Сайланма әсәрләр. 4 т. / Избранные произведения. Том 4

Нәфис. Шәмсиевнең ул мәкаләсендә баш китәрлек әллә нәрсә юк бит инде, Рәсим Юлаевич. Сайланачак президентның, һәрьяклап лаеклы булуын теләп, акыллы теләктәшлек белдерү генә бар. Мәкалә сездә шундый реакция тудырыр дип уйламаган идем.

Сибгатуллин (чыраен сытып, Нәфискә чекерәя). Шул мәкаләне бастырып, как будто в мировом масштабе проблема чишәсез инде… Сезнең ул карт корреспондентыгызга хәзер ничә яшь?

Нәфис. Җитмештән узган. Сугыш ветераны…

Сибгатуллин. Беләм мин аны, газетага күптәннән языша. Шизофреник бит ул, аңа ничек тә ярый…

Нәфис. Мин белмим, кемгә ничек ярыйдыр…

Тукбаев. Тукта әле, Фаил Минһаҗевич, мин аңлыйм, рас Шәмсиев язган икән начар дип, язсын. Редактор аңа җавап бирсен. Газетаның бер битендә яманласа, икенче битендә яхшылыкны язарга тиеш ул. Фәлән-фәлән дип, безнең районда үзгәртеп кору бара, дип. Җитмеш ел яшәп, «Калач» колхозында асфальт юк иде, шуны төзедек. «Калач» колхозында газ юк иде, газ керттек, дип язарга тиеш иде. Җитмеш ел коммунистлар партиясендә яшәдек, «Калач» колхозы җирләреннән кырык центнер икмәк алганыбыз юк иде, үзгәртеп кору башлангач алдык, терлекләрнең баш санын арттырдык, дип…

Ишкәев (мәкерләнеп). Нәфис абый ниндидер агымга бирелгән ул. Аның районда ниндидер киңәшчесе бар. Алар шуның белән эш итәләр. Кемнәрдер котырта… Ике-өч кеше алар.

Нәфис. Монысы гайбәт. Коткы таратмыйк инде…

Тукбаев (кабынып китеп). Менә мин хәзер убедился… Була чиста күңелле кешеләр, әйеме, була кара эчле кешеләр. Ул – закон. Моны миңа бер райондаш әйткән иде. Менә бала туа, анда әле ак көч тә, кара көч тә булмый. Бер көн яши, ике көн… Теле чыга. Әшәке сүзне отып әйттеме, бу ягына (кулын бер иңбашына куя) кара көч җыелды… Ак көч тә шулай. Менә бер кеше агач утыртып яхшылык эшләдеме (икенче иңбашына суга) бу ягына ак көч җыелды. Кайбер кешене ак көч җиңә, кайсын кара көч җиңә икән… (Тәрәзәгә карый. Пауза.) Менә ике гөлме? Син әшәке булсаң, ул да әшәке, Нәфис абый… Балалар бар бит. Неужели тагын шул теге, искелеккә, коммунизм чорына кайтыйк. Коммунизм чагында джипларга утырып йөрдекме?

Нәфис (үз-үзенә). Сез үзегез ата коммунистлар идегез ич, битлекне салгач, коммунистлар начар…

Тукбаев. Коммунистлар вакытында сиңа кем биргән иде фатир?

Нәфис (үз-үзенә). Күпсендең инде шул фенол исләре белән тынчыган ДСП плиталарыннан салынган өеңне. Эчендә чебен тәгәрәп үлә… Сезнеке – өчәү, һәрберсе ничәшәр миллионлык, халык акчасына салынган.

Тукбаев. Неужели синең менә монда (башын тукып) грамм да ми юк… Эшләгәнең миңа түгел!.. Мин бүген монда, иртәгә тегендә. Мин үземә кирәген эшләгән. Минем дәрәҗәм кем алдында да җитәрлек…

Нәфис (үз-үзенә). Анысына шикләнмим. Алдата торган сәүдәгәрләрдән түгел.

Тукбаев. «Байтирәк хәбәрләре» редакциясе миңа каршы эшләргә тиеш түгел. Газетаның акчасын мин биргәч, ул минем сәясәтне алып барырга тиеш. Әйтегез «сезнең сәясәтегез дөрес түгел» дип. Үзгәрәм.

