Тирилиш

Маслаҳатчилар келгандан кейин, зум ўтмай, суд пристави бир ёнига шох ташлаб ўртага чиқди ва залдагиларни қўрқитмоқчи бўлгандек:

– Суд келяпти! – деб бақирди.

Ҳамма ўрнидан турди. Залнинг баландлик қисмига судьялар олдинма-кейин чиқишди: мускулдор ва бакенбардлари таралган раис, кейин олтин кўзойнак таққан, қовоғи солиқ суд аъзоси чиқди, ҳозир унинг қовоғи баттар осилиб кетган эди, чунки мажлис бошланай деб турганда суд мансабига кандидат бўлган қайнисини учратиб, ундан опасининг ёнига кириб ўтганини, опаси тушда овқат тайёрламайман, деб айтганини эшитган эди.

– Бундан чиқди, қовоқхонага борар эканмиз-да? – деди қайниси кулиб.

– Кулгили жойи йўқ, – деди қовоғи солиқ суд аъзоси ва баттар қовоғини солиб олди.

Ниҳоят, учинчи суд аъзоси, ҳамма вақт кечикиб келадиган Матвей Никитич чиқди. Бу ёқимли, катта кўзларининг ости солқиб тушган серсоқол киши эди. У меъда касалига мубтало бўлиб, докторнинг маслаҳатига кўра, худди шу бугун эрталабдан бошлаб янги тартиб билан даволана бошлаган ва шу тартиб туфайли уйида одатдагидан ортиқроқ тутилиб қолган эди. Ҳозир, баландликка чиқиб келар экан, бир нарса устида бош қотираётганга ўхшарди, у кўнглида ўйлаб қўйган нарсаси тўғри чиқадими, йўқми, шуни билиш учун зўр бериб жавоб ахтаришга одатланган эди. Ҳозир у ўзича, агар кабинет эшигидан креслогача босган қадамимнинг сони учга қолдиқсиз тақсимланса, янги тартиб касалимни даволайди, агар тақсимланмаса, наф тегмайди, деб кўнглидан ўтказган эди, босган қадамларининг сони йигирма олтита эди, лекин у кичикроқ бир қадам ташлади-ю, йигирма еттинчи қадамда креслога етиб борди.

Зар ёқали мундирда баландликка чиқиб келган раис ва аъзоларнинг қиёфаси жуда дабдабали эди. Буни уларнинг ўзлари ҳам ҳис этардилар. Учалови ҳам ўзларининг бу қадар улуғворликларидан хижолат бўлгандек, дарров ерга қараб олдилар ва яшил мовут ёпилган столнинг нариги ёғидаги нақшинкор креслоларга ўтирдилар. Столда бургут тамғали учбурчак асбоб, буфетларда конфет солинадиган вазалар, сиёҳдон, патқаламлар, тоза қоғоз, учи очилган катта-кичик қаламлар турарди. Судлар билан прокурор ёрдамчиси ҳам кирди. У яна боягидай шошиб, портфелини қўлтиқлаган ҳолда, қўлини силкиб дераза ёнидаги ўз ўрнига бориб ўтирди-да, ишга тайёрланиш учун ҳар дақиқани ғанимат билиб, столдан бошини кўтармай қоғозларни ўқиб, кўздан кечира бошлади. Бу прокурор шу билан тўртинчи бор судда қораловчилик қилаётган эди. У жуда шуҳратпараст киши бўлиб, мансаб орттиришга қаттиқ аҳд қилиб қўйган ва шу сабабдан қораловчи сифатида қатнашадиган ҳар бир ишда орқа-ўнгини суриштирмай қоралайвериш зарур, деб ҳисоблар эди. Заҳарлаш ҳақидаги ишнинг моҳиятини тахминан билса-да, нутқининг мазмунини аллақачон тузиб олган, аммо унга баъзи ҳужжатлар етишмас, у худди ана шуларни шошиб-пишиб кўчириб олаётган эди.

Котиб баландликнинг нариги томонида ўтирар, ўқилиши эҳтимол тутилган қоғозларни тайёрлаб қўйиб, ҳозир кеча топиб: ўқиган, тақиқланган мақолани кўздан кечирмоқда эди. Бу мақола хусусида у маслакдош бўлган серсоқол суд аъзоси билан гаплашмоқчи эди, шу сабабли гаплашишдан аввал мақола билан танишиб чиқмоқчи бўлди.

