Сайланма әсәрләр. 4 т. / Избранные произведения. Том 4

Нәфис (үз-үзенә). Кагыла шул… Сез дә бит шул партиянең ышанычлы вәкиле, почётлы гражданины идегез. Җил авышкач, кыйблагыз үзгәрде дә куйды. Җил тагын авыша калса, партбилетыгызны кире шүрлектән эзләп табарсыз әле!..

Тукбаев. Мин күп илләрдә булдым. Америкада да, Румыниядә дә, Финляндиядә дә, Австралиядә дә. Барысын күрдем. Социализмда яшәү дөрес булса нигә без Канадага, Швейцариягә караганда яхшырак яшәмибез? Алар безнең кебек кенә эшләми, плюс бишлегә эшлиләр, плюс унлыга яшиләр. Менә сезгә дөрес юл – демократия!.. Бу сайлауларда ничек кенә кыен булмасын, мин дә үземчә «сайлау» уздырырга тиешмен… («Инеш» колхозы рәисенә мөрәҗәгать итә.) Әсгать Зәкиевич! Син аңладыңмы кем икәнеңне?

Әсгать (урыныннан торып баса). Аңладым, Рәсим Юлаевич, аңладым. Малаем туса, «Эльс» дип исем кушачакмын…

Тукбаев. Нәрсә, нәрсә? Син кушарсың… Кара аны!.. (Пауза.) Кичә безне җыйдылар. Наратлык районы башлыгы әйтте: «Өченче числода район иптәш Эльска сиксән процент тавыш җыймаса, күрсәткән хезмәтләремә карамастан, мин дүртенче числода эштән китәчәкмен», – диде. Тавыш бирмәсәк, мин дә өчесеннән соң эшкә чыкмыйм. Сәнәк тотып эшләячәкмен… (Пауза.)

Нәфис (үзалдына). Тоттырырсың Тукбаевка сәнәк! Властьның «тәмен» белеп, «Мерседес»ка менеп атлангач… Тәмле ашаудан биздерерсең байны. Сәнәк тотарга теләсәң, болай еландай өтәләнер идеңме?

Тукбаев. Димәк, мине халык хөрмәт итми, мин үземне раслый алмыйм, недостойно дип саныйм. Өченче числода сиксән процент тавыш җыймасам, мин бер минут та эшләмәячәкмен. Вәт шулай, Әсгать Зәкиевич… Кем демократиягә каршы, ул кеше монда утырып торырга тиеш түгел… Мин сезне минем партиядә дип саныйм… «Әгәр дә рәис оятсыз чиновник икән, сайлау участогына кешеләрен китерә алмаган икән, сыерларыннан егермешәр килограмм сөт сауса да, өчесенә кадәр эшендә тотмаска», – диделәр. Мин ант итеп кайттым. Миңа барысын да әйттеләр: «Акча сораганда әйбәт сорыйсың бит син», – диләр. Миллионлап акчалар алып кайтабыз. Юмалый-юмалый, юа-юа… Министр Башаров артында әйтәләр: «Акча сораганда безнең белән, ә сайлауларда икенче җыр җырлый», – дип. Аппараттагы Фәрзи Морзаевич та: «Акчаны Югановтан сорагыз», – дип әйтә, ди… Менә шулай. Бу – бик җитди эш! Әгәр бу сайлауларны лаеклы уздырсак, яшәргә өметләр зур… (Кабынып китеп.) Коммунистлар килсә «Мерседес»та йөрерсез аннары. Юк, берегез дә йөри алмас, бер кем дә! Без «Мерседес»ларны әкренләп әле беребезгә, әле икенчебезгә сатып алдык… (Кульяулыгы белән тирен сөртә.)

Нәфис (үзалдына). Алдыгыз шул, алдыгыз. Әле дә ала торасыз… Буразнага бөкресен бөккән колхозчыга хезмәт хакы түли алмасак та. Җәяү йөргән мөхәррирең яныннан да «Мерседес»та туктамый гына выжт итеп узып китәсез. Нишлисең, «демократия»…

Тукбаев. Юганов килсә, ул машиналар беркемдә дә калмаячак. Шулай бит, Алия Тутаевна?

Купшыланып утырган Байтирәк авыл Советы рәисе Алия, үзенә игътибарны зур дәрәҗә санап, торып ук баса.

