайман, деб турган ҳам эдики, Марья Ивановнанинг кекса оқсочи Матрёна Павловнанинг Катюша билан бирга куличларни16 табарруклаб келиш учун черковга бормоқчи бўлиб йўлакда тараддудланаётганини эшитиб қолди. «Мен ҳам бораман», – деб ўйлади у.

Черковга на аравада, на чанада бориб бўларди, аммалариникида ўзини худди ўз уйида юргандек ҳис қиладиган Нехлюдов «Оғайни» деган арғумоқни эгарлатди ва ётиб ухлаш ўрнига тор рейтузи билан мундирини, унинг устидан шинелини кийди-да, семириб кетган, ҳар қадамда пишқирадиган қари арғумоқни миниб қоронғида сув ва қор кечиб черковга жўнади.

XV

Черковдаги ўша ибодат Нехлюдовнинг ҳаётида умр бўйи энг ёрқин ва энг кучли хотирот бўлиб қолди.

Ҳамма ёқ зим-зиё қоронғи, фақат онда-сонда қор оқариб кўринарди. Нехлюдов, черков атрофига ёқиб қўйилган қора чироқларни кўриб қулоғини чимирган, сувни шалоплатиб бораётган от устида черков ҳовлисига кириб келганда ибодат бошланган эди.

Мужиклар Марья Ивановнанинг жиянини таниб, отдан тушиш учун қуруқ жойни кўрсатишди, отини бойлаб, ўзини черковга кузатиб қўйишди. Черков байрам либосини кийган халойиқ билан тўла эди.

Эгнига хонаки чакмон, оёғига оқ пайтава ўраб, чипта кавуш кийган чоллар ва чиройли белбоғ бойлаб, этик кийган ёш-яланглар ўнг томонда туришарди. Бошига қизил шойи рўмол, эгнига янги, тўқ қизил белбурма камзул билан кўк, яшил, ола-була юбка ва нағал қоқилган ботинка кийган хотинлар чап томонда туришарди. Оқ рўмол ўраб, кулранг камзул ва қадимий жун юбка, бошмоқ ёки янги чипта кавуш кийган кампирлар улардан орқароқда туришарди; хотинлар билан кампирлар ўртасида сочларига мой суртилган, ясанган болалар бор эди. Мужиклар чўқинишар, сочларини силкиб таъзим қилишарди. Хотинлар, айниқса кампирлар нурсиз кўзларини шам ёқилган иконалардан бирига тикишиб, жуфтлаштирилган бармоқларини пешоналарига, икки елкаларига ва қоринларига қаттиқ босиб чўқинишар, алланималарни шивирлаб, турган ерларида таъзим қилишар ёки тиз чўкишарди. Болалар, бошқалар қараб турганда, катталарга тақлид қилиб астойдил ибодат қилишарди. Зарҳал икона четларига ўрнатилган шамлар порлаб ёнар, чилчироққа шам териб қўйилган эди, клирос17 томондан кўнгилли ҳофизларнинг баланд-паст навозишлари эшитиларди.

Нехлюдов олдинга ўтди. Ўртада аристократлар: хотини ва матросча кийинган ўғли билан бир помешчик, становой, телеграфчи, кигиз этик кийган савдогар, медаль таққан старшина турарди. Меҳробнинг ўнг томонида, помешчик хотиннинг орқасида, товланадиган бинафшаранг кўйлак кийган ва оқ ҳошияли шол рўмол ўраган Матрёна Павловна ва белбурма оқ кўйлак кийиб, ҳаворанг камар бойлаган, қора сочига қизил бант таққан Катюша турарди.

