Тирилиш

– Қўшилмайман, – деб жавоб берди у қатъий қилиб. – Газеталарда маслаҳатчилар жиноятчиларни бекордан-бекорга оқлаб юборишяпти деб ёзганлари етмайдими, суднинг ўзи оқлаб юборса, нималар дейишмайди. Йўқ, мен бунга сира қўшила олмайман.

Раис соатига қаради.

– Эсизгина, энди нима ҳам қила оламиз, – раис шундай деди-ю, ўқиб эшиттириш учун қоғозни старшинага узатди.

Ҳамма ўрнидан турди. Старшина турган жойида депсиниб, йўталиб қўйди-да, савол-жавобларни ўқий бошлади. Суд ҳайъатидагиларнинг ҳаммаси: секретардан тортиб адвокатгача, ҳатто прокуроргача ҳайрон бўлиб қолишди.

Судланувчилар жавобларнинг маънисига тушуниб етишмади шекилли, жим ўтиришарди. Ҳамма яна ўз жойига ўтирди, раис прокурордан, судланувчилар қандай жазога лойиқ, деб сўради.

Кутилмаганда Маслова масаласида муваффақият қозонганидан севинган прокурор буни нотиқлигининг самараси деб топди, қоғозларини титкилаб қараб олгач, ўрнидан қўзғалиб қўйди-да:

– Симон Картинкинни 1452-модда ва 1453-модданинг 4-бандига мувофиқ, Евфимия Бочковани 1659-моддага мувофиқ, Масловани эса 1454-моддага мувофиқ жазолаш лозим деб ҳисоблайман, – деди.

Бу жазоларнинг ҳаммаси жуда оғир жазолардан эди.

– Суд ҳукм чиқариш учун чиқиб кетади, – деди раис ўрнидан туриб.

Унинг кетидан ҳамма ўрнидан турди ва ўзини яхши ишни бажаргандек анча енгил ҳис қилиб, залдан чиқа бошлади, баъзилар залда у ёқдан бу ёққа юра бошлади.

– Ишни расво қилиб қўйдик-ку, тақсир, – деди Петр Герасимович Нехлюдовнинг олдига келиб; старшина Нехлюдовга алланималарни ҳикоя қилаётган эди. – Бечора жувонни каторгага юборадиган бўлдик.

– Нима дедингиз? – деб қичқириб юборди Нехлюдов. Ҳозир у, ўқитувчининг бетакаллуфлигини сезмай ҳам қолган эди.

– Айтдим-ку, ҳозир, – деди у. – Жавобда: «Гуноҳкору, лекин ҳаётига қасд қилган эмас», демабмиз. Менга ҳозир котиб айтди: прокурор уни ўн беш йил каторгага маҳкум қилмоқчи деб.

– Ўзимиз шундай қарор қилдик-ку, – деди старшина.

Петр Герасимович, Маслова пулни олмагандан кейин, савдогарнинг ҳаётига қасд ҳам қилмаганлиги очиқ-равшан кўриниб турибди, деб тортиша бошлади.

– Бу ёққа чиқмасдан туриб жавобни ўзларингизга ўқиб бердим-ку, – деб ўзини оқларди старшина. – Ҳеч қайсингиз эътироз билдирмадингиз.

– Ўқиб берган вақтингизда мен йўқ эдим, ташқарига чиққан эдим, – деди Петр Герасимович. – Сиз нега тўғрилатмадингиз?

– Бундай бўлар деб ўйламабман, – деди Нехлюдов.

– Ўйламагандан кейин шундай бўлади.

– Ҳалиям тўғриласа бўлади, – деди Нехлюдов.

– Йўқ, энди тўғрилаб бўпмиз.

Нехлюдов судланувчиларга қаради. Улар, яъни тақдири ҳал этилаётган бу кишилар панжара орқасида, солдатлар олдида боягидек қимир этмай ўтиришарди. Маслова нимагадир жилмайиб ўтирарди. Нехлюдовнинг кўнглида ёмон ҳис уйғонди. Боя, Катюшанинг оқланиши ва шаҳарда қолишига кўзи етгандан кейин унга қандай муносабатда бўлишига ҳайрон бўлиб ўтирган эди; у билан муносабатда бўлиш ҳам қийин эди. Каторга ва Сибирга сургун қилиниши эса, унга нисбатан бўладиган ҳар қанақа муносабатга хотима беради: яраланган қуш овчининг халтасида типирчилаб, ўзини эслата олмайди.

XXIV

Петр Герасимовичнинг тахмини тўғри эди.