VIII

Суд раиси қоғозларни кўздан кечириб чиққач суд пристави ва секретарига бир неча савол берди-да, улардан тасдиқ жавобини олгандан кейин, судланувчиларни олиб киришни буюрди. Дарҳол панжара орқасидаги эшик очилиб, бошига шапка кийган, қилич яланғочлаган икки жандарм кирди, уларнинг кетидан аввал бир судланувчи – юзини сепкил босган малла киши, кейин икки аёл кирди. Эркакнинг эгнида кенг ва узун маҳбуслар халати бор эди. Суд залига кирар экан, у икки ёнига туширилган қўлларининг бош бармоғини кериб, шу билан узун енгини ушлаб турарди. У судьяларга ва залда ўтирганларга қарамай ўриндиқни айланиб ўтаркан, уни диққат билан кўздан кечирди. Ўриндиқни айланиб ўтгач, бошқаларга жой қолдириб, ўзи бир чеккасига ўтирди-да, кўзини раисга тикканича алланарса деб шивирлаётгандек, юзининг гўштлари пир-пир уча бошлади. Унинг кетидан ёши қайтган, худди ҳалиги киши сингари маҳбуслар халати кийган хотин кирди. Аёл бошига маҳбуслар дурраси танғиган, рангпар, қош-киприксиз кўзлари қизарган эди. Бу хотин жуда хотиржам кўринарди. Жойига ўтиб кетаётганида халати алланарсага илиниб қолган эди, у шошилмасдан, эҳтиёт билан халатини чиқариб олди-да, жойига бориб ўтирди.

Учинчи судланувчи Маслова эди.

У кириши биланоқ залдаги ҳамма эркаклар унга кўз тикиб қолишди, унинг тимқора кўзлари парпираб турган оппоқ юзидан, халати остидан дўппайиб турган тўла кўкрагидан кўз уза олмай қолишди. Ҳатто бир жандарм ҳам Маслова унинг ёнидан ўтиб, жойига бориб ўтиргунча бақрайиб тикилиб қолди, ўтиргандан кейин эса, гуноҳ қилиб қўйгандек, шошиб юзини тескари ўгирди-да, рўпарасидаги деразага қараб тураверди.

Судланувчилар жой-жойларига ўтиргунларича раис кутиб турди-да, Маслова ўтирган замон секретарга мурожаат қилди.

Одатдаги расм-русум бошланди: маслаҳатчилар номма-ном чақирилди, келмаганлар устида мулоҳаза юритилди, уларга жарима солинди, сўраб кетганлар ҳақида қарор чиқарилди ва келмаганларнинг ўрни захирадагилар билан тўлдирилди. Кейин раис билетларни йиғиб, шиша вазага солди ва мундирининг енгини шимариб, тук босган қўлини яланғочлади-да, «кўз боғловчи» найрангбозлар сингари ҳаракат қилиб, биттадан билет чиқариб уларни ёзиб ўқий бошлади. Кейин раис енгини туширди, маслаҳатчиларга қасам ичиришни попга таклиф этди.

Ранги сариқ, юзи шишинқираган, жигарранг жубба кийиб, кўкрагига олтин хоч ва жуббасининг ён томонига яна аллақандай кичкина орден таққан кекса поп шишган оёғини бир-бир босиб, аста-секин икона тагида турган столга яқинлашди.

Маслаҳатчилар ўринларидан туришди ва тўдалашиб ўша томон юришди.

– Марҳамат, – деди поп кўкрагидаги хочини юмшоқ қўли билан ушлаб ва маслаҳатчиларнинг яқинлашишини кутиб.

Поп қирқ олти йилдан буён кашишлик қилар ва уч йилдан кейин, яқинда юбилейини ўтказган собор протоиерейи11 сингари ўзининг юбилейини ўтказмоқчи бўлиб юрарди. Округ судида у суд очилган кундан буён ишлар ва бир неча ўн минг кишига қасам ичиргани, қартайиб қолганига қарамай черков, ватан ва оиласи бахт-саодати учун хизмат қилаётгани билан фахрланар эди. У оиласига уй-жойдан ташқари, ўттиз минг сўмли улуш қоғози ҳам қолдириб кетади. Инжилда қасам ичиш тўғридан-тўғри тақиқланган бўлишига қарамай, унинг судда қиладиган иши инжил устида одамларни қасам ичиришдан иборат бўлиб, бу ишнинг жоиз эмаслиги ҳеч қачон хаёлига ҳам келмасди, шунинг учун бу ишидан азоб чекмас, қайтага, бу машғулотни яхши кўрарди, чунки шу туфайли яхши жаноблар билан танишиб оларди. Бугун у машҳур адвокат билан танишиб олгани учун боши осмонга етди. Айниқса, шляпасига катта гул таққан кампирнинг иши учунгина ўн минг сўм олгани унга бўлган ихлосини оширган эди.