Ҳамма нарса байрам тусида, тантанали, хушнуд ва гўзал эди: зарҳал хоч сурати туширилган кумушранг жубба кийган руҳонийлар ҳам, узун, енги кенг зарбоф тўн кийган дьякон ва дьячоклар ҳам, ясанган ва сочларига мой суртган хонишчилар ҳам, шўх-янгроқ куйлари ҳам, учта шам ўрнатилган ва гуллар билан безалган қандил ушлаган руҳонийларнинг халойиқии «Христос воскресе! Христос воскресе!»18 деб узлуксиз дуо қилиб туриши ҳам, ҳаммаси, ҳаммаси ажойиб эди, аммо оқ кўйлак кийиб, ҳаворанг камар бойлаган, қора сочига қизил бант тақиб, завқланганидан кўзлари чақнаб турган Катюша ҳаммасидан ҳам гўзалроқ эди.

Нехлюдов, Катюша ўгирилиб қарамаса-да, келганимни кўрибди, деб ўйлади. У буни Катюшанинг ёнидан меҳробга ўтиб кетаётганида пайқаб қолди. Унинг Катюшага айтадиган гапи йўқ эди, лекин бир баҳона топди-да, ёнидан ўтиб кета туриб:

– Аммамлар кечки ибодатдан кейин рўзамни очаман, дедилар, – деди.

Ҳар доим Нехлюдовни кўрганда юз берадиган ҳол такрорланди: Катюшанинг икки бети лоладек қизариб кетди, қора кўзлари кулиб-қувнаб, соддадиллик билан боқиб, Нехлюдовга тикилди.

– Хабарим бор, – деди у жилмайиб.

Шу пайт мис кашкул ушлаб халойиқ орасидан ўтиб кетаётган дьячок Катюша ёнида унга парво қилмай ўтаркан, кийимининг этаги қизга тегиб кетди. Дьячок Нехлюдовни ҳурмат қилиб, ундан четлаб ўтаман деб Катюшага тегиб кетган эди. Нехлюдов бунга жуда ҳайрон бўлди. Наҳотки бу дьячок шу ердаги ва, умуман, бутун дунёдаги нарсаларнинг бариси фақат Катюша учун яратилганини билмаса, бутун дунёдаги нарсаларнинг ҳаммасига менсимаслик билан қараш мумкину, Катюшага бундай қараш мумкин эмаслигини тушунмаса, ахир у бутун оламнинг маркази-ку, деб ўйлади Нехлюдов. Деворга қатор терилган иконалар ҳам Катюша учун ярқирар, қандиллардаги шамлар ҳам унинг учун порлаб ёнар, «Муборак пасха байрами бу, халойиқ, шод-хуррам бўлингиз», деган қувноқ қўшиқлар ҳам унинг учун куйланарди. Хуллас, оламдаги бутун яхши нарсаларнинг ҳаммаси Катюша учун яратилган эди. Унинг назарида, Катюша ҳам ҳамма нарса фақат ўзи учун бўлаётганини тушунгандек эди. Нехлюдов Катюшанинг бурмали оқ кўйлакдаги сарв қоматига, сергак, шод чеҳрасига тикилар экан, назарида шундай туюлди ва ўз кўнглидан ўтаётган туйғулар унинг ҳам кўнглидан ўтаётгандек бўлди.

Илк саҳар ибодати билан эрталабки ибодат орасида Нехлюдов черковдан чиқди. Халойиқ унга йўл бериб, таъзим қилди. Баъзилар уни танир, баъзи бировлар: «Бу кимнинг ўғли?» деб сўрашарди. У ибодатхона эшиги олдида тўхтади. Тиланчилар уни ўраб олишди. Нехлюдов ҳамёнидаги майда пулни улашиб тугатди-да, зинадан пастга тушди.

Тонг ёришиб, теварак-атрофдаги нарсалар оқариб, ғира-шира кўринадиган бўлиб қолган, лекин ҳали қуёш чиқмаган эди. Одамлар черков атрофидаги қабристонга таралиб кетди. Катюша ҳали черковдан чиқмаган эди, Нехлюдов уни кутиб турди.

Халойиқ ҳамон черковдан чиқиб келар, нағалли этикларини дўқиллатиб зинадан тушар, черков ҳовлисига ва қабристонга тараларди.

