Тирилиш

Кн. м. Корчагина».

Қоғознинг иккинчи бетига шундай деб қўшимча қилинган эди: «Маman vous fait dire que votre couvert vous attendra jusqu’а lа nuit. Yenez absolument а’quelle heure que cela soit.5

M.K.»

Нехлюдов пешонасини тириштирди. Бу хат княжна Корчагинанинг икки ойдан буён усталик билан олиб бораётган ишининг давоми эди, княжна Нехлюдовни аста ўзига ром қилиб, ипсиз боғлаб қўйган эди.

Нехлюдов ҳозир ўзи истаса ҳам княжнага уйланишни таклиф этолмас, чунки буни амалга оширолмаслигига, ёши ўтиб қолган, жон-дилидан севмаган кишиларга хос сусткашликдан ташқари, яна бир сабаб бор эди. Бунга сабаб, бундан ўн йил муқаддам Катюшани йўлдан оздириб, кейин ташлаб кетгани эмас. Йўқ, буни у бутунлай унутиб юборган ва уйланишимга ғов бўлади, деб хаёлига ҳам келтирмасди; бу сабаб шундан иборат эдики, Нехлюдов бир эрли хотин билан алоқада эди, кейин бу алоқани узган бўлса-да, лекин аёл алоқани ҳали узилган деб ҳисобламас эди.

Нехлюдов хотин-қизлар билан муомала қилганда жуда тортинчоқ эди. Унинг ана шу тортинчоқлиги ўша эрли аёлда Нехлюдовни ўзига ром қилиб олиш истагини қўзғаган эди. Бу аёл уезд оқсоқолининг хотини эди. Нехлюдов ўша уездга дворянлар оқсоқоли сайловига борган эди. Аёл уни шундай алоқага жалб қилдики, натижада Нехлюдов бутун эҳтироси билан унга берилиб кетди, лекин бу алоқа борган сари уни жиркантирарди. Дастлаб Нехлюдов нафсини тиёлмади, кейин эса ўша хотин олдида ўзини гуноҳкор ҳисоблаб, унинг розилигисиз алоқасини узиб кетолмади. Худди мана шунинг учун ҳам Нехлюдов ҳатто Корчагинага уйланмоқчи бўлган тақдирда ҳам, бунга ҳақим йўқ, деб ҳисобларди.

Столда худди шу хотиннинг эридан келган хат ётарди. Унинг қўли билан ёзилган хатни, устига босилган муҳрни кўриб Нехлюдов қип-қизариб кетди, кучига куч қўшилгандек бўлди. Одатда, хавф-хатар туғилганда у ўзини шундай ҳис қиларди. Лекин беҳудага ҳаяжонланган экан: ўйнашининг эри, Нехлюдовнинг асосий ер-мулки жойлашган уезд дворянларининг оқсоқоли, май ойининг охирларида шошилинч суръатда Земство6 мажлиси чақирилаётганлигидан Нехлюдовни хабардор этиб, албатта етиб келишини ва Земство мажлисида кўриладиган масалаларда donner un coup d‘êpaule7 сўрабди. Земство мажлисида мактаб ва йўл қурилиши масалалари кўрилиши кўзда тутилиб, реакцион партиянинг қаршилик қилиши кутиларди.

Дворянлар оқсоқоли либерал одам бўлиб, бир неча маслакдошлари билан биргаликда Александр III даврида юз берган реакцияга қарши кураш олиб борар ва бу ишга шу қадар берилиб кетган эдики, ўзининг бахтсиз оилавий ҳаётидан бутунлай бехабар эди.

Нехлюдов шу киши туфайли бошидан кечирган барча оғир дамларни: бир куни эри билиб қолди деб ўйлаб, у билан дуэль қилишга ҳозирланганини ва бу дуэлда осмонга қаратиб ўқ узишга аҳд қилганини ҳамда у хотиннинг умидсизланиб, ўзини сувга ташламоқчи бўлиб боққа, ҳовуз томонга югуриб чиққанини, ўзи уни қидириб юрганини эслади. «То у жавоб қайтармагунча бора олмайман ҳам, бирон иш қилолмайман ҳам», – деб ўйлади Нехлюдов. Нехлюдов бундан бир ҳафта муқаддам унга узил-кесил хат ёзиб, ўзининг гуноҳкорлигини, гуноҳини ювиш учун ҳар нима қилишга тайёрлигини, лекин, ҳар ҳолда унинг бахт-саодати учун алоқани бира тўла узиш кераклигини билдирган эди. У ана шу хатга жавоб кутар, жавобдан эса дарак йўқ эди. Жавоб йўқлиги бир ҳисобда яхшилик аломати эди. Агар, аёл алоқанинг узилишига рози бўлмаганда аллақачон ёзиб юборган ёки илгаригидек, ўзи етиб келган бўларди. Нехлюдов у ёқда ҳозир қандайдир бир офицер яшаётганини ва у хотинга айланишаётганини эшитган эди. Бу хабар уни гоҳ рашк ўтида ёндириб азобга соларди, гоҳ ёлғон гапиришдан қутулдим, деб севинарди.