Нәфис (үз-үзенә). Үзгәргән ди!

Тукбаев. Әмма ләкин исбатлагыз! Что «да», что «нет». Мин беләм Елесевның да кем икәнен… Юк бит альтернатива. Һәрберсе титул өчен көрәшә. Шул ук бизнесменнар… Без «социализм акыллы» дибез. Акыллы булгач, нигә әйбәт яшәмибез соң? Ялгышмагыз, Нәфис абый. Ярамый. За всё обидно, череп беткән, эшләмәгән председательләр өчен обидно… Акча биргәндә – бергә, сайлауларга барганда Нәфис абый каршы. Алай булмый, или до смерти, или война тек война. Мин алай тоже эшли алам. Этлеккә чисталык кирәкми. Әллә нинди нахал юлларны эшләп була… Эшләмим бит. Кто не с нами, аны чорнап, болгап атмыйбыз. Әнә Абага районында андый кешене юк итәләр. Шуңа күрә аларның редакциясендә тәртип. Нәфис абый кирегә сукаласа да, без аңа яхшылык эшлибез.

Ишкәев (өстерә төшеп). Чөнки газетага тәнкыйть язар дип куркабыз.

Тукбаев. Курыкмыйм, Динар Хамаевич, мин аны теләсәм… теләсә нәрсә эшләтә алам… тик…

Нәфис. Куркабыз…

Тукбаев. Курыкмыйм…

Ишкәев. Куркабыз, менә шул курыкканга күрә тимибез. Яңадан язар дип куркабыз, икенче нәрсә язар дип. Шуңа күрә шулай эшлибез.

Тукбаев. Юк, мин курыкмыйм. (Йодрыкларын төйнәп.) Мин аңа әйттем… Минем икенче кулым да бар, ещё один шаг, менә үзенә карап әйтәм, әйттем дә мин аңа, «Объявляю войну» дидем. Пусть егерме процент район будет страдать, ә ул – йөз процентка… (Кызганнан-кыза бара.) Мин аны җир белән тигезлим. Бер редакторны ничек тә җиңәрбез… Минем дәрәҗәм зуррак. Мин аны бөтенесенә каршы куям. Мин аны…

Ишкәев (Тукбаевның тынычланганын көтеп алып, ялагайлана төшеп). Сез, Нәфис абый, монда урынсыз, «кеше үз фикерен белдерергә хокуклы» дип барасыз. Рәсим Юлаевичның әйткәнен дә аңлагыз. Сезгә аңларга вакыт. «Инеш» кооперативы турында язганга бернәрсә дә әйтмәдек. Дөрес, Миң Миңнуллович, Республика семинарын уздырганда, урманнан яшел чыршыларны кисеп алып төшкән дә фермалар арасына кадап куйган. Янәсе, аның фермалары арасында яшел чыршылар гына үсеп утыра.

Тукбаев. Юк, Миң Миңнулловичның бу кыек эшен язып дөрес эшләде ул. Анысы поправляет… Монда бит күпкә китте. Менә хәзер, Динар Хамаевич, ике миллиард акчаны алып булмый. Ничәнче көн калага барам инде. Кичә районыбыздан сайланган депутат Фәрзи Морзаевичка кердем. Әйтәсе сүземне әйтә алмадым. Шулкадәр проблемалар күп анда. Утырдым-утырдым да чыгып китә башладым. Ул миңа: «Син нәрсәгә кергән идең соң?» – ди. Мин: «Хәлегезне белергә кергән идем», – дидем дә чыгып киттем. Хәзер бит шушы безнең газетаны Абага районы башлыгы Гыйльфанов тегендә алып бара да бирә. «Нәрсә соң сез безне генә ачуланасыз? Сайлауларда Байтирәктә дә кире эшләделәр бит, бөтен җирдә кире эшләделәр», – дип, газетаны әкрен генә референтка кертә. Кәшиф Галиевич белән дус алар. Кәшиф Галиевич, кош тоткан кеше шикелле, аппарат җитәкчесенә керә дә: «Фәрзи Морзаевич! Монда Байтирәк башлыгы әйбәт булып йөри, үзе безгә каршы эшли. Менә нинди газета чыгарып яталар алар», – дип, Шәмсиев мәкаләсен өстәленә китереп сала. Шул сүз җитә кала. Миңа да ишекләр бикләнә. Мин үзем өчен Фәрзи Морзаевичтан бернәрсә сораганым юк. «Әйдә тегеңә, әйдә моңа шалтыратыгыз инде» дип кенә үтенәм. Аны тыңлыйлар… Ә синең бернигә дә ярамаган газетаң районга күпме зыян эшләргә мөмкин. Үзең дә, газетаң да файда китерми. Без синнән файда көтмибез…