Марья Ивановнанинг кондитери, боши лиқиллаб турадиган кекса чол Нехлюдовни тўхтатиб у билан ўпишди, бошига шойи пешонабоғ ўраган унинг хотини – кекирдаги буришиб кетган кампир рўмоли орасидан сариқ-заъфар ранг тухум олиб берди. Шу маҳал эгнида янги белбурма камзул, яшил камар бойлаган, миқтидан келган ёшгина мужик жилмайиб келаверди.

– Христос воскресе, – деди у Нехлюдовга яқинлашиб. Унинг кўзлари кулар, ундан мужикларга хос аллақандай ёқимли ҳид келиб турарди: мужик гилосдай қип-қизил лаблари билан Нехлюдовнинг лабидан уч марта чўпиллатиб ўпганда, жингалак соқоли унинг қитиғини келтирди.

Нехлюдов мужик билан ўпишиб, унинг қўлидан тўқ жигарранг тухум олаётганида Матрёна Павловнанинг ялтироқ кўйлаги ва қизил бант таққан қора соч чиройли боши кўринди.

Катюша олдинда кетаётганларнинг боши оша уни кўриб қолди. Нехлюдов унинг юзи ёришиб кетганини кўрди.

Катюша билан Матрёна Павловна ибодатхона эшиги олдидаги пешайвонга чиқиб, тиланчиларга садақа бериш учун тўхташди. Бурни ўрнида битган яранинг чандиғи қип-қизариб турган тиланчи Катюшанинг ёнига келди. Катюша рўмолидан алланима олиб унга берди-да, кейин яқинроқ бориб жирканмай-нетмай, кўзлари чақнаган ҳолда, уч марта ўпишди. Тиланчи билан ўпишиб турган маҳалида кўзи Нехлюдовнинг кўзига тўқнашиб қолди. Гўё у: «Бу ишим яхшими, ё чаккими?»деб сўраётгандай эди.

«Жуда соз, жонгинам, жуда яхши, севаман сени».

Улар пешайвондан тушишди, Нехлюдов эса Катюшанинг ёнига борди. У Христос воскресе, деб ўпишмоқчи эмас, фақат унинг ёнида бўлишни истарди.

– Христос воскресе! – деди Матрёна Павловна бошини эгиб ва жилмайиб. У, бугун ҳамма баравар, деган оҳангда гапирди ва буклаб қўлтиғига қисиб қўйган рўмол билан оғзини артди-да, ўпишмоқ учун Нехлюдовга лабини чўзди.

– Воистину, – деди Нехлюдов ўпишаркан.

Нехлюдов Катюшага ўгирилиб қаради. Катюша қип-қизариб кетди-да, шу заҳоти унга яқинроқ келиб:

– Христос воскресе! Дмитрий Иванович, – деди.

– Воистину воскресе, – деди у. Улар икки марта ўпишишди ва яна ўпишиш керакми, дегандек тўхтаб қолишди. Кейин гўё ўпишиш керак, деган қарорга келгандек учинчи бор ўпишишди ва иккови баравар жилмайди.

– Сизлар попнинг ҳузурига бормайсизларми? – деб сўради Нехлюдов.

– Йўқ, Дмитрий Иванович, биз шу ерда ўтира турамиз, – деди Катюша завқ билан меҳнат қилган одамдай чуқур хўрсиниб, мўлтиллаб турган, уятчан, дилрабо, қийғоч кўзларини унга тикиб.