Раис кенгашиб чиқди-да, қоғозни ўқий бошлади:

– «Округ судининг жиноий ишларни кўриш бўлими император ҳазрати олийларининг фармонига мувофиқ 188* йилнинг 28 апрель куни жаноб суд маслаҳатчиларининг қарорига биноан, жиноий ишларни кўриш уставининг 771-моддасининг 3-банди, 776-моддаси ва 777-моддасига асосан, 33 яшар деҳқон Симон Картинкин, 27 яшар мешчанка Екатерина Маслова каторга ишига ҳукм этилсин, мол-мулки мусодара қилинсин; Картинкин 8 йилга, Маслова 4 йилга кесилсин. Иккалови қонунлар мажмуасининг 28-моддасига биноан ҳуқуқлардан маҳрум этилсин. 43 яшар мешчанка Евфимия Бочкова мол-мулки мусодара қилиниб, 3 йил муддат билан турмага қамалсин, қонунлар мажмуасининг 49-моддасига биноан ҳуқуқдан маҳрум этилсин. Шу иш бўйича чиқимлар судланувчиларнинг гарданига қўйилиб, учаловига баравар тақсимлансин. Уларнинг қурби етмаган тақдирда эса, хазина ҳисобига ўтказилсин. Шу иш бўйича келтирилган далилий ашёлар сотилсин, узук қайтариб берилсин, шиша идишлар синдириб ташлансин».

Картинкин бармоқларини кериб, қўлларини икки ёнига ташлаб турар, юзлари пир-пир учарди. Бочкова жудаям хотиржам кўринарди. Маслова эса ҳукмни эшитиб қип-қизариб кетди.

– Гуноҳим йўқ, гуноҳим йўқ! – деб овозининг борича чинқириб юборди у. – Бу инсофдан эмас. Гуноҳим йўқ, ўйламаган эдим ҳам, хаёлимга ҳам келмаган эди. Рост айтяпман. Рост. – Шундай деб у ўриндиққа ўзини ташлаб, ҳўнграб йиғлаб юборди.

Картинкин билан Бочкова чиқиб кетганда ҳам у жойида йиғлаб ўтирарди, жандарм халатининг енгидан тортиб турғизишга мажбур бўлди.

«Йўқ, буни шу аҳволда қолдириб бўлмайди», – деб ғўлдиради Нехлюдов ўзига ўзи, боя кўнглида пайдо бўлган ярамас ҳисни тамомила унутиб; Масловани яна бир бор кўриб қолиш учун шошиб йўлакка чиқди. Нега бундай қилганини ўзи ҳам билмас эди. Ишнинг тугаганидан хурсанд бўлиб чиқиб кетаётган маслаҳатчилар ва адвокатлар эшик олдида уймаланишарди. Шунинг учун Нехлюдов эшик ёнида бир неча дақиқа тўхталиб қолди, Нехлюдов йўлакка чиққанда эса Маслова анча нарига кетиб қолган эди. Нехлюдов одамларнинг эътиборини жалб қилаётганига парво қилмай тез-тез юриб ундан ўзиб кетди-да, тўхтади. Катюша йиғидан тўхтаган эди. У ўқтин-ўқтин хўрсиниб қўяр, қип-қизариб кетган юзини дуррасининг учи билан арта-арта Нехлюдовнинг ёнгинасидан унга қарамай ўтиб кетди. Катюшани ўтказиб юборгач, Нехлюдов раисга учрашиш мақсадида қайтиб кирганда, раис аллақачон чиқиб кетган эди.

Нехлюдов кийим ечадиган ерда унга етиб олди.

– Жаноб раис, – деди Нехлюдов. Раис ранги очиқ пальтосини кийиб бўлиб, швейцар узатаётган кумуш сопли ҳассасини олаётганида у етиб борган эди, – сиз билан ҳозир кўрилган иш ҳақида гаплашсам бўладими? Мен маслаҳатчиман.

– Танийман сизни, янглишмасам, князь Нехлюдов бўлсангиз керак? Жуда хурсандман, илгари ҳам бир учрашган эдик, – деди раис унинг қўлини сиқар экан, Нехлюдов билан учрашган ўша кечада ҳамма ёшлардан ҳам яхши танца қилганини мамнуният билан эслаб. – Хўш, хизмат?

– Маслова ҳақидаги жавобимизда англашилмовчилик юз берибди. Заҳарлашда айби йўғу, бекорга каторгага ҳукм этилиб кетди, – деди Нехлюдов қовоғини солиб, хуноб бўлиб.