Алия. Бик дөрес әйтәсез, Рәсим Юлаевич. Мин сезнең фикерләрегез белән йөз дә ун процентка килешәм… Хак сүзгә җавап юк, диләр. Сүзләрегез алтын, бик тә үтемле аңлатасыз…

Тукбаев (бераз канәгать кала төшеп). Ирешкәннәрне бетерергә калгач, бер атна җитә ул… Аннары күтәреп йөрерсез акчагызны, «бер шешә аракыга малайны өйләндерәм» дип. Атналар буе чиратта торырсыз. Тордык бит, шуларны сагынасызмы?.. Аңлагыз, тагын коммунистлар килсә, бер ун елдан мәчет тә калмаячак. Күпме татар, мөселман баласын сөннәткә утырта алмый азапланды. Болар күңелле әйбер түгел. Шул көннәрне сагынасызмы? Аңлагыз, болар миңа кирәк түгел, мин «коммунизм» чорында да начар яшәмәдем…

Нәфис (үз-үзенә). Ярашкан бай начар яшимени ул?..

Тукбаев. Аңлагыз, власть җиңелми ул!.. Власть – Елесевта! Ул җиңелмәячәк! Әгәр без аны сайламасак, безнең республика рейтингы төшәчәк. Сайлау нәтиҗәләрен карыйлар да беләләр: кем кызыл зонада, кем яшелдә? Моны өстәгеләр күрә. Кызыл зонага эләгәсегез киләме? (Пауза, дәшүче юк.) Без чак кына кызыл зонадан чыктык. Сез бүген кызыл зонада йөргән булыр идегез… «Коммунизм» чорында двигательсез УАЗлар сатып алдык. Тегесе-монысы булмады. Үзебез, тормышыбыз яхшы, дидек. Ә чынлыкта яхшы яшәдекме соң? Кем «демократия»гә каршы, ул монда утырып торырга тиеш түгел. Без монда Чәчәк апаны чакырмадык. Аларның коммунистлар партиясе бар, бүтән урында җыела торган…

Тукбаев роно мөдиренә төбәлә.

Ярми Хәмитович! Теге «атказанган» Расихыңа әйт, махмырдан айнысын. Ул сәгать тугызга кадәр йоклап, аннары дәрескә кереп чыккан булып, селкенеп йөреп кенә булмый. Аңа «глава» акча алып кайтсын, хоккейчыларга – форма. Ә ул сәясәттә уйнап, шикаять язып ятсын. Имеш, президентлыкка тегесен дә, монысын да сайламыйбыз. Забастовкага өндәп, дөнья бутап ята. Имеш, хезмәт хакына аракы биргәннәр, теге дә бу. Ну и что водку дали? Акча район бурычын түләргә китте… Ул акчага барыбер кибеттән аракы аласыз бит… Расихыңа әйт, теләсә кемне алыштырсак та, берни үзгәрмәячәк… Һәрберсенең гөнаһы муеннан… Ә без сезне дә, Ярми Хәмитович, кызганабыз… Син дә әүлия түгел. Акча сорарга гына булдырасың. Үзегез акча табарга өйрәнмәгән. Ә мин сезгә ялынам, кайда нинди мөмкинчелекләр бар икәнен аңлатам… Син соң министрыңның туган көнен беләсеңме? Әгәр дә максатыңа ирешәсең килсә, хуҗаңның вкусын, нәрсә ашарга, нәрсә кияргә яратканын да һәм, бүләк алып, хатынының да күңелен күрә бел. Бүләк – акча ул!..

Нәфис (үзалдына). Бу кадәр чын сәүдәгәр булып туарсың икән. Акча дигәндә саташыр дәрәҗәгә җитәрсең…

Тукбаев (дәвам итеп). Хуҗаларыгызны кунакка чакырыгыз. Кеше күңелен күрә белергә кирәк, күчтәнәчен тыгып җибәрергә, телевизорынмы, башкасынмы! Ә сез тычкан тотмый торган мәче кебек кенә йөрисез. Күз сукырайган, колак томаланган… Космоска менәргә кушмыйм бит?.. Базар ул кемнең нинди трусик кигәнен дә белергә тиеш. Ә акча күп ул, күп, аңа кул гына җитми… Безнең «Чишмәлек» кунакханәсенә кайтып, кунак булып киткән түрәләрдән дә аз дигәндә дә файда кала. Әле узган атнада гына бер миллион алдык. Ә син, Ярми Хәмитович, безнең «Чишмәлек»тә сыйланган кунагың турында: «Ашаган хисабын үзенә илтеп бирәм», – дигәнсең. Күрәсезме? Ну, настолько серые люди… Кунак килгән, аннан күп нәрсә тора, ә ул?.. Тәгәрмәч майламыйча гына бармый. Майлый да, юмалый да, әзрәк алдый да белергә кирәк… Ник эшләмибез, Ярми Хәмитович? Минем акырганны көтәсезме? Бик матур минем тавыш… Миңа өстәгеләрнең һәр имзасын, печатьле кәгазен алыр өчен бер пот тоз ашарга кирәк…