Эркак билан аёл киши ўртасидаги муҳаббатда ҳамиша шундай бир дақиқа бўладики, бунда муҳаббат ўзининг камолат чўққисига эришади, бунда киши эс-ҳушини йўқотади, у кишида ҳирс қўзғатмайди, Нехлюдов бундай дақиқани Исонинг тирилиш байрами кечаси бошидан кечирган эди. Катюшани турли ҳолатда кўп кўрган бўлса ҳам, ҳозир уни эслар экан, ўша дақиқа бошқа ҳамма хотиротларни босиб кетарди. Силлиқ қилиб таралган, ялтираб турган қора сочлари, келишган қадди-қомат ва кўкрагини қучиб олган бурмали оқ кўйлак, қип-қизариб кетган бетлар, уйқусизликдан хумор бўлиб қолган хиёл ғилай қора кўзлар ва, умуман, бутун вужудидаги икки асосий хусусият, яъни фақат Нехлюдовга нисбатангина эмас, – буни ўзи ҳам биларди, – балки дунёдаги одам ва нарсаларнинг ҳаммасига, фақат яхши нарсаларгагина эмас, балки дунёда нимаики бўлса ҳаммасига, ҳатто боя ўпишишган тиланчига нисбатан ҳам барқ урган тоза, пок муҳаббат.

Нехлюдов қиздаги бу муҳаббатни биларди, чунки у шу кеча ва шу тонг бу муҳаббатни қалбида ҳис этган ва шу муҳаббат туфайли у қиз билан бир тан, бир жон эканини англаган эди.

Оҳ, қани энди ҳамма нарса ўша кечада уйғонган ҳис билан чекланиб қолган бўлса! «Ҳа, ўша қабиҳ иш Исонинг тирилиш байрамидан кейинги кечада бўлган эди!» – деб ўйларди ҳозир Нехлюдов маслаҳатчилар хонасида, дераза ёнида ўтириб.

XVI

Черковдан қайтиб келгач, Нехлюдов аммалари билан ўтириб рўзасини очди, полкда ўрганган одатига кўра дадил бўлиб олмоқ учун ароқ ва вино ичди-да, ўз хонасига кириб кетди, эгнидаги кийими билан ётиб, шу заҳоти ухлаб қолди. Эшикнинг тақиллаганини эшитиб уйғонди. Эшикни тақиллатишидан, Катюша бўлса керак, деб Нехлюдов кўзларини уқалай-уқалай, керишиб қаддини ростлади.

– Катюша, бу сенмисан? Кирақол, – деди у ўрнидан туриб.

Қиз эшикни қия очди.

– Овқатга чақиришяпти, – деди у.

У ҳамон ўша оқ кўйлакда эди-ю, лекин сочида бант кўринмас эди. Қиз Нехлюдовнинг кўзига қараркан, гўё унга фавқулодда шодиёна бир хабар етказгандек чеҳраси яшнаб кетди.

– Ҳозир бораман, – деди Нехлюдов сочини тараш учун тароқни қўлига олиб.

Қиз бир лаҳза туриб қолди. Нехлюдов буни сезди-да, тароқни қўйиб, қиз томон юрди. Лекин у шу заҳоти тезгина бурилиб, енгил ва эпчил қадам ташлаб йўлакдаги пойандоз устида югургилаганча кетди.

«Эй, аҳмоқ, – деди Нехлюдов ўзига ўзи, – нега уни индамай қўйиб юбордим?»

Шуни деб, у қизни қувиб, йўлакда етиб олди.

Қиздан нима исташини ўзи ҳам билмас эди. Назарида, қиз унинг хонасига кирганида, ҳамма қиладиган қандайдир бир ишни қилиш керак эди-ю, лекин у шуни қилмагандек туюлди.

– Катюша, шошма, – деди у.

Қиз ўгирилиб қаради.

– Нима дейсиз? – деди тўхтаб.

– Ҳеч нарса, фақат…

Нехлюдов шундай пайтларда бошқалар нима қилишини эслади-да, ўзини ўзи зўрлаб Катюшанинг белидан қучоқлади.

Қиз тўхтаб, унинг кўзига қаради.

– Қўйинг, Дмитрий Иванович, олинг қўлингизни, – деди у йиғламоқдан бери бўлиб. Катюша қип-қизариб кетди, сўнгра кучли қўллари билан ўзини қучоқлаб турувчи қўлни олиб ташлади.