Нәфис. Алайса, ярар, мин – начар редактор. Гел мактап кына язучы журналистны табарсыз. Мин бүген үк китәргә әзер…

Сибгатуллин. Юк, сиңа бүтән язарга әйбер беткәнмени? Шәмсиев мәкаләсен бастырып, проблема чишәсеңме?

Тукбаев. Язсын. Аның җаваплы секретаре бар бит. Нәрсәне чыгарырга, нәрсәне чыгармаса икәнен әйтергә… (Нәфискә.) Ярар, аңласаң аңларлык булды. Исеңдә тот, миндә көч бар. Миңа министрың сине бик яманларга маташа. «Алай түгел, аның «ский»лары бар инде, әмма ул үзе яхшы белгеч» дим. Шулай дибез, яманламыйбыз. Син мине мактап йөрергә тиеш. Минем авторитет район өчен кирәк. Менә районга ике миллиард акча алып кайтып булмый, икесен алдым, тагын икесен аласы калды. Давай редакция төзибез, урынын ачыклагыз…

Нәфис. Аңлашылды. (Чыгып китә.)

Сибгатуллин. Рәсим Юлаевич! Миңа бүтән сүзегез юктыр бит?

Тукбаев. Фаил Минһаҗевич! Булачак сайлауларга әзерлек эшләрен ныклап барлап чыгыгыз. Бу – җитди эш! Халык белән эшләүне, агитацияне онытмагыз…

Сибгатуллин. Яхшы… (Китә.)

Өстәлдә телефон шалтырый.

Тукбаев. Алло! Исәнмесез, Фәрһад Акаевич!.. Кем килә? «Россельмаш» заводының генераль директоры Пётр Анатольевич Савельев? Тәк. Әйе, кирәкле кеше. Кунак итәргәме? Бездәме? Тәк, тәк… Кайчан? Бүген үкмени? Кичкә? Вакыт аз калды, өлгереп булыр микән? Тәк, тәк… Ярар, Фәрһад Акаевич, тырышырбыз… (Трубканы куя.) Динар Хамаевич! Авыл хуҗалыгы министрлыгыннан Сөнгатов шалтыратты…

Ишкәев. Аңладым, Рәсим Юлаевич!

Тукбаев. Бүгенге планнарны үзгәртми булмый инде. Безгә «Россельмаш» директоры Пётр Анатольевичны табигать кочагына алып чыгып, әйбәт кенә кунак итәргә кирәк. Мунчалар ягып, татарча күңелен күреп… Калганнарын уйлашып бетерербез. Мин хәзер вертолётка заказ бирәм… Динар Хамаевич! Ничек яхшырак булыр, мунчаның Аксай урманы аланлыгындагысын сайлыйбызмы?

Ишкәев. Иң кулай урын шул булыр, Рәсим Юлаевич!…

Тукбаев. Аннары олы кунактан безгә дә файда тиярлек булсын инде. Безгә бит яңа «Дон» комбайннары җитми. Алар шул Пётр Анатольевич карамагында… (Учын учка уып шапылдата.) Аңа кул куйдырасы хатларны да әзерләп куярга кирәк. Мунчада бераз «җеби» төшкәч, әкрен генә хатларны төртәбез үзенә… Аның бер имзасы ничә миллионнарны хәл итә дә куя… Бу күрешүгә яхшы итеп әзерләнергә кирәк. Күчтәнәчләрен дә онытмаска! Райпо рәисе Әхәт Хәбирович белән һәммәсен килешеп бетерегез…

Ишкәев. Мин сезне аңладым, Рәсим Юлаевич!