Нәфис (үз-үзенә). Әйе, акчасы булган кешегә бар. Миллионнар белән эш иткән монополист-чиновникларда да нәрсә генә юк. Үзара акчаларын бүлешеп туя алмыйлар…

Тукбаев. Мөмкинлекләр зур, аеруча безнең районда. Рәхмәт демократиягә!.. (Йөренә, мөхәррир Нәфискә текәлеп кала.) Нәфис абый! Син «бөек» редактор, ничек кенә акыллы булма, «коммунизм»да синең бернәрсәң дә юк иде. Не имел. Үзгәртеп кору килгәч, сиңа Байтирәктә яңа фатир бирелде. Редакциягә машинасын бирергә торабыз. Рәхәтләнеп яшисең, «глава»ны да, теләсә кемне тәнкыйтьли аласың. Менә нәрсә ул демократия! Сиңа, Нәфис абый, коммунистлар чорында хәзерге кебек яшәргә ирек бирмәсләр иде. Сине бик тиз урыныңа утыртырлар иде, нибары унике сәгать вакыт бирерләр иде. Һәм син районнан йөгерә-йөгерә чыгып китәр идең. Котылдым болардан, дип. Андыйлар күп булды. Кто против района работал, ему 12 часов времени дали, он уходил бегом из района… Син безгә каршы эшлисең. Газетаңда Шәмсиев мәкаләсен ник бастырдың? Ул мәкалә демократик сайлауларга каршы язылган. Имеш, сайланачак президент яшь, белемле, акыллы булырга тиеш. Имеш, бу президент пенсионерларның кассага салган акчаларын юкка чыгарды. Имеш, Елесев, ил экономикасын күтәрмәсәм, рельска ятам, дигән, алдашкан… Ну, шундый җаваплы чорда мондый мәкаләне кем бастыра? Кая демократияне яклаган мәкаләң?.. Мин сине кисәттем, тагын да кисәтәм. Безнең партиягә эшләмәсәң, кит бар, тотмыйм…

Сибгатуллин (Тукбаев сүзен хуплап). Нәфис абый! Шушы яшькә җитеп, сиңа акыл утыртырга вакыт инде. Синең ул өч тиенлек мәкаләң кемгә кирәк иде? Син Шәмсиев мәкаләсен газетаңда бастырып, безгә дә, үзеңә дә зыян иттең. Мин ул карт корреспондентны яхшы беләм, күптәннән языша. Аңа ничек тә ярый. Аның инде башындагы «шөрепләре» бушаган. Шизофреник бит ул…

Нәфис. Анысын белмим, Фаил Минһаҗевич, корреспондент язмасы аша авторга диагноз куярга табиблык белгечлегем юк…

Сибгатуллин. Ну син, Нәфис абый, сүзеңне йөз сиксән градуска борасың да куясың. Алай булмый бит инде, сәясәт уен түгел. Рәсим Юлаевич белеп әйтә, уйла!..

Тукбаев (Нәфискә дә ишарәләп). Фаил Минһаҗевич! Әгәр дә безнең район өчен кем эшләргә теләми, тот должен открыть другую газету. «Байтирәк хәбәрләре»н түгел, бүтән газетаны, башка исем табып чыгарсыннар. Бүтән җирдән финанслана торган. Нәфис абый безнең машинага утырып йөрергә җыенмасын. Бу – минем соңгы сүзем. Газета – безнеке, газетага без язасы килгән әйберне генә язабыз. Кем теләми, икенче газета ачыгыз. Башканы, Югановныкын, аның партиясенекен. Пусть ул «Социалистический» или «Впереди – коммунизм» булсын, яки «Юный Юганов» дип аталамы? Ләкин газета, акчаны миннән алып, безгә каршы эшләргә тиеш түгел… Газета – безнең уң кул. Нәфис абый! Сез демократиянең нәрсә икәнен газета аша аңлатырга тиеш… Дөресме, Алия Тутаевна?

Алия (торып ук басып). Бик дөрес, Рәсим Юлаевич! Сүзләрегез барысы да хак. Моннан да артыгын төшендереп берәү дә әйтә алмас… (Утыра.)