– Суд ўзларингизнинг жавобингизга асосан ҳукм чиқарди, – деди раис эшик томонга қадам ташлаб, – аммо суд ҳайъатларига ҳам жавобингиз нотўғрига ўхшаб кўринган эди-я.

Раис, маслаҳатчиларга, кишининг жонига қасд қилинганини рад этмай, фақат «Ҳа, айбдор» деб жавоб бериш, қасддан ўлдирганини тасдиқлайди, деб тушунтирмоқчи бўлганини, лекин шошиб тургани учун индамай қўя қолганини эслади.

– Энди шу хатони тузатсак бўлмайдими?

– Ҳукмни бекор қилиш учун ҳамма вақт баҳона топилади. Адвокатларга мурожаат қилиш лозим, – деди раис шляпасини чаккасига қўйиб, эшик томон кетар экан.

– Ахир, иш жуда расво бўлди-ку.

Раис Нехлюдов билан мулойимгина гаплашмоқчи бўлди шекилли:

– Маслова учун икки йўл бор эди, – деди бакенбардини пальтоси ёқасининг устига чиқариб текислар экан, кейин унинг тирсагидан ушлаб эшик томон бошлади: – Сиз ҳам кетяпсизми?

– Ҳа, – деди Нехлюдов, шошиб-пишиб кийиниб; сўнгра раис билан олдинма-кейин чиқиб кетди.

Улар қуёш нурига ғарқ бўлган кўчага чиқишди, тош қўчада ғилдиракларнинг тарақ-туруғидан қаттиқ-қаттиқ гаплашишга тўғри келди.

– Жуда ғалати ҳол, – деб гапида давом этди раис овозини баландроқ чиқариб, – Маслова учун атиги икки йўл бор эди: Ё, қамалиш – бу оқланиш билан баравардир, зеро, шу кунгача қамоқда ўтиргани ҳам ўша ҳисобга кирарди ёки бўлмасам каторга – бошқа йўл йўқ. Агарда сиз, «Жонига қасд қилган эмас», деган сўзларни қўшганингизда эди, у оқланиб кетарди.

– Афсус, минг афсуски, билмабман, – деди Нехлюдов озорланиб.

– Ҳамма гап шунда-да, – деди жилмайиб раис, соатига қарар экан.

Клара белгилаган сўнгги муҳлатга чорак кам бир соат қолган эди.

– Агар истасангиз, адвокатга мурожаат қиласиз. Ҳукмни бекор қилдириш учун баҳона топиш керак. Баҳона ҳамма вақт топилади. Дворянская кўчасига ҳайда, – деди у извошчига, – ўттиз тийин. Ҳеч қачон ортиқ тўламайман.

– Марҳамат жаноб олийлари.

– Хуш қолинг. Агар керак бўлиб қолсам, Дворянская кўча, Дворниковнинг уйи деб сўрайсиз, эсда олиб қолиш осон.

Шундай деб у мулойимгина хайрлашиб, жўнаб кетди.

XXV

Раис билан суҳбати ва соф ҳаво Нехлюдовни бир оз тинчитди. Энди у, боядан бери тортган ташвишим, одатдан ташқари шароитда кунни кеч қилганимдан бўлса керак, деб ўйлади.

«Жуда қизиқ ва ғалати учрашув бўлди-я! Унинг аҳволини енгиллаштириш учун қўлимдан келганини аямаслигим, тезроқ ёрдам беришим керак. Ҳозирнинг ўзидаёқ ишга киришиш лозим. Шу ерда, судда, Фанарин ёки Микишиннинг уйи қаердалигини билиб олиш зарур». У иккита машҳур адвокатни эслади.

Нехлюдов суд идорасига қайтиб келди, пальтосини ечди-да, юқорига чиқди. Биринчи йўлакдаёқ Фанаринга дуч келди. Нехлюдов уни тўхтатди-да, иши борлигини айтди. Фанарин уни яхши танир экан, хизматга тайёрлигини билдирди.

– Жуда чарчаганман… агар кўп вақт олмайдиган бўлса, марҳамат қилиб айта қолинг, юринг бу ёққа.

Фанарин Нехлюдовни қандайдир бир хонага бошлаб кирди. Бу бирор судьянинг кабинети бўлса керак. Улар стол ёнига ўтиришди.

– Хўш, хизмат?

– Аввал сиздан бир нарсани илтимос қиламан, – деди Нехлюдов, – бу ишга аралашганимни ҳеч ким билмасин.