Тукбаев. Минем әбәткә кадәр тиз генә каладан әйләнеп кайтасым бар. Без төшлектә кабат очрашырбыз…

Ишкәев чыга.

(Телефон номерын җыя.) Алло, аэропорт!.. Морат, синме? Сәлам, сәлам. Ярдәм ит, важный эш бар. Министр поручениесе. Вертолёт кирәк, безнең районга «Россельмаш» генераль директоры килергә тиеш. Әйе, әйе. Күрсәтмәне үтәми булмый. Планлаштыра тор. Мин сәгать ярымнан синең янда булырмын. Очрашкач, калганын сөйләшеп бетерербез. Ә? Яхшы!.. (Телефон трубкасын куя, ашыга-ашыга китеп бара.)

Пәрдә.

Икенче күренеш

Шимбә көн. Нәфис өендә газетага мәкалә язып утыра. Бераз талчыгу сизеп, тәрәзә янына килеп баса. Тәрәзә артына ияләнгән гадәте буенча урам эте Сарбай килеп баскан. Тәрәзәне ачып, Нәфис Сарбай белән сөйләшә башлый. Эт үзе күренми.

Нәфис. Нәрсә, ачыктыңмы, Сарбай? Һайт сине… Телеңне ялый-ялый, миңа койрык болгыйсыңмы? Шулай ул, тамак һәркемне биетә, бер өйдән икенче өйгә дә йөртә. Синең ише җан иясен кызгана белгәннәрдән сөяк, ит калҗасы да эләгә. Ә сараннар сине ишегалдыннан ук куып чыгаралар. Аннары син, дөньясын каргагандай, тагын ары чабасың, бире чабасың… Мондый эт тормышына калырга язмасын инде!.. Син, Сарбай, кайчандыр болай урамда калырмын дип уйламагансыңдыр инде. Байтирәккә сине Австралиядән игезәк туганың Барс белән Тукбаев алып кайткан, диделәр. Нәселле эт буларак, «Барс»ны ул үзендә калдырган, сине, Сарбай, урынбасары Ишкәевкә бүләк иткән. Нигәдер син аларда яшәп китә алмагансың. Күрәсең, ул «бүләк»не чын күңелдән кабул итә алмаган… Мөгаен, Ишкәев Тукбаевның үзен дә бик кабул итә алмый кебек, хәйләкәрләнеп түзә генә. Максаты башлык булыргадыр, күрәсең… (Нәфис, кухня ягына чыгып, колбаса кискәләп алып килә һәм бер кисәкне, чөеп, эткә ыргыта.) Мә, тот! Туганың Барс Тукбаевларда ничек кенә сыйланмыйдыр. Аңа райпо каравылчысы Кәрим абый ярты ашханә ризыгын төяп килә. Шуңа да симергән ул. Ашатмый гына карасыннар Барсны, райпо рәисе Чуртан Әхәткә Тукбаев йодрык исен тиз иснәтер… Син, Сарбай, Барс янында кечерәеп, кәрлә булып калгансың. Игезәк туганың бозау кадәр үскән, усалланган. Аңа ит калҗаларын тимер рәшәткә аша гына ыргыталар, ди. Ул үз ризыгын бүтәннәр белән һич бүлешми, ди. Мөгаен, хуҗасына охшап килгәндер. Хәер, ярлы хәлен бай беләмени хәзер… «Брат братның көтү көткәненә рад» дип, тикмәгә генә әйтмәгәннәрдер… Сине, Сарбай, хәзер Барс танымый да торгандыр инде. Бер кан югыйсә, иснәп тә сизәргә тиеш. Нишлисең, «дөнья иркен» дисәләр дә, ул кемнәргәдер тар булып тоела. Чөнки комсызлар туймый. Аларга гына булсын, өлешкә кермә! Бер шагыйрь абыең әйтмешли:

Хәйләкәрләр һәм көчлеләр җиңә,Көчсезләргә җитми итле кисәк!..Көчле этләр калҗа кимергәндә,Көчсезләре тора исен иснәп.