Нехлюдов уни қўйиб юборди, аммо бир дақиқагача кўнгли хижил бўлиб турди, ҳатто ўзидан ўзи нафратланди. У ўзига ишониши керак эди, бироқ у, бу хижолат ва уялиш – юзида акс этган нозик ҳислар эканлигини тушунмади, аксинча, аҳмоқлик қиляпман, ҳамма қилган ишни қилавериш керак, деб ўйлади.

У Катюшани қувиб етди-да, яна қучоқлаб бўйнидан ўпди. Буниси аввалги икки ўпишга, яъни бири, сирень бутаси орқасидаги ва иккинчиси, бугун эрталабки, черковдаги беғараз ўпишга сира ўхшамас эди. Бу мудҳиш иш эди. Катюша буни ҳис этди.

– Вой, бу нима қилганингиз?! – деб қичқирди Катюша, гўё Нехлюдов қандайдир бир бебаҳо, қиммат нарсани синдириб қўйгандек ва югурганича қочиб кетди.

Нехлюдов емакхонага келди. Ясанган аммалари, доктор ва қўшни хотин енгил овқатлар қўйилган стол олдида туришарди. Ҳамма нарса одатдагидай, лекин Нехлюдовнинг кўнгли нотинч эди. У ўзига айтилаётган гапларнинг биронтасини ҳам англамас, ўринсиз жавоб қайтарар ва фақат Катюша ҳақида ўйлаб, уни йўлакда қувиб етиб ўпганини эслар эди, холос. Унинг хаёлига бошқа ҳеч нарса келмасди. Катюша хонага кириб келганда Нехлюдов қарамасданоқ бутун вужуди билан унинг келганини ҳис этар, лекин қарамасликка ўзини мажбур қиларди.

Овқатдан кейиноқ у ўз хонасига кириб кетди ва уйда қизнинг оёқ товушига қулоқ солиб анчагача зўр ҳаяжон ичида у ёқдан бу ёққа юрди. Энди унинг вужудидаги ҳайвоний одам фақат бошини кўтарибгина қолмай, балки бу ерга биринчи сафар келган ва ҳатто шу бугун эрталаб черковда бўлган пайтидаги маънавий одамни босиб-янчиб ташлади, энди ана шу ҳайвоний одамнинг бир ўзи унинг кўнглида ҳокимлик қила бошлади. Шу куни у қизни қанча пойламасин, барибир уни ёлғиз учрата олмади. Афтидан, қиз ундан ўзини олиб қочиб юрган бўлса керак. Аммо кечқурун қиз Нехлюдов турган хонанинг ёнидаги хонага борадиган бўлиб қолди, чунки доктор тунаб қоладиган бўлди ва Катюша меҳмонга жой солиб бериши керак эди, Нехлюдов қизнинг оёқ товушларини эшитиб, худди бирон жиноят қилишга ҳозирланаётгандек, нафасини ичига ютиб, аста унинг орқасидан кирди.

Катюша тоза ёстиқ авра ичига тиқилган икки қўли билан ёстиқнинг икки учидан ушлаганича унга ўгирилиб қаради-да, жилмайди; унинг бу сафарги жилмайиши аввалгидай шўх ва қувноқ эмас, балки аянчли ва қўрқув аралаш кулги эди. Унинг бу жилмайиши Нехлюдовга ёмон бир иш қилаётганини айтаётгандек эди. Нехлюдов бир лаҳзагина ўзини тийди. Ҳали кўнглида курашишга имкон бор эди. Гарчи заиф бўлса-да, қалбида қизга нисбатан яна ҳақиқий муҳаббат товуши эшитилди. Ана шу товуш унга қиз ҳақида, қизнинг ҳис-туйғулари, ҳаёти ҳақида гапирди. Бошқа товуш эса, бўш келма, айшингни суриб қол, ўз бахтингни кўзла, деярди. Ана шу кейинги товуш олдинги товушни босиб кетди. Нехлюдов дадил юриб қиз олдига келди, Шу пайт вужудини зўр ҳайвоний ҳис эгаллаб олди.