– Бу жиҳатдан ташвишланманг. Хўш…

– Бугун мен судда маслаҳатчи сифатида қатнашган эдим. Ҳаммамиз бир бўлиб бир хотинни бегуноҳдан-бегуноҳ каторгага ҳукм қилиб юбордик. Шу воқеа мени жуда қийнаяпти.

Нехлюдов ўзи ҳам кутмаганда тўсатдан қип-қизариб кетиб, сўз тополмай қолди.

Фанарин унга ялт этиб қараб қўйди-да, яна ерга кўз тикиб, тинглай бошлади.

– Хўш, – деб қўя қолди у.

– Бегуноҳдан-бегуноҳ кесилиб кетди. Мен ҳукмни бекор қилдиришни, ишни юқори идораларга оширишни истардим.

– Сенатга, – деб тузатди Фанарин.

– Шу ишни зиммангизга оларсиз деб умид қиламан.

Нехлюдов ишнинг энг нозик томонини тезроқ бир ёқлик қилиб юборишни истагани учун шартта:

– Қуруқ қўймайман, ҳар қандай чиқим бўлса, ўз гарданимга оламан, – деди қизариб.

– Бу ёғини келишиб оламиз, – деди адвокат унинг тажрибасизлигидан кулиб.

– Хўш, ўзи нима гап?

Нехлюдов сўзлаб берди.

– Яхши, эртага ишни кўриб чиқаман. Индинга, йўқ, пайшанба куни кечқурун соат олтида боринг, жавобини бераман. Хўпми? Қани, кетдик бўлмасам, мен ҳали справкалар олишим керак бу ерда.

Нехлюдов у билан хайрлашиб чиқиб кетди.

Адвокат билан суҳбати ва Масловани ҳимоя қилиш учун чора кўра бошлагани уни анча юпатди. У кўчага чиқди. Ҳаво жуда яхши эди. Кўнгли ёришиб соф кўклам ҳавосидан тўйиб нафас олди. Извошчилар хизматига тайёрликларини билдириб, манзират қила бошладилар, аммо у пиёда кетаверди. Шу замоноқ минг хил фикрлар, Катюша ҳақидаги хотиралар ва унга нисбатан қилган гуноҳи миясини чулғаб олди. Унинг кўнгли хиралашиб, ҳамма нарса хунук бўлиб кўринди. «Йўқ, бу тўғрида кейин бир ўйлаб кўрарман, – деди у ўзига, – ҳозир, аксинча, бу оғир таассуротлардан кейин кўнглимни очишим керак».

У Корчагинлар овқатга таклиф этишганини эслади-да, соатига қаради. Ҳали вақт бор, овқатга етиб бориш мумкин эди. Ёнидан конка жингиллаб ўтиб кетди. Нехлюдов чопиб бориб конкага чиқиб олди. Майдонга етганда у сакраб тушиб қолди-да, яхши извошни ёллаб, ўн дақиқа ўтар-ўтмас Корчагинларнинг ҳашаматли уйи олдига етиб келди.

XXVI

Корчагинларнинг ҳашаматли уйи олдида турган бақалоқдан келган ширин сўз швейцар ғирчилламайдиган, икки ёқлама ошиқ-мошиққа илинган қарағай эшикни оча туриб:

– Марҳамат қилинг, жаноб олийлари, сизни кутишяпти, – деди. – Овқатланишяпти, фақат сизнигина киритишга рухсат беришган.

Швейцар зина ёнига борди-да, юқорига қўнғироқ қилди.

– Бирон одам борми? – деб сўради Нехлюдов ечинатуриб.

– Жаноб Колосов билан Михаил Сергеевич; қолганлари ҳаммаси ўз одамларимиз, – деб жавоб берди швейцар.

Зина устида эгнига фрак, қўлига оқ перчатка кийган хушрўй лакей кўринди.

– Марҳамат, жаноб олийлари, – деди у. – Таклиф этишни буюришган.