Тәпиеңне сузсаң да, ач хәлен тук белми шул, Сарбай. Син тәпиеңне сузарга ашыкма инде. Мә тагын бер кисәкне һап иттер… (Колбаса кисәге ыргыта.) Менә шулай, ризык кадерен белмәсәң, син болай койрык болгап өтәләнмәс идең. Кар-бураннарда, җан өшеткеч салкыннарда калтырана-калтырана, ачтан төн уздырулар җиңел түгелдер сиңа. Элекке хуҗаң Ишкәев, синең типке хәлендә йөрүеңне аңласа, куып та чыгармаган булыр иде. Юктыр шул. Ул үзеннән акыллырак адәмнәрне дә яныннан тизрәк куарга тырыша. Эх, Сарбай, Сарбай, бәлки, шушы аяныч тормышың Ишкәевнең Тукбаевны өнәмәвеннән килгәндер дә. Асрамаган, үчен синнән – эттән алган… (Авыр сулап куя.) Ишкәев «корбаны» булырга гына язмасын инде. Ул «глава» була калса, үчен миннән башлаячак. Хәер, ни булса да, минем кендегем Байтирәккә берекмәгән. Мә, Сарбай, аша!.. (Бер кисәк колбаса ыргыта.) Күзләреңне мөлдерәтеп, тагын көтәсеңме? Юк шул бүтән, бетте, туганкай… Киттеңме? Бар, бар. (Кинәт эт читкә тайпыла.) Чү! Син кемнәрнедер күреп өркедең бугай, Сарбай?

Шулвакыт ишегалды капкасыннан ике хатын-кыз сөйләшә-сөйләшә килеп керә.

Ләмига (Нәфискә эндәшеп). Исәнмесез! Редактор йорты шушы буламы?

Нәфис. Әйе.

Ләмига. Сез Нәфис Хаков буласызмы?

Нәфис. Әйе, мин булам. Әллә миңа йомышыгыз бармы?

Ләмига. Бар иде шул…

Нәфис. Әйдәгез, өйгә кереп сөйләшсәк тә була.

Бүлмәгә керәләр, утырышалар.

Тыңлыйм сезне. Башта танышыйк әле, сез кем буласыз?

Ләмига. Мин Ләмига апаң булам, бу – минем кызым Хәтирә. Динар Ишкәевләр килене. Мин – кодагыйлары. Алар шушы Байтирәктә яшиләр. Мин үзем Курбаш авылыннан, шунда яшим. (Кызына ишарәли.) Менә карагыз инде бу балага, коры сөяккә калган, чыкмаган җаны гына бар…

Нәфис. Нәрсә булды соң?

Ләмига (борчылып). Ул хатны кем язган икән?

Нәфис. Нинди хатны?

Ләмига. Менә сезнең «Байтирәк хәбәрләре» газетасында басылган бит. (Газетаны чыгарып күрсәтә.)

Хәтирә. «Байлыкка табынмагыз!» дигән хат.

Нәфис. Әйе, бар иде андый язма, басылды. Шуннан, ул хатка ни булган соң?

Ләмига. Тегеләр, кодаларны әйтәм, «ул мәкалә безнең турыда» дип баралар. Менә шушы баланы нахакка рәнҗетәләр, «син үзең язгансың» дип…

Нәфис (аңлап). Мәхәббәт турындагы андый хатлар безнең редакциягә дә еш килә. Күбесе исемнәрен, адресларын күрсәтми. Күрсәтмәскә махсус та кушалар. Кияүгә чыгып, уңышсыз мәхәббәткә юлыкканнар үкенүләрен, йөрәк серләрен әнә шундый хатларда ачып салалар, бүтәннәргә гыйбрәт йөзеннән киңәш язалар. Монда кемнедер рәнҗетеп гаепләргә урын юк.

Ләмига (Хәтирәне кызганып). Моны шулай иткәннәр шул… «Байтирәктә андый бүтән кеше юк, ул син генә» дип әйтәләр, ди.

Хәтирә (кабаланып). Әти әйтә: «Байтирәктә төзелеш начальнигы Шәйхелисламның да андый малае юк, энем Ибәтнең дә юк», ди. Байтирәк авылындагыларны бөтенесен санап чыкты. Бер кеше дә юк бит андый, ди. Бер мин генә, ди.