Тукбаев. Менә калганнар аңлап җиткерделәр микән? Мин шуны белергә телим. Әйе, демократия безгә иң мөһимен бирде. Әгәр без туксан биш проценттан ким тавыш бирсәк, димәк, без нормаль кешеләр түгел… Аңладыгызмы? Мин калада бер кеше белән очраштым, ул – үзе дә зур начальник. Аны әтисе ярты яшьтә чакта ук ташлап киткән. Һәм ул хәзер шул әтисенә булышып яши. Биографиясен белгәнгә, кызыксынып сорадым: «Син ул әтиеңне ничә ел күрми үскәнсең, ул сиңа булышмаган…» – дидем. Ул әйтте: «Рәсим! – диде. – Әти миңа иң кадерле нәрсәне – тормыш бүләк иткән!.. – диде. – Калганын үзем табарга тиеш» – ди. Безгә дә демократия иң кадерле нәрсәне – Байтирәк районын бирде… Әгәр без туксан биш проценттан ким тавыш бирсәк, димәк, без нормаль кешеләр түгел… Миңа түгел, егетләр, дәүләт Советына кирәк… Безне дә анда фильтр аша уздырып чистарттылар. Өченче числода индикатор күрсәтәчәк: кемнеке яшел яна да, кемнеке – кызыл!.. («Инеш» колхозы рәисенә мөрәҗәгать итә.) Әсгать Зәкиевич! Син көлмә, яхшы итеп карасаң, синең «Аудио»дан да кара еланнар чыга… Вексель, акча кирәк булганда, төнге сәгать уникедә дә килеп уята идең… Монда ничә килограмм сөт саву, процентлар мөһим түгел. Өченче числода «Инеш»леләр нинди төс алыр?

Әсгать. Яшел төс алырбыз, Рәсим Юлаевич, ышанып әйтәм…

Тукбаев. Утыр. Болар дежур сүз булмасын… Егетләр! Райондагы пенсионерлар белән дә эшләргә кирәк. Билгеле, пенсионерлар бизнесменнар кебек бай була алмый… Чем богатые бизнесмены, тем богатые будут пенсионеры…

Нәфис (үз-үзенә). Тот капчыгыңны! Бүгенге байдан, бизнесменнан шәфкать көтәрсең, бар! Аны эчтән туймас нәфесе кытыклап тора… Депутатлыкка сайлана калганда, «сәдакасын» вәгъдә итәргә мөмкин. Аннары ул үз даирәләрен генә кайгырта…

Тукбаев. Дөрес, пенсионерларны бизнесменнар белән чагыштырып булмый. Бизнесмен «Жигули»да барса, пенсионер «Запорожец»та элдертә, бизнесмен «Мерседес»та барса, тегесе ««Жигули»да тәгәри. Менә шулай, егетләр, тигезләп булмый… Халык белән сөйләшә белик!.. (Пауза.) Менә мин, Алия Тутаевна, сайлауда бюллетень кәгазен алгач, име, кабинага кермим, туры урнага ташлыйм. Нигә кирәк ул? Кем керә, я так буду думать: «Әнә моны эчендәге «еланнары» кытыклый, аларны кабинага чакырды», – дип. Аңладыңмы, Алия Тутаевна? Сез керәсезме кабинага, әллә кермисезме?

Алия, итәгенә ут капкандай, тизрәк җавабын бирергә ашыга.

Алия. Аллам сакласын! Юк, кермим, Рәсим Юлаевич. Нигә анда кереп торырга? Хаҗәте юк аның… Сез бик белеп әйтәсез, сүзләрегез алтынга тиң… Юк, мин кабинага кереп тормыйм.

Тукбаев. Менә рәхмәт… Әле син кермәү генә әйбәт түгел ул, сезнең белән бер кеше дә кермәсә, ул чагында безнең район күрсәткечләре яшел чыгар…

Тукбаев фикерләре белән килешмәгән урынбасар Фаил Минһаҗевичның чырае сытыла.

Фаил. Сайлау алай булмый бит инде ул, Рәсим Юлаевич…

Тукбаев. Юк, Фаил Минһаҗевич, менә син кара әле. Анда, өстәлләр артында, егерме кеше утыра. Әйе, менә мин кабинага кереп тормыйм. Исбатлар өчен, бюллетеньне алам да бөтен кеше алдында теге коммунистны сызып куям да урнага ташлыйм. (Карашын калганнарга күчерә.) Кем шикләнә, шул кабинага керә. Шуңа күрә өченче числода ачык уен уйнаячакбыз, телевизордан карап, күзәтеп торачакбыз. Кем керде, кем кермәде? Кергән кешегә сорау билгесе, зур тамга куела… Әнә «великий» редактор керсен…