Иккинчи хат ўз ер-мулкини бошқарувчидан эди. Бошқарувчи, меросхўрлигингизни мустаҳкамлаш учун албатта ўзингиз келишингиз зарур. Бундан ташқари, хўжаликни қандай олиб бориш керак, марҳума княгиня давридагидек олиб бориладими ёки мен бир вақтлар марҳума княгиняга таклиф этганим, энди сиз ёш князга таклиф этаётганим усулда, яъни асбоб-ускуналарни кўпайтириб, деҳқонларга улашиб берилган ерларда ўзимиз ишлаймизми, шу масалани ҳам ҳал қилмоқ зарур, деб ёзган эди. Бошқарувчи ердан шу тариқа фойдаланиш анча қулай бўлади, деб ёзган эди. Шу билан бирга, бошқарувчи одат бўйича ойнинг биринчи куни юбориши лозим бўлган уч минг сўмни бирмунча кечикиб юбораётгани учун узр сўраган эди. Шу пуллар кейинги почта билан юборилар экан. Кечикиб қолганининг сабаби шу эканки, деҳқонлардан йиғиб олиш жуда қийин бўлибди. Деҳқонлар шу қадар ноинсоф бўлиб кетишибдики, улардан пул ундириш учун бошқарувчи ҳукумат идораларига мурожаат қилишга мажбур бўлибди. Бу хат Нехлюдовга ҳам ёқар, ҳам ёқмас эди. Катта хўжаликнинг эгаси эканлиги унга ёқарди. Ёмон томони шу эдики, Нехлюдов катта ер эгаси бўлатуриб, ёшлик чоғлариданоқ Герберт Спенсернинг мухлиси эди, Спенсер ўзининг «Social statics»8 деган асарида адолат – ерга хусусий эгалик қилишга йўл қўймайди, деб даъво қилган, бу эса Нехлюдовни ҳайратда қолдирганди. У ёшликка хос самимийлик ва қатъият билан, ер хусусий мулк бўлиши мумкин эмас, деб гапирибгина қолмасдан, университетда шу ҳақда илмий асар ёзиш билангина кифояланмасдан, ўша вақтда буни амалга ҳам оширган, ўз эътиқодига хилоф қилмаслик, ер-мулкка эга бўлмаслик учун бир оз ерни (онасига дахли бўлмаган, отасидан ўзига мерос қолган ерни) мужикларга бўлиб берган эди. Энди мерос қолиб, катта ер эгаси бўлиб олгач, у икки йўлдан бирини танлаши лозим эди; ё бундан ўн йил муқаддам отасидан қолган икки юз ботмон ерни инъом қилганидек, ер-мулкидан воз кечиши ёки олдинги фикрининг хато ва нотўғрилигига иқрор бўлиб, индамай юравериши керак эди.

Биринчисини қила олмасди, чунки кун кечириши учун ердан бошқа моддий бойлиги йўқ эди. У хизмат қилишни истамас, бунинг устига у роҳатда яшаб ўрганиб қолган ва бу одатларни тарк этишга кўзи қиймас эди. Бунинг ҳожати ҳам йўқ эди, чунки, энди унда ёшлигидаги қатъийлик, эътиқод кучи ва одамларни ҳайрон қолдириш истаги ва ғурурдан асар ҳам қолмаган эди. Иккинчидан эса, ерга хусусий эгалик қилишнинг ноқонунийлиги ҳақида Спенсернинг «Социал статика» китобида келтирилган ўша ёрқин, шак-шубҳасиз далилларидан воз кеча олмас эди. Нехлюдов кейинчалик, Генри Жоржнинг асарларида бу фикрларини тасдиқловчи аниқ далилларни топган эди.

Мана шунинг учун ҳам бошқарувчининг хати унга ёқмаган эди.