Маслаҳатчилар зинадан баландликка чиққанларида поп сочи оқарган тепакал бошини епитрахилининг12 ёғ босиб кетган ёқасидан чиқариб, бир тутамгина сочини текислаб, маслаҳатчиларга мурожаат қилди:

– Ўнг қўлингизни кўтаринг, бармоқларингизни мана бундай жуфтланг, – деди у минғирлаган овоз билан ҳар битта бармоғининг устида чуқурчаси бўлган семиз қўлини кўтариб, бармоқларини жуфтлар экан. – Энди, мен билан баравар такрорланг: Олло-таоло ва унинг муқаддас инжилини тилга олиб, ҳаётбахш хоч билан қасам ичаманки, мен шу иш бўйича… – у ҳар жумладан кейин тўхтаб: – Қўлингизни туширманг, шундай тутиб туринг, – деди у қўлини туширган ёш йигитга, – шу иш бўйича…

Бакенбардли басавлат киши, полковник, савдогар ва бошқалар бармоқларини поп айтгандек жуфтлаб, астойдил баланд кўтариб туришар, бошқалар эса истар-истамас, ҳафсаласизлик билан кўтариб туришгандек эди. Баъзилар: «Мен барибир гапиравераман», дегандек сўзларни ҳаддан ташқари қаттиқ ва ихлос билан такрорлар, бошқалар эса шивирлаб, попдан орқада қолиб кетар ва чўчигандек бирданига бидирлаб унга етиб олишга ҳаракат қилардилар; бировлар бирор нарсани қўлдан чиқармасликка урингандек, бармоқларини маҳкам жуфтлаб олган, бошқа бировлар эса, бармоқларини очиб юбориб, яна жуфтлаштирар эдилар. Ҳамма ўнғайсизланар, фақат кекса попгина ўзининг жуда муҳим ва фойдали иш қилаётганига имони комил эди. Қасам ичириш маросими тугагач, раис маслаҳатчиларга старшина сайлашни таклиф этди. Маслаҳатчилар ўринларидан туришди ва тиқилишиб, маслаҳат хонасига кириб кетишди-да, кирган заҳоти деярли ҳаммалари папирос чиқариб, чека бошлашди. Аллаким басавлат жанобни старшиналикка таклиф этган эди, дарҳол ҳамма бу таклифга қўшилди ва папиросини ўчириб ташлаб залга қайтди. Сайланган старшина раисга старшина қилиб кимнинг сайланганини билдирди, шундан кейин ҳамма яна кетма-кет юриб баланд суянчиқли стулларга икки қатор бўлиб ўтирди.

Маросим бетўхтов, тез ва дабдаба билан ўтмоқда эди ва бу маросимнинг қоидага мувофиқ мунтазам ва дабдаба билан ўтиши, афтидан, унда иштирок этувчиларда завқ уйғотар, улар жиддий ва зарур жамоат ишини бажараётганларига қаттиқ ишонар эдилар. Нехлюдов ҳам худди шу нарсани ҳис этар эди.

Маслаҳатчилар жойлашиб ўтирган ҳамон раис уларнинг ҳуқуқлари, вазифалари ва масъулиятлари ҳақида гапирди. Раис гапирар экан, ҳадеб вазиятини ўзгартирар: гоҳ чап қўлига, гоҳ ўнг қўлига таяниб ўтирар, гоҳ кресло суянчиғига ясланиб олар, гоҳ қоғознинг четини текислар, гоҳ қоғоз кесадиган пичоқни силар, гоҳ қаламни ўйнарди.

Унинг айтишича, маслаҳатчиларнинг ҳуқуқлари шундан иборат экан: улар судланувчиларга раис орқали савол беришлари, қоғоз-қалам тутишлари ва далилий ашёларни кўздан кечиришлари мумкин экан. Вазифалари эса, нотўғри суд қилмай, адолатли суд қилишдан иборат экан. Масъулиятлари шундан иборат эдики, мажлис сири махфий тутилмаса ёки чет кишилар билан алоқалари сезилса, жазога тортилар экан.