Нехлюдов зинага чиқди-да, ўзига таниш ҳашаматли ва кенг залдан ўтиб, емакхонага кирди. Оиланинг барча аъзолари, ҳеч қачон кабинетидан чиқмайдиган княгиня Софья Васильевнадан ташқари, ҳамма емакхонада, стол атрофида ўтирарди. Столнинг тўрида кекса Корчагин жойлашган, унинг ёнида, чап томонида доктор, нариги ёнида Иван Иванович Колосов деган меҳмон – собиқ губерния бошлиғи, ҳозир энди банк бошқармасининг аъзоси, Корчагиннинг либерал ўртоғи ўтирарди; кейин чап томонда Миссининг синглисининг мураббияси – mis Редер ва ўша тўрт яшар қизнинг ўзи, ўнг томонда уларнинг рўпарасида эса, Миссининг укаси, Корчагинларнинг ёлғиз ўғли, гимназиянинг VI синф ўқувчиси Петя (бутун оила унинг имтиҳондан ўтишини кутиб шаҳарда қолган эди) ва репетитор – талаба ўтирарди, сўнгра чап томонда қирқ яшар славянофиль қиз Катерина Алексеевна, унинг рўпарасида Миссининг амакиваччаси Михаил Сергеевич, бошқача айтганда, Миша Телегин жойлашганди; энг пастда Миссининг ўзи ўтирар, унинг ёнида қўл теккизилмаган идиш-оёқлар турарди.

Кекса Корчагин ясама тишлари билан қийналиб ва эҳтиёткорлик билан овқат чайнар экан:

– Жуда соз. Ўтиринг, биз энди балиқдан бошлаб эдик, – деди қип-қизариб кетган кўзларини Нехлюдовга тикиб. – Степан, – деб мурожат қилди у оғзи тўла овқат билан, семиз, басавлат буфетчига бўш идиш-оёқни кўзи билан кўрсатиб.

Нехлюдов кекса Корчагинни жуда яхши билса-да, уни овқат устида кўп кўрган бўлса-да, жилеткасига қистириб қўйилган салфеткаси, лаззатланиб тамшанаётган бу лаблар, бу қип-қизил юз ва йўғон бўйин, айниқса, генералнинг миқтидан келган бақувват гавдаси бугун унга негадир жуда ёқимсиз кўринди. Тўсатдан Нехлюдов бу кишининг қаттиққўллиги ҳақида эшитганларини: ўлка бошлиғи бўлган кезларида, ўзи бадавлат ва машҳур, лаганбардорлик қилишга эҳтиёж йўқ бўлишига қарамай, негадир, одамларни дўппослагани, ҳатто остирганини эслади.

– Ҳозир овқат беришади, жаноб олийлари, – деди Степан кумуш вазалар тизиб қўйилган буфетдан чўмич олар экан, бакенбардли хушрўй лакейга имо қилиб. Лакей бўлса, дарҳол Миссининг ёнига келиб, крахмалланган, герби кўзга ташланиб турган салфетка билан беркитиб қўйилган идиш-товоқларни тўғрилаб овқат суза бошлади.

Нехлюдов столни айланиб ўтиб, ҳамманинг қўлини бир-бир сиқиб чиқди. Кекса Корчагин билан аёллардан ташқари ҳамма, у яқинлашганда ўрнидан турар эди. Столни бу тариқа айланиб ўтиш, уларнинг кўпчилиги билан ҳеч қачон гаплашмаган бўлса-да, шу ерда ҳозир бўлганларнинг ҳаммаси билан қўл сиқиб кўришиш, бугун унга айниқса ёқимсиз ва кулгили бўлиб кўринди. Нехлюдов кечикиб қолгани учун узр сўради-да, столнинг қуйи томонидаги Мисси билан Катерина Алексеевна ўртасидаги бўш ўринга ўтирмоқчи бўлган эди, бироқ кекса Корчагин ундан ароқ ичмаганига яраша омара, икра, сир, селёдкалар терилган стол ёнига келиб ўтириб, тамадди қилишини талаб қилди. Нехлюдов қорни бу қадар очиб қолганини пайқамаган эди. У нонни пишлоқ билан қўшиб ея бошлади ва иштаҳаси очилиб, овқатни тушира кетди.

– Хўш, жамият негизларини қўпордингларми? – деди Колосов суд маслаҳатчилари қатнаши билан бўладиган судга қарши бош кўтараётган тескаричилик газетасининг иборасини истеҳзоли оҳангда ишлатиб. – Айбдорларни оқлаб, гуноҳсизларнинг бўйнига айб қўйдингизми?

– Негизни қўпориш… Негизни қўпориш… – дея такрорлади либерал ўртоғи ва дўстини ақлли ва илмли деб ҳисоблаган князь кулиб.

Нехлюдов, назокатсизлик бўлса-да, Колосовга жавоб қайтармади, буғи чиқиб турган шўрва ёнига ўтирар экан, ҳамон кавшанар эди.

– Уни ўз ҳолига қўйинглар, овқат еб олсин, – деди Мисси жилмайиб, «уни» деган олмошни ишлатиш билан ўзининг Нехлюдовга яқинлигини эслатиб.