IV

Нехлюдов қаҳва ичиб бўлгач, кабинетига кирди, таклиф қоғозини кўздан кечириб судга соат нечага чақирганларини билмоқчи ва княжнага жавоб ёзиб юбормоқчи бўлди. Кабинетга устахона орқали ўтиларди. Устахонада янги бошланган, орқаси ўгириб қўйилган расм мольберт9 устида турар, этюдлар осиб қўйилган эди. Икки йилдан бери у шу расм устида ишлар эди, бу расм, этюдлар ва устахонанинг кўриниши унга айниқса кейинги вақтларда рассом бўлишига ишончи йўқола борганини эслатди. Нехлюдов буни ғоятда нозик ривожланган эстетик туйғу натижаси деб тушунар, лекин шу фикр унинг кўнглини ғаш қилар эди.

Нехлюдов етти йил муқаддам, менда рассомлик истеъдоди бор, деб ўйлаб, хизматни ташлаган ва санъатнинг юксак чўққисидан туриб, бошқа ишларга менсимаслик билан қараган эди. Энди маълум бўлдики, бундай қилишга унинг ҳақи йўқ экан. Шунинг учун ҳам бу гап эсига тушганда кўнгли ғаш бўлар эди. Нехлюдов устахонадаги барча ҳашаматли асбоб-анжомларга қараб, дилсиёҳ бўлди, диққати ошиб кабинетга кирди. Каттагина кабинет ҳар турли жиҳозлар билан безатилган эди.

Нехлюдов каттакон столнинг шошилинч ишлар тортмасидан чақирув қоғозини топди, ўқиб, судга соат ўн бирга чақирилганини билди, сўнгра ўтириб княжнага хат ёзди ва таклиф қилганлари учун миннатдорчилик билдириб, овқат маҳалига етиб боришга ҳаракат қилишини билдирди. Лекин битта хатни ёзиб бўлди-да, йиртиб ташлади: назарида, ўзини жуда яқин олиб ёзгандек туюлди; яна бошқасини ёзди – буниси жуда совуқ, ҳақоратомуз бўлиб кўринди. У яна йиртиб ташлаб, девордаги тугмани босди. Эшик очилиб кулранг коленкор фартуғ кийган, соқол-мўйлови қирилган, бакенбард қўйган, бадқовоқ хизматкор кирди.

– Марҳамат қилиб, извош чақиртиринг.

– Хўп бўлади.

– Ҳа, айтгандай, бу ерда Корчагинларникидан келган одам кутиб ўтирибди. Раҳмат дедилар, боришга ҳаракат қилар эканлар, деб айтиб қўйинг.

– Хўп бўлади.

«Яхши бўлмади, ёза олмасам нима қилай. Барибир ҳали ўзини кўраман-ку», – деб ўйлади Нехлюдов ва кийиниш учун ичкари кириб кетди.

У кийиниб, зинапояга чиққанида резина ғилдиракли таниш извош уни кутиб турган эди.

– Кеча сиз князь Корчагинникидан энди чиқиб кетган экансиз, кетма-кет етиб келибман, – деди извошчи оқ ёқадан чиқиб турган, офтобда қорайган йўғон бўйнини буриб, – швейцар менга: «Хозиргина чиқиб кетдилар», деди.

«Корчагинларга бўлган муносабатимни извошчилар ҳам билишади», деб ўйлади Нехлюдов. Кейинги вақтларда уни Корчагинага уйлансаммикан, йўқми, деган муаммо қийнар эди. У шу кунларда ўз олдида турган кўпгина бошқа масалалар каби буни ҳам на у ёқли, на бу ёқли қила олмади.

Уйланиш керак, деган фикрни ёқловчи бир қанча далиллар бор эди. Биринчидан, уйланиш тинч оилавий ҳаёт бағишларди. Шу билан бир вақтда, жинсий ҳаётни тартибга солиб, ахлоқ доирасида яшашга имкон берар эди; иккинчидан ва энг муҳими, оила ва бола-чақа ҳозирги тутуриқсиз ҳаётимга маъно беради, деб умид қилар эди. Шуларнинг ҳаммаси уйланишнинг фойдали томонини кўрсатарди. Уйланишга қарши далиллардан бири – барча ёши улғайиб қолган бўйдоқларга хос бўлган қўрқоқлик, эркни қўлдан бериб қўйишдан қўрқиш бўлса, иккинчидан, хотин кишидек сирли зотдан онгсиз равишда қўрқиш ҳисси эди.