Ҳамма унинг сўзларини эҳтиром билан тинглади. Савдогар теварак-атрофига вино ҳидини гуркуратиб ва қаттиқ кекиришдан ўзини зўрға тутиб, ҳар гапни маъқуллаб бош ирғаб ўтирарди.

IX

Сўзини тугатгач, раис судланувчиларга қараб:

– Симон Картинкин, туринг ўрнингиздан, – деди.

Симон ирғиб ўрнидан турди. Бетининг мускуллари аввалгидан ҳам пирпираб уча бошлади.

– Исмингиз?

Жавобга у олдиндан тайёрланиб қўйган бўлса керак:

– Симон Петр ўғли Картинкин, – деб тез ва шартта жавоб қайтарди.

– Қайси табақадансиз?

– Деҳқонлардан.

– Қайси губерна, қайси уезддансиз?

– Тула губернаси, Крапивенск уезди, Купянск волости, Борки қишлоғиданман.

– Ёшингиз нечада?

– Ўттиз тўртда, туғилган йилим, минг саккиз юз…

– Динингиз?

– Биз рус динида, православ динидамиз.

– Уйланганмисиз?

– Йўқ, уйланмаганман.

– Касбингиз?

– «Мавритания» меҳмонхонасида хизматкорлик қилардик.

– Илгари судланганмисиз?

– Ҳеч қачон суд бўлмаганман. Нега деганда, илгари турмушимиз…

– Илгари судланган эмасмисиз?

– Худо сақласин, ҳеч қачон.

– Айбномани олдингизми?

– Олдим.

– Ўтиринг. Евфимия Иван қизи Бочкова, – дея мурожаат қилди раис иккинчи судланувчига.

Аммо, Симон Бочковани тўсиб, қаққайганича турарди.

– Картинкин, ўтиринг.

Картинкин ҳамон қаққайиб турарди.

– Ўтиринг, Картинкин!

Аммо Картинкин ҳамон тик турарди. Пристав югуриб келиб бошини ёнига эгиб, кўзларини олайтириб: «Ўтирилсин, ўтирилсин!» деб шивирлагандагина ўтирди.

Картинкин қандай тез турган бўлса, шундай тез ўтирди, халатига ўраниб олди-да, яна бетини пир-пир учириб ўтираверди.

Раис олдида турган қоғоздан алланарсани ўқир экан, иккинчи судланувчига қарамасдан:

– Исмингиз нима? – дея сўради ҳарсиллаб. Раисга бундай ишларни кўриш шу қадар одат бўлиб қолган эдики, ишни тезроқ тугатиш учун у икки вазифани баравар олиб бора олар эди.

Бочкованинг ёши қирқ учда, у коломналик мешчан тоифасидан бўлиб, касби худди ўша «Мавритания» меҳмонхонасида хизматкор экан. Суд терговида бўлмаган, айбномани олган экан. Бочкова дадил-дадил жавоб қайтарар, шундай оҳангда гапирардики, гўё ҳар бир жавобга: «Ҳа, Евфимияман, Бочковаман, айбномани олдим, бу билан фахрланаман, бировнинг мазах қилишига йўл қўймайман», деяётгандек бўларди. Бочкова «ўтир» дейишларини кутмасдан, саволлар тугаши биланоқ ўтириб олди.

– Исмингиз? – деди хотинбоз раис учинчи судланувчи аёлга бошқача мулойимлик билан мурожаат қилиб. – Ўриндан туриш керак, – деб юмшоққина қўшиб қўйди у Маслованинг ўтирганини кўриб.

Маслова шартта ўрнидан турди ва баланд кўкрагини кериб, хиёл ғилай қора кўзлари билан раиснинг башарасига тикка қараб, саволга жавоб қайтармай шайланиб турди.

– Отингиз нима?

– Любовь, – деди у шошиб.

Нехлюдов эса бу орада рinse-nez тақиб, тергов қилинаётган судланувчиларни кўздан кечириб ўтирар эди. «Наҳотки ўша бўлса, – деб ўйларди у судланувчидан кўз узмасдан, – нега бўлмаса оти Любовь?» – деб ўйлади князь унинг жавобини эшитиб.