Нәфис. Рәхмәт хөрмәтегез өчен, бу кадәрле тырышлыкларыгыз бушка китмәс инде…

Тукбаев. Наил Минһаҗевич! Сайлауларда чтобы Эльс Елесев прошёл… (Җитәкчеләргә.) Районда мы пока творим. Шулай булгач, әгәр сәяси корбаннар буласыгыз килмәсә уйлагыз… Халыкка матур итеп аңлатыгыз. Монда мин кычкырган кебек түгел. Аларны эштән алам дип тә куркытып булмый… Аңлаган кешегә аңларлык булгандыр… Аннары, Фаил Минһаҗевич, акча мәсьәләсен карап бетер. Службаларга чык. Сайлау технологиясен аңлат, информация плакатларын кара, дежур булдыр. Хокук саклау органнарына чык! Һәркем үз урынында булсын!.. (Җитәкчеләргә.) Җәмәгать! Мин сөйләгәннәр аңлаган кешегә аңларлык булгандыр. Соңгы сүзем шул: сайлауларны на уровне уздырыйк, минем сүзем бетте.

Тукбаев һәм Сибгатуллин сәхнәдән чыга, сәхнә ябыла.

Пәрдә.

Алтынчы күренеш

Нәфис шәһәр фатирында. Йокыдан торып, диванда утыра. Кәефсез. Кайтып кергән хатыны аңа гаҗәпсенеп кала.

Сәрия. Сиңа нәрсә булды? Балтасы суга төшкән кеше кебек утырасың.

Нәфис. Соңгы вакытларда начар йоклыйм. Әллә янымда син булмаганга, әллә Байтирәктәге щитовой йортның ДСП плиталарыннан аңкыган фенол исләре башны әйләндерә? Куркып-куркып уянам. Яман төшләр күрәм.

Сәрия. Төшеңә кемнәр керә? Уеңнан чыкмаган хатыннарыңмы?

Нәфис. Синең һаман шул инде. Көнләшү. Булмаганны…

Сәрия. Төшеңә нәрсә керә соң?

Нәфис. Аждаһа елан.

Сәрия. Минме инде ул?

Нәфис. Юк ла… Өндәге кебек каршыга чыга да кешечә сөйләшә башлый. Куркыныч.

Сәрия. Әй, төшкә нәрсә генә керми инде ул.

Нәфис. Берсендә шулай көчле агымлы суда агып барам. Дулкыннар мине йомычкадай әле уңга, әле сулга кага. Ярга чыга алмыйм. Ярда кешеләр. Кайберләре мине мыскыллап көлә: «Төштеңме суга, шул кирәк сиңа?» – диләр. Берсе дә кул сузмый, кире төртеп төшерергә әзерләр. Араларында Ишкәев тә шәйләнә, иярченнәре артыннан ияргән. Ул аларга ым кага. Янәсе, күрегез бу бәндәне, иңгә-җайга килмәгәч, шулай була ул. Су өстенә чыгардыммы үзеңне, инде котыла алмассың, ди. Өстемә ташлар ыргыталар… Алда – текә шарлавык. Кыядан упкынга төшеп бетәм инде дигәндә генә, каршыма, шарлавык күленнән атылып, Аждаһа чыгып басты. Мине, өреп туктаткандай, хәрәкәтсез калдырды. Хәзер кабып йотачак дип котым очты. Кинәт еланның зур авызы ачылып китте. Бугазыннан озын теле өстенә бер кеше башы туптай тәгәрәп чыкты. Әллә кеше йоткан инде дип уйлап куйдым. Баш керә-чыга тәгәри. Карыйм, Тукбаев башы! Һәм ул кинәт тулы гәүдәсенә торып басты да тел өстендә елан кубызына бии үк башлады. Аждаһа исә: «Мин барысын да булдырам, теләсә кемне биетә алам», – дип, күзләрен кыса-кыса көлә. Тукбаевка әйтерсең наркотик каптырганнар, өтәләнепме-өтәләнә: Аждаһага: «Мине мәрхәмәтеңнән ташлама!» – ди. Тегесе: «Бергә булыйк, сәүдәгәр!.. Син безгә кирәкле кеше», – ди. Шулчак Тукбаев миңа кулын суза: «Кил, якынрак кил!..» – ди. Тукбаев кесәсеннән валюталар очып чыга башлады һәм Аждаһа авызына кереп югалдылар… Шулчак мин дә елан авызына барып керәм дигәндә генә куркып уянып киттем… Кем булды ул Аждаһа? Кем сурәтендә йөри? Һич кенә дә аңламадым.