Бу орада Колосов, маслаҳатчилар иштирокидаги судга қарши чиққан, ўзини ғазаблантирган мақоланинг мазмунини шанғиллаб сўзлай бошлади. Корчагиннинг жияни Михаил Сергеевич унинг гапини маъқуллаб турди ва сўз охирида худди шу газетадаги мақоланинг мазмунини гапириб берди.

Мисси ҳар вақтдагидек жуда bistinguee23 ва кўзга ташланмайдиган, яхши кийим кийган эди.

– Ҳаддан ташқари чарчаганга, оч қолганга ўхшайсиз, – деди Мисси Нехлюдовга, у оғзидаги луқмасини чайнаб, ютиб бўлгандан кейин.

– Йўқ, у қадар эмас. Сиз-чи? Сурат томоша қилгани бордингизми? – деб сўради у.

– Йўқ, бошқа кунга қолдирдик. Биз Саламатовларникида, lawn tennis’e24да бўлдик. Мистер Крукс ҳақиқатан ўйинга жуда уста экан.

Нехлюдов бу ерга кўнгил очиш учун келган эди. Бу уй зўр ҳашамати билангина эмас, балки, бу муҳитдаги хушомадгўйлик, меҳрибонлик унинг кўнглига хуш ёқарди. Бугун эса, шуниси қизиқки, бу уйдаги нарсаларнинг ҳаммаси – швейцардан тортиб кенг зинагача, гуллардан тортиб лакейларгача, тузоғлиқ столдан тортиб Миссининг ўзигача уни жиркантирарди. Бугун Мисси унга ёқимсиз ва сохта бўлиб кўринди.

Колосовнинг кеккайиб, орсизларча, либераллик қилиб гапириши Нехлюдовнинг жиғига тегар, кекса Корчагиннинг ҳўкизсифат кеккайган қадди-қомати ғашини келтирар, славянофилька Катерина Алексеевнанинг французча иборалари ғашига тегар, гувернантка билан репетитор йигитнинг тортинчоқ қиёфалари ҳушига ёқмас, ўзини «уни» деган олмош билан атаганлари эса жонини чиқарарди… Нехлюдов Миссига нисбатан ҳамма вақт икки хил муносабат ўртасида иккиланарди: баъзида кўзини қисиб қараган вақтидагидек ёки ойдин кечадагидек унда фақат гўзалликни кўрарди: Мисси унинг назарида ҳам навқирон, ҳам чиройли, ҳам ақлли, ҳам табиий бўлиб кўринарди… Баъзида эса, худди офтоб ёруғида кўргандек, Миссининг нуқсонлари кўзига яққол ташланар, нуқсонларини кўрмай қололмас эди. Бугун унинг учун худди шундай кун эди. Бугун у қизнинг бетидаги барча ажинларни кўрар, унинг сочи жингалак қилинганини билиб турарди; Нехлюдов қизнинг тирсаги туртиб чиқиб турганини кўрар, айниқса, бош бармоғининг тирноғи отасиникига ўхшаш ялпоқ экани яққол кўринарди.

– Ўлгудай бўлмағур ўйин, – деди Колосов теннис ҳақида гапириб, – ундан кўра биз ёшлигимизда ўйнаган копток ўйини яхшироқ эди.

– Йўғ-е, ўйнаб кўрмагансиз-да. Жуда қизиқ ўйин, – деб эътироз билдирди Мисси, Нехлюдовнинг назарида у «жуда» сўзини ғайритабиий талаффуз этгандек кўринди.

Шу билан баҳс бошланиб кетди. Бу баҳсда Михаил Сергеевич ҳам, Катерина Алексеевна ҳам иштирок этди. Фақат гувернантка, репетитор ва болалар жим ўтиришарди. Улар, афтидан, зерикиб қолишган эди.

– Доим баҳслашганлари баҳслашган! – деди кекса Корчагин хахолаб. У салфеткасини жилеткасидан чиқариб, стулни тарақлатиб ўрнидан турган эди, лакей эпчиллик билан стулни четга олиб қўйди. Ундан кейин бошқалар ҳам ўринларидан туришди-да, илиқ, хушбўй сув турган стол ёнига боришди ва оғизларини чайқашар экан, ҳеч кимни қизиқтирмаган суҳбатни давом эттиришди.