Раис сўроғини давом эттирмоқчи эди-ю, лекин кўзойнак таққан суд аъзоси жаҳл билан алланарса деб шивирлаб, уни тўхтатди. Раис хўп дегандек, бошини қимирлатди-да, яна судланувчига мурожат қилди.

– Нега Любовь дейсиз? – деди у. – Бу ерда бошқача ёзилган-ку.

Судланувчи жавоб бермади.

– Сиздан сўраяпман, ҳақиқий исмингиз нима?

– Чўқинтирганда нима исм қўйганлар? – деб сўради сержаҳл аъзо.

– Илгари Катерина эди.

«Наҳотки ўша бўлса», дерди ҳамон Нехлюдов ўзига ўзи. Аммо, бу судланувчининг ҳеч шубҳасиз ўша қиз экани, бир вақтлар ўзи ошиқ бўлиб юрган, ҳа, ошиқ бўлган, кейин эса, телбалик қилиб, номусига тегиб, ташлаб кетган оқсоч қиз эканини ҳеч шубҳасиз билар эди.

Нехлюдов бу қизни кейин сира эсга олмаган эди, чунки бу хотиралар унга жуда азоб берар ва унинг айбини фош қиларди, ўзининг виждонли, инсофлилиги билан фахрланиб юрган Нехлюдовнинг бу хотинга нисбатан инсоф у ёқда турсин, қабиҳ муносабатда бўлганини кўрсатарди.

Ҳа, бу ўша қиз эди. Ҳозир Нехлюдов унинг чеҳрасида ҳар бир кишининг юзини бошқаларникидан ажратувчи, ёлғиз унинг ўзига хос бўлган сирли хислатни аниқ кўрди. Юзининг семизлиги ва оппоқлигига қарамай, бу чеҳрада, лабларда, хиёл қийғоч боққан кўзларда ва, энг муҳими, унинг кулиб қарашида, фақат юзидагина эмас, балки бутун вужудидан барқ уриб турган муҳайёлик ифодасида дилкашлик, ўзига хос хислат кўриниб турарди.

– Шундай демайсизми, ахир, – деди раис яна боягидай юмшоққина қилиб. – Отангизнинг исми нима?

– Никоҳланмаган ота-онадан туғилганман, – деди Маслова.

– Чўқинтирган отангизнинг номи бордир ахир?

– Михаил қизи.

«Нима гуноҳ қилган бўлиши мумкин?» – деб ўйларди Нехлюдов хўрсиниб қўйиб.

– Фамилиянгиз нима? – деб давом этди раис.

– Онамнинг фамилияси билан атаб, Маслова дейишарди.

– Қайси табақага мансубсиз?

– Мешчанка.

– Православмисиз?

– Ҳа, православ динидаман.

– Касбингиз? Нима билан шуғулланардингиз?

Маслова индамади.

– Нима билан шуғулланардингиз? – деб такрорлади раис.

– Ишратхонада эдим, – деди у.

– Қанақа ишратхонада? – деб қатъий сўради кўзойнак таққан суд аъзоси.

– Қанақалигини ўзингиз биласиз-ку, – деди Маслова, кейин жилмайиб, шу заҳоти бир аланглаб олди-да, яна раисга тикилди.

Шу пайт айтган сўзларининг маъносидан, шу жилмайишидан, залга аланглаб тез қараб олишидан юзида қандайдир ғалати, ҳам даҳшатли, ҳам аянчли бир ифода пайдо бўлди, раис кўзларини ерга тикиб қолди ва залга бир дақиқа сув қуйгандек жимлик чўкди. Аллаким пиқиллаб кулиб юбориб, бу сукунатни бузди. Кимдир унга жим деб қўйди. Раис бошини кўтариб саволини давом эттира бошлади:

– Суд, терговда бўлганмисиз?

– Йўқ, бўлмаганман, – деди оҳиста Маслова хўрсиниб.

– Айбноманинг нусхасини олганмисиз?

– Олганман.

– Ўтиринг, – деди раис.

Судланувчи, олифта хотинлар ерга судралиб юрадиган этагини тўғрилаб олганидек, юбкасининг орқа томонини сал кўтариб ўтирди-да, кичкина, оппоқ қўлларини халатининг енгига тиқиб раисга тикилиб қолди.