Сәрия. Сиңа, нервыңны бетереп, Байтирәктә эшләп йөрергә кирәк түгел… Минем саулыгыма да күпме зыян салдың. Болай, гасабиланып, үз-үзеңне авыруга сабыштырма. Аннары нишли аласың? Бераз безнең турыда да уйла…

Нәфис. Мин беркемнең дә юлына аркылы төшмәдем бит. Ялган язмыйм…

Сәрия. Кемгә кирәк дөреслекне язуың? Аннан нәрсә үзгәрә? «Эт өрә, бүре йөри…» – дип, тикмәгә генә әйтмәгәннәрдер.

Нәфис. Ишетергә дә теләмиләр…

Сәрия. Шулай булгач…

Нәфис. Беркөнне шулай туган авылга – Акъярга кайтып барам. Көн аяз. Казна күле турында тукталып калдым. Күл тынлыкка чумган, су өсте кояш нурларында көзгедәй чагылып уйный. Кинәт җил исеп китте. Күлнең нәкъ уртасыннан, нефть фонтаныдай, кара багана үсеп калыкты да, орчыктай бөтерелә торгач, май таплары як-якка чәчрәп, күл өстенә җәелде, аннан кара багана, теге чактагыча, Аждаһага әйләнеп калды. Авызыннан зәһәр очкыннар очыра, күл өстендә бөтерелә-бөтерелә бии. Суга чума-чума уйный. Шулчак ул күл төбеннән бер чибәр кызны койрык очына эләктереп чыкты, һәм алар икәүләп күл өстендә вальс әйләнә башладылар. Бии торгач, күл төбенә төшеп югалдылар. Күл өсте чистарып, тынып калды. Озак та тормады, Аждаһа янә күл «сәхнә»се – дулкын трибуна артында торып калды. Җир хәзинәсенә – нефтькә буялмаган, тәне ялык-йолык килеп тора. Як-ягында тагын әллә кемнәр пәйда булды. Алар арасында депутат Фәрзи Морзаевич та шәйләнә, Ишкәевнең пеләш башы да ялтырый, авыл хуҗалыгы министры Фәрһад Акаев та күренә. Аның кырыенда төптәй таза Тукбаев белән Чуртан Әхәт гәп сата. «Әллә болар Казна күле байлыгын бүлешергә җыелганнар инде?» – дим. Һәммәсе Аждаһа авызына караган. Кесәләреннән очып-очып чыккан яшел валюталар елан тәненә барып сыланалар да шунда ук «эреп» юкка чыгалар… Аждаһа авызыннан чыккан сүзләр дулкын тибрәнеше белән күл балыкларына да барып ирешкән, алар башларын өскә калкытып, авызларын ачып калганнар. Аждаһаның һәр сүзен хуплап, койрык болгыйлар… Аннары Аждаһа, ниләрдер сөйләп арыгач, кире Казна күленә чумуга барысы таралып юкка чыкты.

Сәрия (сәерсенә төшеп). Монысы да төшеңме?

Нәфис. Әллә төш, әллә нәрсә булды. Аңламадым.

Сәрия. Районда гаделлек эзләп көрәшеп йөрсәң, башың чуалып бетәр. Үзеңне сакла!.. (Нәфискә текәлеп.) Син өйгә кайчан кайткан идең?

Нәфис. Ике сәгать элек. Бераз черем итеп алдым. Нәрсә, әллә мин кайтканга шатланмыйсыңмы?

Сәрия. Янымда шатланыр кешем булмагач нишлим соң? Син читтә…

Нәфис. Менә яныңда бит.

Сәрия. Ничә сәгатькә?

Нәфис. Таң атканга кадәр.

Сәрия. Кунасыңмыни?

Нәфис. Әйе. Рөхсәт итәсеңдер бит?..

Сәрия. Уйлап карарга кирәк.

Нәфис. Уйла, уйла… Без хәзер газетаны калада бастыра башлыйбыз.

Сәрия. Ник алай?

Нәфис. Шулай карар кылдылар. Моннан соң яныңа ешрак кайтып йөрермен.

Сәрия. Белмим инде, нишләрсең. Каядыр китеп югалмасаң…

Нәфис. Моңарчы югалмаган бит. Кызым Көләч кайда соң?

Сәрия. Әле укуыннан кайтып җитмәгән. Кайтыр инде… Аш бар, ашыйсыңмы?

Нәфис. Соңрак…

Сәрия. Авыл ите алып кайтмадыңмы?

Нәфис (теләр-теләмәс). Юк. Итне базардан гына сатып алырбыз инде.