Мисси одамнинг характери ҳаммадан ҳам ўйинда очиқ кўринади деган фикрини маъқуллатиш учун:

– Тўғрими? – деб Нехлюдовга мурожаат қилди. Қиз унинг юзида паришонлик, таъна ифодасини кўрди. Мисси ундаги бу ҳолатдан жуда қўрқар ва нега бундай қилаётганини билишни истарди.

– Қайдам, ҳеч қачон бу тўғрида ўйламаган эканман, – деб жавоб берди Нехлюдов.

– Ойимнинг олдига кирасизми? – деб сўради Мисси.

– Ҳа, ҳа, – деди Нехлюдов папиросини олаётиб. У шундай оҳангда гапирдики, боргиси келмаётгани очиқ-ойдин сезилиб турарди.

Қиз индамай, савол назари билан унга қараган эди, Нехлюдовнинг кўнгли бир хил бўлиб кетди. «Рост-да, бировникига қовоқ-тумшуғимни осилтиргани келдимми», – деб ўйлади у ўзича юмшоқ гапиришга уриниб, агар княгиня қабул қилсалар, жон деб киришини айтди.

– Ойим жуда хурсанд бўладилар. Ўша ерда чексангиз ҳам бўлади. Иван Иванович ҳам ўша ерда.

Уй бекаси, княгиня Софья Васильевна ётиб қолган эди. У саккиз йилдан бери меҳмонлар ҳузурида кружевали, лентали духоба кийимларга беланиб, фил суяги, бронзадан қилинган, лакланган, зарҳал анжомлар қуршовида ётар, ҳеч қаёққа бормас, ўзининг айтишича, фақат «ўз дўстлари»ни, яъни унинг фикрича бирон нарсаси билан халойиқдан ажралиб турадиганларнигина қабул қиларди. Бу дўстлар қаторида Нехлюдовни ҳам қабул қиларди, чунки, аввало у ақлли йигит ҳисобланарди, онаси бу оиланинг яқин дўстларидан эди. Мисси унга тегса яхши иш бўларди деб ўйларди.

Княгиня Софья Васильевнанинг хонаси катта ва кичик меҳмонхонанинг нариги томонида эди. Катта меҳмонхонага кирганларида, Нехлюдовдан олдинда кетаётган Мисси шартта тўхтади-да, зарҳал стулчанинг суянчиғидан ушлаб унга қаради.

Миссининг эрга теккиси келиб қолган, Нехлюдов эса унга муносиб эди. Бундан ташқари Нехлюдов унга ёқарди. Мисси ўзини, у меники бўлади (у Нехлюдовники эмас, Нехлюдов уники бўлади), деган фикрга ўргатиб қўйган ва ғайриихтиёрий равишда, руҳий касалларга хос ҳийлакорлик билан мақсадига эришиш учун интиларди. Қиз, унинг муҳаббат изҳор этишини кутиб гапга солди.

– Кўриб турибман, сизга бир ҳодиса бўлганга ўхшайди, – деди у. – Нима бўлди?

Нехлюдов суддаги учрашувни эслади, қип-қизариб қовоғини солди:

– Ҳа, бўлди, – деди у ростгўй бўлишни истаб, – ғалати, фавқулодда ва муҳим бир воқеа бўлди.

– Нима экан? Нималигини айта оласизми?

– Ҳозирча айта олмайман. Гапирмасликка ижозат беринг. Шундай бир воқеа бўлдики, мен бу хусусда ўйлаб кўрганимча йўқ, – деди у ва аввалгидан баттар қизарди.

– Менга ҳам айтмайсизми? – Миссининг бети пирпираб кетди, у ушлаб турган стулчасини суриб қўйди.

– Йўқ, айта олмайман, – деб жавоб берди Нехлюдов. Қизга жавоб қайтарар экан у, айни замонда, ўз саволига ўзи жавоб бераётгандек бўлди; ҳақиқатан ҳам муҳим воқеа рўй берганига ўзи ҳам иқрор бўлган эди.

– Юринг бўлмасам.

Қиз кераксиз фикрларни ҳайдамоқчи бўлгандек, бошини силкитиб қўйди-да, одатдагидан тезроқ юриб кетди.

Нехлюдовнинг назарида Мисси йиғлаб юбормаслик учун лабини қимтигандек кўринди. У қизни хафа қилиб қўйганидан кўнгли ғаш бўлди, лекин сал бўш келса ўзини ўзи ҳалок қилишини, тақдирини боғлаб қўйишини ҳис этарди. Шу тобда у бундай бўлишидан қўрқарди, у қиз билан княгинянинг кабинетига боргунча миқ этмади.