Гувоҳларнинг номини айтиб чақиришди, уларни залдан чиқариб юборишди, эксперт-доктор ҳақида бир қарорга келиб, уни мажлислар залига чақириб келтиришди. Кейин котиб ўрнидан туриб, айбномани ўқий бошлади. У шанғиллаб, бурро-бурро қилиб ўқир, аммо шундай тез ўқирдики, «л» билан «р»ни тўғри талаффуз эта олмаганидан овози бир тарзда ғўнғиллаб эшитилар, кишининг уйқусини келтирарди. Судьялар гоҳ креслонинг бир ёнидаги суянчиғига, гоҳ иккинчи томонидаги суянчиғига, гоҳ столга, гоҳ орқа суянчиққа суянишар, гоҳ кўзларини юмар, гоҳ очар, бир-бирлари билан шивирлашарди. Бир жандарм устма-уст келаётган эсноқдан ўзини зўрға тийиб ўтирарди.

Судланувчи Картинкиннинг юзи пир-пир учарди. Бочкова қаддини ростлаб ўтирар, аҳён-аҳёнда дуррасининг тагига қўлини тиқиб бошини қашиб қўярди.

Маслова гоҳ котибга тикилиб, унинг ўқиётганига қулоқ солиб, қимир этмай ўтирар, гоҳ сесканиб тушар, гоҳ эътироз билдирмоқчи бўлгандай қизарар, хўрсинар, қўлини қимирлатиб қўяр, атрофга аланглар ва яна ўқиётганга тикиларди.

Нехлюдов биринчи қаторда, четдан иккинчи бўлиб баланд стулда ўтирар, pince-nez-ини олиб Масловага тикилар, унинг кўнглида мураккаб ва оғир кураш борарди.

Х

Айбноманинг мазмуни қуйидагича эди: «188* йил 17 январь куни «Мавритания» меҳмонхонасида бир мусофир – курганлик иккинчи гильдия савдогар Ферапонт Емельянович Смельков тўсатдан вафот этди.

Маҳаллий 4-участка полиция врачи, у спиртли ичимликни ҳаддан ташқари кўп истеъмол қилгани сабабли юраги ёрилиб ўлган, деб тасдиқлаган. Смельковнинг жасади кўмилган.

Орадан бир неча кун ўтгач, Смельковнинг ҳамшаҳари ва ўртоғи савдогар Тимохин Петербургдан қайтиб келиб, Смельковнинг қандай шароитда ўлганини эшитади ва ёнидаги пулларини ўғирлаш мақсадида уни заҳарлаб ўлдиришган бўлсалар керак, деб гумон қилади.

Бу гумон дастлабки терговда тасдиқланади ва қуйидагилар аниқланади: 1. Смельков ўлимидан бир неча кун муқаддам банкдан 3800 сўм кумуш пул олган. Аммо, марҳумдан қолган нарсаларни эҳтиёт қилиш мақсадида хатга олинганда атиги 312 сўм 16 тийин нақд пул чиққан. 2. Смельков ўлимидан бир кун илгари эртадан кечгача ва охирги кечаси тонггача Любка (Екатерина Маслова) деган фоҳиша билан исловатхонада ва «Мавритания» меҳмонхонасида бирга бўлган. Екатерина Маслова Смельковнинг илтимосига кўра, унинг ўзи йўқ пайтида исловатхонадан пул олгани келиб «Мавритания» меҳмонхонаси хизматчиларидан Евфимия Бочкова ва Симон Картинкиннинг кўзи олдида Смельков берган калит билан жомадонни очиб пул олиб кетган. Маслова жомадонни очганда, шу ерда ҳозир бўлганлардан Бочкова ва Картинкин бир даста юз сўмлик кредит билетларини кўришган. 3. Смельков исловатхонадан «Мавритания» меҳмонхонасига қайтгач, у билан бирга келган Любка деган фоҳиша хизматкор Картинкиннинг маслаҳатига кўра бир рюмка коньякка Картинкиндан олган оқ порошокни солиб Смельковга ичирган. 4. Эртасига эрталаб фоҳиша Любка (Екатерина Маслова) бекасига, исловатхона эгаси, гувоҳ Китаевага Смельковнинг бриллиант узугини сотган, буни Смельков совға қилди, деб айтган. 5. «Мавритания» меҳмонхонасининг хизматкори Евфимия Бочкова Смельков ўлган куннинг эртасига маҳаллий тижорий банкка 1800 сўм кумуш пул қўйган.