Нәфис (үзалдына). Каракның бүреге янган күк була инде бу.

Ләмига (борчылып). Хәзер бу бала ни кылырга да белми. Кода минем үземә әйтте, «Аклансын!..» ди.

Нәфис. Динармы?

Ләмига. Әйе, үземә әйтте. Редакцияне бик әйбәтләп судка бирсен, диде. (Пауза.) Кода хәзер ул хатны «килен үзе язган» дип бара…

Хәтирә. Шулай диләр инде…

Ләмига. Кызым бит ул вакытта Казанда сессиядә укып йөри иде, бернәрсә белми. Шулай булгач, аның гаебе кайда? Нахак сүзне кызым кайткан төшенә чыгарганнар гына… Кода тора да «Судка бирегез…» ди.

Нәфис (торып китә, үз-үзенә). Вәт тешләк! Чыгырыннан чыккан, үчен кемнән алырга белми. Тукбаев кабинетында да, чүмәлә астыннан ут йөртеп, миңа теш кайраган иде. Хәзер киленен, кодагыен утлы табага бастырган. Хөсетлеге әтисе Хамайдан күчкәндер шул. «Редакцияне судка бирегез» диме?

Хәтирә. Әйе, шулай ди.

Нәфис. Судка биргәнче, тагын бер кат уйлашыгыз. Билгеле, бу эш сезнең ихтыярда. Әле судка гаризагызны алырлармы? Андый хатны бастырган өчен редакциягә ташлама ясап булмый. Сезгә «бу хат безнең турыда икән» дип әйтү дә урынсыз. Хат ахырында имза урынында «Х» хәрефе генә, исем-фамилия юк… Судта да сезгә «юкка баш катырып йөрмәгез» дип әйтергә мөмкиннәр.

Ләмига. Кода әйтә, редакция табып бирсен язган кешесен, ди. Аннары үзен аклый ул, ди. Киленне әйтә…

Нәфис. Килен язмаса дамы?

Ләмига. Шулай ди шул… Кияү үзе ул хатны редакциягә барып сораган, аңа әллә кемнең хатын биргәннәр, ул хатны «язган кешенеке белән туры килми» ди.

Нәфис. Ул хатны минем рөхсәттән башка кем бирер икән? Ул редакция сере булырга тиеш.

Ләмига. Атнакич барган кияү, бер иптәш милиционеры белән. Сез инде киткән булгансыз. Анда бер егет кенә утырган.

Нәфис. Хат киленнең үз кулы белән язылганмы соң?

Ләмига. Юк шул… Аны безнең авылда Раилә язган дип тә чыгарганнар, хакмы, нахакмы?

Нәфис. Раилә?! Безгә хәбәрләр язышып торучы кызмы?

Ләмига. Әйе, «шул гына язган диләр, бер дә бүтән кеше түгел» дип әйтәләр.

Нәфис. Бу мөмкин түгел. Мин Раиләне беләм, ул андый әшәкелеккә бара алмый…

Хәтирә. Ул түгел лә…

Ләмига. Алай димә, кызым, кырык төрле итеп язалар аны… Әллә кемнәр җибәрә…

Нәфис. Алайга китсә, миңа да әйтергә мөмкиннәр «махсус эшләгән бу моны» дип. Әйтәм ич, хат конкрет шәхес турында түгел. Монда «фәлән итәм, төгән итәм» дип борчылып йөрисе юк.

Хәтирә (гасабиланып). Каенатам, сезне судка биреп, язган кешене эзләтеп табарга куша…

Нәфис (үз-үзенә). Мине судка бирергә?! Вәт бәдбәхет! Серкәсе су күтәрә алмас икән.

Ләмига (кызы сүзен хуплап). Әйе, кода «язган кешене тапсыннар» ди.

Нәфис. Анысы тикшерүчеләр эше…

Ләмига. Кода бит кызга ышанмый, «Ник судка биреп булмасын?!» дип бара. Алар, ирле-хатынлы икесе дә, «килен язган» дип уйлыйлар.