XXVII

Княгиня Софья Васильевна хуштаъм ва жуда тўйимли тушки овқатини еб бўлди. Нафосатдан йироқ бўлган бундай машғулот вақтида биров мени кўрмасин деб ҳамма вақт ёлғиз овқатланарди. Унинг кушеткаси ёнида мўъжазгина стол бор эди. Стол устида қаҳва турар, княгиня ингичка папирос чекмоқда эди. Княгиня Софья Васильевна ориққина, бўйдор, тишлари узун, шаҳло кўз қорачадан келган, ўзини ёш қилиб кўрсатишга уринадиган аёл эди.

Унинг доктор билан муносабати ҳақида ғийбат гаплар юрарди. Нехлюдов илгарилари бу гапни эсидан чиқариб юборган эди, аммо бугун, у фақат эслабгина қўя қолмади, балки, мой суртиб ялтиратилган соқоли икки томонга ажратиб таралган доктор княгинянинг креслоси олдида турганини кўрганда, боягидан беш баттар нафрати ошди.

Софья Васильевнанинг ёнида, пастаккина юмшоқ диванда Колосов столчадаги қаҳвани қошиқ билан чайқалтириб ўтирарди. Столча устида бир рюмка ликёр бор эди.

Мисси онасининг олдига Нехлюдов билан бирга кирди-ю, лекин бунда ортиқ турмади.

– Ойим чарчаб, ҳайдаб юборса, менинг олдимга боринглар, – деди у Колосов билан Нехлюдовга, ораларидан ҳеч гап ўтмагандек жилмайиб; сўнгра қалин гилам устида оҳиста юриб, хонадан чиқиб кетди.

– Салом, дўстим, қани ўтиринг, нима гаплар бор? – деди княгиня Софья Васильевна худди ростакам кулгига ўхшаш ясама табассум билан. У илжайганда усталик билан ясалган, худди ўз тишига ўхшаш чиройли узун тишлари кўринарди. – Суддан жуда диққат бўлиб қайтибсиз деб эшитдим. Менингча, бу кўнгли бўш одамларга жуда оғирлик қилса керак, – деб қўйди у французчалаб.

– Тўғри, – деди Нехлюдов, – кўпинча ўзингнинг ноҳақлигингни… суд қилишга ҳаққинг йўқлигини ҳис қиласан киши…

Княгиня ҳар вақтдагидек ҳамсуҳбатига хушомад қилиб:

– Gomme с’еst vrai,25 – деб нидо қилди унинг гапи ростлигидан ҳайрон қолгандек.

– Хўш, чизаётган расмингиз нима бўлди, мен жуда қизиқиб қолганман, – деб қўшиб қўйди у. – Агар бедармон бўлмаганимда, аллақачон уйингизга бориб келардим.

– Бутунлай ташлаб қўйдим, – деб қуруққина жавоб берди Нехлюдов. Княгинянинг тилёғламалиги доим яшириб келаётган қарилигидек очиқ-ойдин сезилиб турарди. Нехлюдов хушмуомалалик билан жавоб қайтаришга нечоғлик уринса ҳам, сира уддалай олмади.

– Бекор қилибсиз! Биласизми, унинг қобилияти жуда зўр, буни менга Репин айтган, – деди княгиня Колосовга юзланиб.

«Ёлғон гапиргани уялмайдиям-а», – деб ўйлади Нехлюдов қовоғини солиб.

Софья Васильевна Нехлюдовнинг кайфи бузуқлигини кўриб, Колосовга мурожаат қилди. Унинг янги драма ҳақидаги фикрини сўради. Нехлюдов гоҳ Софья Васильевнанинг, гоҳ Колосовнинг сўзларини тинглар экан, биринчидан, на Софья Васильевнанинг ва на Колосовнинг драма билан ҳам, бир-бири билан ҳам бир чақалик иши йўқлигини кўриб турарди; иккинчидан, у Колосовнинг ароқ, вино, ликёр ичиб олиб маст бўлганини, аҳён-аҳёнда ичадиган мужиклар сингари эмас, балки вино ичишга одатланиб қолган одамлар сингари маст бўлганини пайқаб турарди. У гандиракламас, оғзига келганини гапириб валақламас эди-ю, аммо кайфи ошган, ўзидан мамнун эди; учинчидан, Нехлюдов Софья Васильевнанинг, офтоб нури устимга тушиб, қарилигимни билдириб қўяди, деб ташвишланаётганини, гап орасида офтоб тушиб турган деразага қараб-қараб қўяётганини пайқаган эди.