Суд-тиббиёт кўриги, жасадни ёриш ва Смельковнинг ички аъзоларини кимёвий усул билан текшириш натижасида, марҳумнинг организмида заҳар борлиги, ана шу заҳар ўлимга сабаб бўлгани аниқланган.

Жавобгарликка тортилган Маслова, Бочкова ва Картинкин айбларини бўйинларига олмайдилар: Маслованинг айтишича, ҳақиқатан Смельков пул олиб кел, деб уни ўзи ишлайдиган исловатхонадан «Мавритания» меҳмонхонасига юборибди. Маслова савдогар берган калит билан жомадонни очибди, савдогарнинг айтганини қилиб 40 сўм кумуш пул олибди, ортиқча олмабди, буни жомадонни очиб, ёпаётганида тепасида турган Бочкова билан Картинкин ҳам тасдиқлаши мумкин эмиш. Сўнгра у меҳмонхонага иккинчи келишида ҳақиқатан ҳам, Картинкиннинг маслаҳатига кўра, аллақандай порошокни, ухлатадиган порошок, деб ўйлаб, коньякка солиб савдогар Смельковга ичирибди, савдогар тезроқ ухлаб қолса, ундан тезроқ қутулиб кета қоламан, деб ўйлабди. Смельков Масловани урган экан, у йиғлаб, кетаман, деб туриб олибди, шундан кейин Смельков Масловага узукни совға қилибди.

Евфимия Бочкова йўқолган пул хусусида ҳеч нима билмаслигини, савдогарнинг хонасига кирмаганини, у ерда фақат Любканинг ўзи ёлғиз хўжайинлик қилганини, агар савдогарнинг бирон нарсаси йўқолган бўлса, буни Любка савдогарнинг калитини олиб келганда ўғирлаганини айтади. – Шу ерга келганда Маслова сесканиб кетди ва оғзини очиб, Бочкова томон ўгирилди. – Евфимия Бочковага банкдаги 1800 сўм кумуш пул счётини кўрсатиб, шунча пулни қаердан олдинг, деб сўраганда, бу пулларни у Симон Картинкин билан ўн икки йил бирга ишлаб йиққанман, унга тегмоқчи эдим, деб жавоб беради, – деб ўқишни давом эттирди котиб, – Симон Картинкин дастлабки сўроқда Бочкова билан бирга исловатхонадан калит олиб келган Маслованинг маслаҳатига кўра пулни ўғирлаганини, Маслова ва Бочкова билан бўлишиб олганини бўйнига олган эди. – Шу ерга келганда Маслова яна сесканиб кетди; ўрнидан сапчиб туриб, қип-қизариб, алланарсалар деб гапира бошлаган эди, суд пристави уни тўхтатди. – Охирида, – деб ўқишни давом эттирди котиб, – Картинкин савдогарни ухлатиш учун Масловага порошок берганини бўйнига олган; иккинчи сўроқда Картинкин пулни ўғирлаганини, Масловага порошок берганини инкор этиб, ҳамма айбни Масловага тўнкади. Бочкова банкка қўйган пул хусусига келганда эса, бу пулларни ўн икки йил меҳмонхонада бирга ишлаб, яхши хизматларимиз эвазига жаноблар иона қилган пулдан орттириб тўплаганмиз, деб айтди».

Сўнгра айбномада юзлаштириш, гувоҳларнинг берган маълумотлари, экспертларнинг фикри ва ҳоказолар баён этилган эди.

Айбноманинг хулосаси қуйидагича эди:

«Юқорида айтиб ўтилганларга кўра, Борки қишлоқлик деҳқон, 33 яшар Симон Петров Картинкин, 43 яшар мешчанка Евфимия Ивановна Бочкова ва 27 яшар мешчанка Екатерина Маслова 188* йилнинг 17 январь куни ўзаро тил бириктириб, савдогар Смельковнинг пулини ва узугини (жами 2500 сўмни) ўғирлашда ҳамда Смельковга қасддан заҳар беришда айбланадилар. Смельков ана шу суиқасд натижасида ўлган.

Бу жиноят жазолар Қонун мажмуасининг 1453-модда 4 ва 5-бандига тўғри келади. Шунга кўра, ҳамда жиноий суд қилиш Уставининг 201-моддасига биноан деҳқон Симон Картинкин, Евфимия Бочкова ва мешчанка Екатерина Маслова округ судида суд маслаҳатчилари иштирокида суд қилинишлари лозим, деб топилади».