Хәтирә. Ирем Габит та шулай ди. «Син язгансың аны, башка кеше түгел» ди… (Чарасызлыктан ярдәм көткәндәй, Нәфискә төбәлә.) Нәрсә булса да эшләп карыйк инде, кул кушырып утырып булмый бит. Милициягә тикшертергә мәллә?

Нәфис. Анысы сезнең ихтыярда. «Ник андый хат бастырдыгыз?» дип, редакциягә дәгъва белдерә аласыз. «Мине рәнҗеттегез, мин сезне судка бирәм» дип. Бу очракта без сезгә газета аша җавап бирергә тиеш булабыз.

Ләмига. Менә шундый нәрсә кирәк ди кода. «Син түгел» дигән әйбер кирәк ди.

Нәфис. Болай эшләгәндә, бу үзегезне-үзегез фаш итү була. Гаепне тану. Аннары әйтерләр, «чыннан да үзе язган икән, җитешле тормышы да туры килеп тора» диярләр.

Ләмига. Шул шул, тормышы белән туры килә. Юкса мәкалә эчтәлеге аның үзенә туры килми. Минем кызым беренче курста кияүгә чыкмады. Хатта «Беренче курста кияүгә чыктым» дип язылган. Бу бала өченче курста кияүгә чыкты.

Нәфис. Соң, шулай булгач?

Ләмига. Аңламыйлар бит менә, аңламыйлар…

Нәфис (үз-үзенә). Аңласалар, кеше дә була ул… Бик аңлыйлар, шулай кеше каһәрләүдән тәм табалар.

Ләмига. Газетада безне мактаганнар, ди, язган кеше безне яманламаган, ди. Без, ди, тормыш җиткергән, ди.

Нәфис. Кем әйтә алай дип?

Ләмига. Кодагый. Ике-өч машина да булгач, шуңа мактаулы без, ди. Язган кеше безне түгел, үзен генә хурлаган ул, ди.

Хәтирә. Аларга шулай булып чыга да инде… Тик бу хатны язган кешене кем дә булса беләме? Кем икән ул? Аны кем дә булса язган бит инде, үчлек белән… Ничек менә шулай язарга мөмкин… Бу бәндәне миңа табарга язмасын!.. Әгәр дә тапсам, мин аны тапсам…

Ләмига. Кияү шул кешене таба да кызга: «Син яздырдың, хәзер балаңны күтәр дә чыгып китәсең», – дип әйтергә тиеш икән.

Нәфис. Әгәр тапмаса? Әгәр ул кеше юк икән?..

Ләмига. Әгәр юк икән, белмим. Ул күрәзәчегә дә барган инде.

Нәфис. Кем?

Ләмига. Кияү.

Нәфис. Нәрсә дигәннәр?

Ләмига. Киленнең гаебе юк, дигәннәр.

Нәфис. Һәм юк та инде.

Ләмига. Мин дә әйттем инде аңа шулай дип.

Хәтирә. Минем гаебем юк та юк инде. Булмаган нәрсә сөйлиләр.

Нәфис. Булмаган нәрсә өчен баш катырып йөрисе дә түгел. Бу сөйләшүгә нокта куярга кирәк. Бетте-китте…

Ләмига белән Хәтирә китәргә кузгалалар. Нәфис озатып кала. Аннан, кире бүлмәсенә кереп, мәкалә язарга утыра. Язылмагач, диктофонны кушып, семинарда Тукбаев сөйләгәнне тыңлый.