Нехлюдов қизни қучоғидан қўйиб юбормай ўринга ўтқазди-да, яна нималар қилиш лозимлигини ҳис қилиб, унинг ёнига ўтирди.

– Жон Дмитрий Иванович, қўйиб юборинг, – деди қиз ялиниб. – Вой, Матрёна Павловна келяпти! – қичқирди-да, унинг қучоғидан отилиб чиқди. Ҳақиқатан ҳам аллаким эшик томон келарди.

– Билиб қўй, кечқурун олдингга бораман, – деди Нехлюдов. – Ёлғизсан-а?

– Нима деяпсиз? Йўқ, йўқ! Керак эмас, – деди Катюша тил учида, аммо ҳаяжонланган, довдираб қолган вужуди бутунлай бошқа нарса деб турарди.

Эшик ёнига келган ҳақиқатан ҳам Матрёна Павловна экан. У қўлида адёл кўтариб хонага кирди ва Нехлюдовга таънаомуз назар ташлаб, бошқа адёл олиб келгани учун Катюшани койиди. Нехлюдов индамай чиқиб кетди. У ҳатто уялмади ҳам. Матрёна Павловнанинг қиёфасидан ўзи қилган иши учун уни айблаётганини ва айблашга ҳақли эканини кўрди ва билди, бу қилмиши яхши эмаслигини ҳам тушунди, аммо аввалги самимий муҳаббат ўрнида пайдо бўлган ҳайвоний ҳирс бошқа ҳеч нарсани тан олмай, бутун вужудини эгаллаб олган эди. Энди у шу ҳирсни қондириш учун нима қилмоқ кераклигини билар ва бунга чора изларди.

Шу оқшом Нехлюдов ўзини қўярга жой тополмай юрди: гоҳ аммаларининг ёнига кирар, гоҳ у ердан чиқиб ўз хонасига қайтар, зинапояга чиқар ва фақат бир нарса ҳақида, яъни қандай қилиб қизни ёлғиз учратиш ҳақида ўйлар эди. Катюша ҳам унга кўринмасликка ҳаракат қилар, Матрёна Павловна эса қизни кўздан қочирмасликка уринарди.

XVII

Оқшом шу алфозда ўтди, тун кирди. Доктор ухлагани кетди. Аммалари ҳам ётишди. Нехлюдов Матрёна Павловна ҳозир аммаларининг ётоғида эканлигини, Катюша қизлар хонасида ёлғизлигини биларди. У яна зинапояга чиқди. Ҳовли қоронғи, ҳаво намхуш ва илиқ эди. Баҳорда сўнгги қорни эритувчи ёки эриган сўнгги қордан вужудга келувчи оппоқ туман ҳавони тўлдирган эди. Уйдан юз қадамча наридаги тепалик тагидан оққан сойдан ғалати товуш эшитиларди: бу синаётган музларнинг овози эди.

Нехлюдов зинапоядан тушди ва ҳалқоблардан ҳатлаб ўтиб, музлаган қорни ғарч-ғарч босиб, қизлар хонаси деразаси ёнига бориб тўхтади. Юраги шундай дукуллардики, ҳатто ўзи ҳам эшитарди; гоҳ нафаси тиқилар, гоҳ ҳарсиллар эди. Қизлар хонасида кичкина лампа ёниб турарди. Катюша стол ёнида бир нуқтага тикилиб, хаёл суриб ўтирарди. Нехлюдов, қиз ҳеч ким йўқлигида нима қилар экан, деб анчагача қимир этмай тикилиб турди. Қиз бир-икки дақиқа қимир этмай ўтирди-да, кейин кўзларини кўтариб жилмайди, ўзига ўзи таъна қилгандай бош чайқади, кейин ҳолатини ўзгартириб, икки қўлини стол устига қўйди-да, рўпарасига кўз тикди.