Сәрия (сагаеп). Эшеңдә берәр хәл булмагандыр бит?

Нәфис. Булды. Мине эштән куарга җыеналар.

Сәрия. Әйбәт булган… (Нәфис хатыны сүзен өнәми карап куя.) Кусалар – кайгырма, гаиләң янында булырсың. Байтирәктә интегеп йөрергә. Җиткәндер инде. «Китмә!» дип күпме әйттем, тыңламадың. Тыңлыйсың да килмәде. Хәзер куалармы үзеңне?

Нәфис. Нәрсә, миңа дәшми генә китеп барыргамы?

Сәрия. Әле син алар белән көрәшмәкче буласыңмы?

Нәфис. Синеңчә, гариза язып, «үз теләгем» белән китеп барыйммы? Көрәшмәгән үзе егыла…

Сәрия. Үзеңне көзгедән кара… Сулып беткәнсең бит. Көрәшеп егылганчы китүең хәерлерәк. Ә син көрәшеп җиңәрмен дип уйлыйсыңмы? Алар – власть кешесе… Аларныкы дөрес.

Нәфис. Матбугат та властька карыйдыр бит…

Сәрия. Хыялый… Син шуңа ышанасыңмы? Партия заманыннан килгән бер саклык битлеге генә ул. Үзеңә кое казыма… Хәзер күп нәрсәне акча хәл итә… Күрмисеңмени, журналистларны атлаган саен чүкеп торалар, үтерүчене эзләп тә азапланмыйлар, ул властька кирәкми дә.

Нәфис. Миңа нишләргә соң? Дөм сукыр, чукрак һәм телсез булып дәшми генә йөрергәме?

Сәрия. Сукыр булма, бераз алгарак, иртәгесе көнеңә карый бел. Алгарак караган булсаң, синең дә урының әнә шул депутатлар янындарак булган булыр иде.

Нәфис. Минем кебек акчасызны кем депутат итеп сайласын?

Сәрия. Әй, йөрисең шунда, корыны бушка төяп. Заводта гади инженер булып эшләгән булсаң да гаиләңә файда булган булыр иде. Шул районга кайтып күпме көч түктең, саулыгыңны югалттың… Минем саулыкны да бетердең, мине аңламадың… Миңа эш тә табып бирмәдең. Сиңа барыбер иде… Хәзер үзең шундый хәлгә төшкәч кенә…

Нәфис. Ярар, ярар инде…

Сәрия. Зыяннан башка бернәрсәгә дә ирешә алмадың. Зыяның безгә дә төште. Балалар янында булырга кирәк иде. Хәзер стенага борчак сибүдән ни файда?..

Нәфис. «Тамчы тама-тама ташны да тишә…» – диләр ич.

Сәрия (көлеп). Син тамчымы? Син тузан бөртеге генә, өрсәң очып китә торган…

Нәфис. Кимсетмә әле.

Сәрия. Кимсетмим, дөресен әйтәм. Хыялый булма, дим. Нәрсә исбатларга телисең? Син берүзең, шуның өстенә акчасыз. Хәерче. Хәерче кеше кемгә кирәк? Аңардан йөз чөерәләр… Акчалы чиновник төрмәгә дә утырмаска мөмкин. Акчага сатылмаганнар сирәк ул.

Нәфис. Бар ул. Мәсәлән, академик Сахаров… Сталин бер кителен киеп яшәде, шуңа риза булды…

Сәрия. Сахаров – илләр арасында танылган галим. Аны да ничек интектермәделәр.

Нәфис. Анысы дөрес. Беләм.

Сәрия. Белгәч?! Алар синең белән сөйләшмиләр дә. Чөнки синнән берни алырлык түгел. Гонорарың да сукыр бер тиен… Ә кайбер ишеләр гөнаһка батса да «чиста» кала. Әнә төзелештә, кран авып, ике кеше үлде, берсе түбәдән егылып төште. Йә, кемне гаепләделәр? Кран төзек булмаган диделәр дә шуның белән бетте. Янәсе, гаепләргә «дәлилләр» юк. Чөнки төзелеш, хуҗасы түрәгә эшли… Син кем? Бер бөҗәк кенә, сине сытып, изеп китү алар өчен берни дә тормый…

Нәфис. Изәргә җыеналар да инде, урлашуларын фаш иткәч…

Сәрия. Алар сиңа кирәкми, урласыннар… Күрмәвең хәерлерәк… Урлыйлар, урлаячаклар. Аларныкы күренми, ә синең бер тиенең дә күренә.