Миссига уйланиш масаласига келганда эса (Корчагинанинг исми Мария бўлиб, барча олий табақа оилаларда расм бўлганидек, қизни шундай атар эдилар), Нехлюдовга ёққан нарса биринчидан, унинг насл-насаби, ҳамма нарсада, кийинишидан тортиб, гапириш, юриш-туриш кулишигача оддий одамлардан бирон бошқа нарса билан эмас, «андишалилиги» билан ажралиб туришида эди. Нехлюдов бу хислатига бошқача ном тополмас ва бу хислатнинг қадрини билар эди: иккинчидан эса, Мисси уни бошқалардан кўра кўпроқ қадрларди, демак, Нехлюдовнинг фикрича, уни яхши тушунарди. Миссининг шу тушунчаси, яъни Нехлюдовнинг юксак фазилатларга эга бўлганини эътироф этиши унинг назарида Миссининг ақлли, ҳушли, доно қиз эканини кўрсатарди. Миссига уйланишга қарши бўлган далиллар шулардан иборат эди: биринчидан, Миссидан кўра фазилатлари кўпроқ қизни, яъни ўзига муносиб қизни топиш мумкин, иккинчидан, Миссининг ёши йигирма еттида. Илгари у бошқа бир одам билан севишган бўлиши мумкин, деган фикр Нехлюдовни азобларди. У, Мисси ўтмишда мендан бошқа одамни севган бўлиши мумкин деган фикрга чидай олмасди. Мисси уни учратиб қолишини олдин хаёлига ҳам келтирмаган, албатта, бу ойдек равшан. Аммо, шунга қарамай, Мисси илгари бошқа одамни севган бўлиши мумкин, деган фикр Нехлюдовни таҳқирларди.

Уйланишни ёқлаб ва уйланишга қарши бўлган далиллар баравар эди. Шу сабабдан Нехлюдов ўзини ўзи мазах қилиб, мен бўридан эшагиман, дерди. У ўз олдида турган икки боғ пичаннинг қайси бирини ейишини билмай, боши қотганича қолаверди.

«Хуллас, Марья Васильевнадан (уезд дворянлар оқсоқолининг хотинидан) жавоб олмагунимча, у билан ишни бир ёқли қилмагунимча, ҳеч нарса қила олмайман», деди у ўзига ўзи.

Бир қарорга келиш учун шошилмасам ҳам бўлади, шошилмаслик керак, деган фикридан ўзи мамнун бўлди.

«Хуллас, бафуржа ўйлаб кўраман», деди у ўзига ўзи извош суднинг асфальтланган дарвозахонасига товушсизгина келиб тўхтаган пайтда.

«Жамоат ишларини қандай ҳалол бажарган бўлсам, ҳозир ҳам шундай қилишим керак. Шуниси ҳам борки, бу мароқли иш», – деди у ўзига ўзи, сўнгра швейцар ёнидан ўтиб, суд маҳкамасининг даҳлизига кирди.

V

Нехлюдов кириб келганда суд маҳкамасининг йўлагида ҳаракат кучайган эди.

Қоровуллар гоҳ елиб-югуриб, гоҳ оёқларини судраб юришар, юмушларни бажариб, қоғоз ташиб у ёқдан бу ёққа ҳарсиллаб чопишарди. Приставлар, адвокатлар ва суд ходимлари у ёқ бу ёққа ўтиб туришар, арзгўйлар ва қамоққа олинмаган судланувчилар мунғайиб, девор бўйлаб санғиб юришар ёки кутиб ўтиришарди.

– Округ суди қаерда? – деб сўради Нехлюдов қоровулларнинг биридан.

– Сизга қайси бириси керак? Фуқаролар бўлими бор, суд палатаси бор.

– Мен маслаҳатчиман.

– Жиноят ишлари бўлими. Шунақа демайсизми. Бу ёққа, ўнг томонга юриб, кейин чапга бурилсангиз, иккинчи эшик.

Нехлюдов кўрсатилган томонга қараб кетди.

Ўша эшик ёнида икки киши кутиб турарди: уларнинг бири баланд бўйли барваста, очиқ кўнгил савдогар эди, афтидан тамадди қилиб, ичиб, ширакайф бўлиб олганга ўхшарди, иккинчиси яҳудий гумашта эди. Нехлюдов уларнинг ёнига бориб, маслаҳатчилар уйи шу ердами деб сўраганда, иккалови жуннинг нархи ҳақида сўзлашиб турган эди.

– Шу ерда, тақсир, шу ерда. Сиз ҳам бизга ўхшаган маслаҳатчимисиз дейман-а? – деб сўради очиқ кўнгил савдогар кулиб, кўз қисиб қўйиб. – Дуруст, биргалашиб заҳмат чекар эканмиз-да. – Нехлюдов «ҳа» дегандек бош ирғаб қўйгандан кейин, гапида давом этди, – иккинчи гильдия10 савдогари Баклашов, – деди у юмшоқ, қисиб бўлмайдиган япалоқ қўлини узатиб, – заҳмат чекмоқ керак. Ким билан танишиш шарафига муяссар бўлдик?