Котиб узундан-узоқ айбномани ўқиб тамом қилди ва қоғозларни тахлади-ю, узун сочларини икки қўли билан текислаб ўтирди. Ҳамма, мана энди текшириш бошланади, ҳамма нарса аниқланади ва адолат тантана қилади, деган ширин хаёлда енгилланиб нафас олди. Ёлғиз Нехлюдов бу ҳисдан маҳрум эди: ўн йил муқаддам таниган маъсума латофатли қиз, ўша Маслова қилиб қўйган жиноятдан у даҳшатга келиб ўтирарди.

XI

Айбнома ўқиб бўлингач, раис аъзолари билан маслаҳатлашиб, энди ҳаммасини батафсил билиб оламиз, дегандай қилиб, Картинкинга юз ўгирди.

– Деҳқон Симон Картинкин, – деди у чапга энгашиб.

Симон Картинкин қўлини икки ёнига қилиб, ўрнидан турди-да, бутун гавдаси билан олдинга энгашди. Унинг юзи ҳамон пир-пир этиб учиб турарди.

– Сиз, 188* йилнинг 17 январь куни Евфимия Бочкова ва Екатерина Маслова билан биргаликда савдогар Смельковнинг жомадонидан унинг пулини ўғирлашда айбланасиз. Сиз Екатерина Масловага маргимуш олиб келиб бергансиз ва винога солиб, савдогар Смельковга ичиргин, деб тайинлагансиз. Шунинг натижасида Смельков ўлган. Айбингизга иқрормисиз? – деди раис, сўнгра ўнг томонга энгашди.

– Йўқ, нимага деганингизда, бизнинг ишимиз меҳмонларга хизмат қилиш…

– Кейин гапирасиз. Айбингизга иқрормисиз?

– Йўқ, иқрор эмасман. Мен фақат…

– Кейин гапирасиз. Айбингизга иқрормисиз? – деб такрорлади раис мулойим, лекин қатъий овоз билан.

– Иқрор бўлолмайман, чунки…

Суд пристави яна Симон Картинкиннинг ёнига келиб, даҳшатли овоз билан шивирлаб уни тўхтатди.

Раис энди бу иш тамом, дегандай қоғоз ушлаган қўлининг тирсагини бошқа жойга қўйди-да, Евфимия Бочковага мурожаат қилди:

– Евфимия Бочкова, сиз 188* йилнинг 17 январида, «Мавритания» меҳмонхонасида Симон Картинкин ва Екатерина Маслова билан биргалашиб Смельков деган савдогарнинг жомадонидан пулни ва узугини ўғирлаб ўзаро бўлишиб олиб, жиноятингизни яшириш учун савдогар Смельковни заҳарлаб ўлдиришда айбланасиз. Айбингизни бўйнингизга оласизми?

– Менинг ҳеч қандай айбим йўқ, – деди айбланувчи дадил ва қатъий. – Мен номерга кирганим ҳам йўқ… Мана бу манжалақи кирган, ишни шу қилган.

– Кейин гапирасиз, – деди раис яна боягидек мулойим ва қатъий. – Демак, айбингизни бўйнингизга олмайсизми?

– Мен пулни олганим ҳам йўқ, заҳар берганим ҳам йўқ, номерга кирганим ҳам йўқ. Агар кирганимда эди, уни ҳайдаб чиқариб юборардим.

– Айбингизни бўйнингизга олмайсизми?

– Олмайман.

– Жуда соз.

– Екатерина Маслова, – деб сўз бошлади раис учинчи судланувчига мурожаат қилиб, – сиз, исловатхонадан савдогар Смельковнинг жомадонининг калитини опкелиб, «Мавритания» меҳмонхонасининг номерида жомадондан пул билан узук ўғирлашда айбланасиз, – деди у ёдланган дарсни такрорлагандай, сўз орасида у чап томонга, далилий ашёлар ичида шиша етишмаётганини айтаётган аъзога қулоғини тутиб. – Жомадондан пул билан узук ўғирлагансиз, – деб такрорлади раис, – кейин ўғирланган пулни бўлишиб олгансиз ва савдогар Смельков билан яна «Мавритания» меҳмонхонасига қайтиб келгандан кейин унга заҳар солинган винони ичиргансиз. Савдогарни заҳарлаб ўлдиргансиз. Айбингизни бўйнингизга оласизми?