Нәфис. Нишләргә соң? Әллә мин дә шул каракларга яраклашыйммы?

Сәрия. Яшәргә кирәк булгач, кем генә бу тормышка яраклашмасын.

Нәфис. Моны һәркем дә булдыра алмый.

Сәрия. Үзләренә кирәк булгач, кешеләр кырык төрлегә үзгәрә. Дөньясы шундый…

Нәфис. Миңа эштән җиңелеп китү – гарьлек. Аннары принцип дигән нәрсә дә бар.

Сәрия. Принцип?! Син принципларыңны читкә куеп тор, алар сине теге дөньяга алып китмәсен… Машинага бәрдертеп китүләре дә бар. Гомер буена авыру булып кеше өстендә калсаң, нишләрсең? Хәзер көчленеке замана!

Нәфис. Беләм…

Сәрия. Белгәч. Аларның акчалары да эшләп тапкан түгел. Күрмисеңме, криминал һәр тишеккә үтеп керде. Түрә синең белән пычранып та тормый, ул иярченнәренә генә куша… Бар иде Нәфис, юк булды, диярләр. Юкның проблемасы да юк. Ә бар хәсрәт безгә кала. Син безне дә уйла. Йөрмә үзеңне сабакка утыртканнарын көтеп, кайт…

Нәфис. Миңа үчләнергә бер низаг та килеп чыкты әле.

Сәрия. Нинди?

Шулвакыт кызлары Көләч кайтып керә.

Көләч (ачык елмаеп). Исәнме, әти!

Нәфис. Әйбәт, кызым. Йә, студентның хәлләре ничек соң?

Көләч. Минем дә әйбәт. Миңа нәрсә алып кайттың?

Нәфис. Син яраткан алмаларны. (Көләч бер алманы өстәл өстеннән алып каба.)

Көләч. Рәхмәт!.. Байтирәктә ни хәлләр анда? Сине кыерсытмыйлармы?

Нәфис. Әлегә түзәрлек…

Көләч. Ә аннары?.. (Нәфис кыенсынып дәшми.) Нигә әйтеп бетермисең?

Сәрия. Әтиеңне Байтирәктән куарга җыеналар.

Көләч. Шулаймыни?..

Сәрия. Әйе. (Нәфискә.) Анда нинди низаг килеп чыкты соң?

Нәфис (көттереп). Безнең министрлыктан районга, типография төзергә дип, күп кенә акчалар күчерелгән. Редакция счётына түгел, райфинга. Редакциягә дигән ул акчаларны формаль рәвештә алты айдан кайтарып бирү шарты белән. Чынлыкта аларны колхоз-совхозларга бүлеп бирергә карар чыгарганнар. Ялган килешү кәгазьләре дә төзелгән, мин аларга кул куймадым, печать сукмадым.

Көләч. Дөрес эшләгәнсең, әти.

Сәрия (Көләчкә). Бүлдермә әтиеңне. Шуннан?

Нәфис. Шуннан шул, миңа ачулары чыкты, тагын да дошман күрә башладылар.

Сәрия. Дошман күрергә, ул акчаларны син урламаган ич.

Көләч. Әйтмә. Исең китмәсен, кит, дисәләр, китәрсең. Син монда үзеңә эш таба алмыйсыңмы? Һөнәрең бар. Инженер булып эшләрсең. Нәрсә дип белдең син ул район газетасы редакторлыгын. Хакимият колы булып йөрергә…

Нәфис. Шулай да… Сүзе бар, эшли алмады, диярләр.

Көләч. Сүзе?! Син нәрсә, әти, хәзер ул турыда уйлап тормыйлар, җаның ни теләсә, шуны эшлә! Син югала торган кеше түгел… Мине редакция эшеннән чыгар. Үзеңә бәйләнергә сәбәп булмасын. Язган мәкаләләремне бастыр да…

Көләч бүлмәсенә кереп китә.

Нәфис (Сәриягә төбәлеп). Күршемдәге прокурор Чутый Бараев минем өстән шикаять тә язып биргән.

Сәрия. Нәрсә дип?

Нәфис. Редакциядә эшләмәгән кызына акча түләп тора, дип. Хатыны белән икәүләп. Хакимияттән кушканнардыр инде. Минем өстән пычрак җыйганнар.

Сәрия. Менә шулай була ул, әйткәнне тыңламагач. Кермә шуларга, сөйләшмә, дидем. Кешеләрдән гаеп эзләп, гаеп табып яшәгән шул прокурорга сереңне саттың да… Ул «башлык»ларга яхшы атлы булып калды…