Нехлюдов ўзини танитди-да, маслаҳатчилар хонасига кириб кетди.

Кичкинагина маслаҳатчилар хонасида турли тоифадаги ўнтача одам бор эди. Ҳаммалари ҳам эндигина келган бўлиб, баъзилари ўтиришар, баъзилари юриб турар, бир-бирларини кўздан кечиришар эди. Улар орасида мундир кийган истеъфога чиққан бир ҳарбий киши ҳам бор, бошқалари сюртук ва пиджак кийишган, фақат бир киши бурма камзул кийиб олган эди.

Бу вазифа маслаҳатчиларнинг кўпини ишдан қолдирган ва ўзларининг айтишларича, уларга малол келаётган бўлса ҳам, жамият учун зарур ишни қилаётганларидан бир қадар мамнун бўлганлари юзларидан билиниб турарди.

Маслаҳатчиларнинг баъзилари бир-бирлари билан танишиб олишиб, кимнинг кимлигини тусмоллаб билиб олиб, об-ҳаво ҳақида, баҳорнинг эрта келгани ҳақида, кўриладиган иш тўғрисида гаплашишарди. Нехлюдовни танимаганлар у билан танишиб олишга шошилар, афтидан, у билан танишишни ўзлари учун катта мартаба деб билар эдилар. Нехлюдов, ҳамма вақт нотаниш одамлар мени шундай ҳурматлашлари зарур деб ҳисобларди. Агар ундан, нега ўзингни кўп кишилардан баланд ҳисоблайсан, деб сўралса, у бунга жавоб бера олмас эди, чунки умрида бирор арзигули иш қилмаган эди. Инглиз, француз ва немис тилида яхши гапириши, ички ва устки кийимлари, галстук ва запонкаларининг энг асл ва қимматбаҳо нарсалар эканлиги, ўзини катта олиши учун сабаб бўла олмаслигини ўзи ҳам тушунарди. Аммо, шунга қарамай, у ўзини катта олар, мени иззат-ҳурмат қилишлари лозим, деб ҳисоблар ва ҳурматини жойига қўйишмаса, ўзини таҳқирланган деб биларди. Маслаҳатчилар хонасида ҳурмати жойига келтирилмаганидан кўнгли оғриди. Маслаҳатчилар орасида Нехлюдовнинг таниши чиқиб қолди. Бу Петр Герасимович (Нехлюдов унинг фамилиясини билмас ва билмаслиги билан мақтаниб ҳам юрарди), опасининг болаларини илгари ўқитган эди. Ана шу Петр Герасимович курсни тугатиб, эндиликда гимназияда дарс берарди. Нехлюдов уни бетакаллуфлиги учун, қаҳ-қаҳлаб кулиши, опаси айтганидек, «коммуна»лиги учун ёқтирмас эди.

– Э-ҳа, сиз ҳам қўлга тушибсиз-ку, – дея қаҳ-қаҳлаб кутиб олди Петр Герасимович уни. – Чап беролмапсиз-да?

– Чап беришни хаёлимга ҳам келтирганим йўқ, – деди Нехлюдов бирдан қовоғини солиб.

– Бу шон-шарафли иш, лекин ҳали шошмай туринг, оч қолганингиз устига яна уйқудан ҳам қолдиришсин, ана унда бошқача сайрайсиз, – деди Петр Герасимович аввалгидан ҳам қаттиқроқ хахолаб.

«Бу попвачча ҳозир мени сенсирашдан ҳам тоймайди», деб ўйлади Нехлюдов ва қовоғини солиб, худди ҳамма қариндош-уруғлари ўлиб қолганидан эндигина хабар топган одамдек тумтайиб нари кетди ва жон-жаҳди билан алланарсаларни ҳикоя қилаётган сочи қирилган басавлатгина новча жаноб ёнига тўпланган одамлар тўдасига бориб қўшилди. Бу жаноб ҳозир фуқаро бўлимида бораётган суд иши ҳақида гапирар, ўзини бу ишни ипидан-игнасигача билиб олгандек қилиб кўрсатар, судьялар ва машҳур адвокатларни исми ва отасининг оти билан айтиб ҳикоя қиларди. У бир машҳур адвокат усталик билан ишни бошқача қилиб юборганини сўзларди. Натижада судлашган томонлардан бири – кекса бека, бутунлай ҳақли бўлишига қарамай, энди бекордан-бекорга иккинчи томонга жуда кўп пул тўлашга мажбур бўлибди.

– Жуда уста адвокат! – деяр эди у.

Унинг сўзларига ҳурмат билан қулоқ солишарди, баъзилар ўз мулоҳазаларини қўшиб қўйишга уринишар, аммо у, ҳаммасини фақат ўзигина биладигандек, уларнинг гапини шартта бўларди.

Нехлюдов судга кеч келганига қарамай, кўп кутишга тўғри келди. Суд аъзоларидан бири ҳалигача етиб келмагани учун иш кўрилмай турар эди.

VI

Раислик қилувчи барвақт етиб келди. У баланд бўйли, бакенбардига оқ туша бошлаган семиз киши эди. У уйланган бўлса-да, хотини сингари бузуқи одам эди. Улар бир-бирларига халақит беришмасди. Бугун эрталаб у ёзда уйларида яшаган мураббия хотиндан хат олган эди. У хатида, жанубдан Петербургга ўтиб кетатуриб, йўл-йўлакай бу шаҳарга тушишини, соат учдан олтигача «Италия» меҳмонхонасида кутишини айтган эди. Шунинг учун ҳам раис бултур ёзда дачада дон олишган ўша малла Клара Васильевнани соат олтигача бориб кўришга улгуриш мақсадида бугунги мажлисни тезроқ бошлаб, эртароқ тугатиш пайида эди.

Суд раиси кабинетига киргач, эшикни ичидан бекитди-да, қоғозлар сақланадиган жавоннинг пастки қаватидан иккита қадоқ тошни қўлига олиб, йигирма марта баланд кўтарди, олдинга чўзди, ёнга ёйди ва пастга туширди. Кейин қадоқ тошни боши тепасида тутгани ҳолда уч марта ўтириб турди.

«Одамни соғлом қилишда совуқ сувда ювиниш билан гимнастикага етадигани йўқ», деб ўйлади у ён бармоғига олтин узук тақилган чап қўли билан ўнг қўлининг туртиб чиққан муштини ушлаб. У энди қўлидаги қадоқ билан ҳавода ярим доира чизмоқчи бўлиб турган ҳам эдики (узоққа чўзиладиган мажлисга кириб ўтиришдан олдин, у шу икки машқни қиларди), аллаким эшикни итарди. Раис шошиб-пишиб қадоқ тошни жойига қўйди-да, эшикни очди.

– Кечирасиз, – деди у.

Хонага суд аъзоларидан бири – олтин кўзойнак таққан, ўрта бўйли, бир кифти кўтарилган, қовоғи солиқ киши кирди.

– Матвей Никитичдан яна дарак йўқ, – деди суд аъзоси норозилик билан.

– Ҳалигача келмади, – дея жавоб берди раис мундирини киятуриб. – Доим кечиккани-кечиккан.

– Уялмаганига ҳайронман, – деди суд аъзоси ва папиросини олар экан, жаҳл билан ўтирди.

Жуда батартиб бўлган бу суд аъзоси бир ойга деб берган пулини вақтидан илгари сарфлаб қўйгани учун шу бугун эрталаб хотини билан уришиб чиққан эди. Хотини олдиндан яна пул бериб туришини сўраган эди, у айтганим-айтган деб ўз сўзида туриб олди. Шу билан жанжал кўтарилди. Хотини, агар шундай бўладиган бўлса, овқат пиширмайман ҳам, уйда овқатланаман деб ўйламагин ҳам, деди. Хотинидан ҳар нарсани кутиш мумкин эди, шунинг учун у, оббо, энди айтганини қилмаса эди, деб қўрқиб уйидан чиқиб кетган эди. «Шу аҳволда одоб ва ахлоқ доирасидан чиқмай яшаб кўр-чи», – деб ўйларди. У, тирсакларини кериб, чиройли, оппоқ бармоқлари билан оқ оралай бошлаган қуюқ ва узун бакенбардини тик ёқасининг икки томонига тараётган, чертса икки бетидан қон томадиган, хушчақчақ ва очиқ кўнгил раисга қараб, ичида: «У ҳамма вақт мамнун ва хурсанд, мен бўлсам азоб ичидаман», деб қўйди.

Шу пайт аллақандай бир делони кўтариб секретарь кириб келди.

– Ғоятда сиздан миннатдорман, – деди раис ва папиросни ёндирди. – Қайси ишни олдин кўрамиз?

– Менингча, заҳарлашни, – деди секретарь бепарводек кўриниб.

– Яхши, заҳарлашни бўлса, заҳарлашни-да, – деди раис, бу ишни соат тўртгача тамомлаб, кейин кетиш мумкин деб ўйлаб. – Матвей Никитич ҳали келмадими?

– Келгани йўқ.

– Бреве-чи?

– Шу ерда, – деб жавоб берди секретарь.

– Кўриб қолсангиз айтинг, заҳарлашдан бошлаймиз денг.

Бреве шу суд мажлисида қораловчилик қиладиган прокурор ёрдамчиси эди.

Секретарь йўлакка чиққанда Бревени учратди. У мундирининг тугмаларини солмаган, портфелини қўлтиғига қистириб олган, кўкрагини кериб, пошнасини дўқиллатиб, бўйнини чўзиб, бўш қўлини кескин силкиб йўлакда шахдам юриб келмоқда эди.

– Михаил Петрович сиздан тайёрмисиз деб сўрагин деган эдилар, – деди секретарь унга.

– Албатта, доим тайёрман, – деди прокурор ёрдамчиси. – Қайси иш олдин кўрилар экан?

– Заҳарлаш.

– Жуда соз, – деди прокурор ёрдамчиси, аммо, аслида, буни жуда соз эмаслигини биларди, чунки тун бўйи ухламаган эди. Улар бир ўртоқларини кузатишиб, жуда кўп ичишган, соат иккигача қарта ўйнашган, кейин хотинлар ёнига, бундан олти ой муқаддам Маслова яшаган уйга боришган эди. Шунинг учун ҳам заҳарлаш ҳақидаги иш билан танишиб чиқишга қўли тегмаган, энди бир кўз югуртириб чиқмоқчи эди. Секретарь бўлса, унинг заҳарлаш ҳақидаги иш билан танишмаганлигини билатуриб, атайлаб раисга шу ишни олдин кўришни маслаҳат берган эди. Секретарь либерал, ҳатто кескин чоралар кўриш тарафдори бўлган киши эди. Бреве бўлса аксилҳаракатчи ва Россияда хизмат қилаётган барча немислар сингари православияга содиқ эди. Шу сабабдан секретарь уни ёмон кўрар ва унинг мансабига ҳасад қиларди.

– Одам бичиш иши-чи? – деб сўради секретарь.

– Ҳозир кўролмайман дедим-ку, – деди прокурор ёрдамчиси, – гувоҳлар бўлмаганидан кейин нима қиламиз, судга ҳам худди шундай дейман. Бошқа ҳеч иложи йўқ, вассалом!

– Ахир, барибир…

– Бўлмайди, – деди прокурор ёрдамчиси ва боягидек қўлларини силкитиб кабинетига кириб кетди.

У скопецлар ҳақидаги ишни арзимаган ва кераксиз гувоҳнинг келмаганини баҳона қилиб, жўрттага орқага сурарди, чунки бу иш зиёли маслаҳатчилар иштирокида кўриладиган бўлганидан, скопецлар оқланиб кетиши мумкин эди.

Раис билан гапни бир жойга қўйиб, ишни уезд шаҳри сессиясига ўтказишга қарор қилган эдилар, зеро, у ерда кўпчилик деҳқонлар бўлгани учун судланувчиларни қоралаш осонроқ бўлар эди.

Йўлакда у ёқдан бу ёққа тез-тез юра бошладилар. Айниқса, фуқаролар бўлими зали ёнида, яъни бояги суд ишларининг ишқибози бўлган басавлат жаноб ҳикоя қилган иш кўрилаётган зал ёнида одам кўп эди. Танаффус пайтида шу залдан ўша кампир чиқди. Бояги машҳур адвокат кампирнинг мол-мулкини бир корчалоннинг фойдасига ҳал қилиб берган эди. Корчалоннинг бу мол-мулкка ҳеч қандай ҳақи йўқ, буни судлар ҳам, даъвогар ҳам, айниқса адвокатнинг ўзи ҳам жуда яхши билишарди; аммо, улар ишни шундай олиб борган эдиларки, кампирнинг мол-мулкини тортиб олиб, корчалонга бермасликнинг иложи йўқ эди. Кампир яхши кийинган, шляпасига каттакон гул таққан семизгина хотин эди. У эшикдан чиқиб, йўлакда тўхтади-да, семиз, калта қўлларини кериб, ўз адвокатига қараб, ҳадеб:

– Бу қандай гап, ахир? Худо хайрингизни берсин! Ахир, бу қандай гап? – дер эди. Адвокат эса унинг шляпасидаги гулга тикилганича, гапига қулоқ солмай, алланима тўғрисида бош қотирарди.

Кампирнинг кетидан фуқаролар бўлими залининг эшигидан олди очиқ жилети ичидан кўриниб турган крахмалланган кўйлагини кўз-кўз қилиб, ўша машҳур адвокат чиқиб келди; у гул таққан кампирни шип-шийдам қилиб, ўзига ўн минг сўм берган корчалонни юз мингдан ортиққа эга қилганидан ғоятда мағрур кўринарди. Барча кўзлар адвокатга тикилди, у буни сезди-да, гўё бутун кўриниши билан: «Садоқатингизни кўрсатмай қўя қолинглар», дегандай одамлар олдидан тез-тез ўтиб кетди.

VII

Ниҳоят, Матвей Никитич, бўйни узун, қотмадан келган, пастки лаби қийшиқ, бир ёнбошга шох ташлаб юрадиган суд пристави ҳам келиб, маслаҳатчилар хонасига кирди.

Бу суд пристави виждонли, университетни битирган киши эди-ю, лекин сурункасига ичгани учун бир жойда узоқ ишламасди. Бундан уч ой муқаддам хотинининг ҳомийси бўлган бир графиня уни шу ишга жойлаб қўйган эди. Шу вақтгача ишлаб келганидан у жуда хурсанд эди.

– Хўш, жаноблар, ҳамма келиб бўлдими? – деди у рinse-nez тақиб ва рinse-nez устидан қараб.

– Ҳамма шу ерда шекилли, – деди хушчақчақ савдогар.

– Хўп, ҳозир текшириб кўрамиз, – деди суд пристави ва чўнтагидан бир варақ қоғоз олиб, номма-ном чақира бошлади ва номи чиққанларни гоҳ рinse-nez тепасидан, гоҳ рinse-nez орқали кўздан кечира бошлади.

– Статский советник И. М. Никифоров.

– Мен, – деди барча суд ишларидан хабардор басавлат киши.

– Истеъфодаги полковник Иван Семёнович Иванов.

– Шу ерда, – деди истеъфога чиққан ҳарбийлар киядиган мундирдаги қотма киши.

– Иккинчи гильдия савдогари Петр Баклашов.

– Бор, – деди кўнгли очиқ савдогар оғзи қулоғига етиб. – Тайёрмиз!

– Гвардия поручиги князь Дмитрий Нехлюдов.

– Мен, – деб жавоб берди Нехлюдов.

Суд пристави уни бошқалардан устун кўргандек, рinse-nez тепасидан қараб, эъзоз-икром билан таъзим қилди.

– Капитан Юрий Дмитриевич Данченко, савдогар Григорий Ефимович Кулешев ва ҳоказо, ва ҳоказолар.

Икки кишидан бошқа ҳамма маслаҳатчилар шу ерда эди.

– Энди, жаноблар, залга марҳамат қилинглар, – деди пристав тавозе билан эшикни кўрсатиб.

Ҳамма қўзғалди, эшикка етганда бир-бирларига йўл беришиб, йўлакка чиқишди, йўлакдан мажлислар залига ўтишди.

Суд зали узун, катта хонадан иборат эди. Залнинг бир томони баланд қилиб ишланиб, уч поғонали зина билан чиқиларди. Баландликнинг ўртасида тўқ яшил рангдаги шокилали яшил мовут ёпилган стол турарди. Столнинг нариги томонида баланд, эман ёғочидан ишланган сернақш суянчиқли учта кресло, креслонинг орқасидаги зарҳал ром ичида мундир кийган, лента таққан, қилич кўтариб бир оёғини олдинга ташлаб турган генералнинг портрети бор эди. Ўнг томондаги бурчакда, шкафча ичида бошига тиканли гулчамбар таққан Исо пайғамбарнинг расми ва остида икона билан китоблар қўйиладиган баланд столча, шу ўнг томонда прокурор столи турар эди. Чап томонда, столнинг рўпарасида, ичкарироқда секретарь столи бўлиб, ундан берироқда, одамларга яқинроқ ерда эман ёғочидан йўниб қилинган панжара ва панжара ичкарисида қора курси кўзга ташланарди. Баландликнинг ўнг томонида маслаҳатчилар учун суянчиғи баланд стуллар икки қатор қилиб қўйилган, пастда адвокатлар столи турарди. Шуларнинг ҳаммаси панжара билан икки қисмга ажратилган залнинг олдинги томонида эди. Залнинг орқа қисми эса, то девор тагигача, бир-биридан баланд қилиб жойлаштирилган ўриндиқлар билан банд эди. Залнинг орқа қисмида, олдинги қатордаги ўриндиқларда фабрика ишчиларидан ёки оқсочлардан бўлса керак, тўрт аёл ва икки эркак ўтирарди. Эркаклар ҳам ишчилардан бўлиб, серҳашам залнинг салобати босиб қолгандек, бир-бирлари билан шивирлашиб ўтиришарди.