Тукбаев (эфир язмасы). …Иптәшләр! Күрсәткечләр ташка үлчим! Бер күрсәткеч плюс дип сөенгән идем, анысы да үлем булып чыкты. Зоотехник хайваннарны бетерергә булыша, агроном, самолёттан агу чәчтереп, басуларны боза, бал кортларын үтерә… Зоотехник күселәрне агуламый, фермада дуңгызлар үлә, чир тарала… Сез дә, чиновник рәисләр, күселәр агуга ияләнгән кебек, тыңламаска ияләндегез. Нишләсәгез дә ярый. Җавап бирүче юк. УАЗның коробкасы ватылды дип тә сыерны базарга алып чык, кунакка брат кайтса да, сват кайтса да, сыер сат… Үзебез өчәр машина иметь итәбез, күн курткадан, норка бүректән йөрибез, любой председательнең корсагы көнгерәнеке кебек. Хезмәт хакы гына түли алмыйбыз. Итне колхозныкын түгел, үзегезнекен ашагыз! Миңа баш санын киметә торган рәисләр, зоотехниклар кирәкми. Сез нинди кешеләр? Мансур! Йөз килограммлы гәүдәмне күтәреп йөрмим дә мин, колхозчыларга хезмәт хакы түли алмагач. Әнә чык та көнбагыш сат яки шешә җыеп булса да түлә… Узган елга караганда алтмыш сыерың ким, өч йөз баш сарыгың. Фермаң җимерелгән, ә яңа йортыңны төзеп куярга өлгергәнсең. Сезгә өстәл белән туалет арасында гына йөрергәмени? Алланың кашка тәкәсе мәллә сез! Таратырга булдырасыз. Синең, Мансур, бернинди күрсәткечең дә юк. Шуның өчен орден бирергәме сиңа?.. Нигә рәис постын алып торасың? Фермаңда бозауларың бишәү туган, бишәү үлгән. Моны ничек аңларга? Үзең мәче кебек йокларга яратасың, ә телең чабата буе… Китегез эштән, мин тотмыйм… Туктатып буламы бу нәрсәне? Сез мине тыңлыйсызмы? Әллә мин кул күтәреп чыгып китимме? Башаровка барам да әйтәм: «Я – бессилен, дим, я не могу подчинять своих подчинённых, я не могу остановить эти беспорядки, пишу заявление», – дим. Барам да язам, аннары белерсез…

Нәфис (тасманы өзеп). Яздырырсың сиңа заявление… Мондый чыгышны газетага бастырып буламыни инде? Мактарга кирәк булса да мактап булмый… (Ул бер фикергә килеп яза башлый.)

Шулвакыт Казаннан кайткан кызы Көләч ишекне ачып аваз бирә. Ул киенгән-ясанган, шат.

Көләч. Әти! Син өйдәме?

Нәфис. Өйдә, кызым, өйдә…

Каршына йөгереп килә, кочаклап ала.

Әйдә, уз, мин сине бик сагындым.

Көләч. Мин дә… Менә кайттым әле.

Нәфис. Бик әйбәт булган.

Көләч (өй эчен күзәтеп). Йортың ярый, түбәсе тишек түгел, яшәргә була. (Сумкасын урындыкка куя.) Иркен. Ишегалдың да иркен икән, ямь-яшел чирәм. Койма да коргансың…

Нәфис. Тырыштым инде, күрше кәҗәләре кермәсен дидем, утырткан агачларны кимерәләр, җиләк-җимешләрне таптыйлар… Менә хәзер кура җиләге белән чәй эчәрбез.

Көләч. Кура җиләкләреңне үзем җыеп ашармын, әнигә дә алып кайтырмын. Йөрәгенә дәва булыр. «Кура җиләге канны сыеклата» ди ул.

Нәфис. Ярар, ярар, кызым, бергәләп җыярбыз. Син яраткан алмалар да өлгерде.

Көләч. «Июльский»мы?

Нәфис. Әйе. (Чәй әзерли. Өстәл хәстәрен күрә.)

Чәй эчәргә утыралар.

Әйдә, җитеш, кызым, тамагың ачкандыр.

Көләч (чәен эчеп). Минем, әти, синең туган авылыңа – Акъярга кайтасым килә. Анда табигать матур…

Нәфис. Кайтырбыз, кызым, кайтырбыз… Менә тиздән редакциягә йөрер өчен машина да бирсәләр…

Көләч. Әле һаман бирмәделәрмени?

Нәфис. Бирәчәкләр…

Көләч (куанып). Ярый. Син башлыкларың белән дус бул, әти. Машина алгач, әнине дә авылга утыртып алып кайтырбыз.

Нәфис. Ярар, ярар…

Көләч. Ул шәһәрдә төтен сулап ятмасын, аның йөрәгенә саф һава, кислород кирәк. Ул да бераз табигатькә чыксын, күңеле ачылып китәр.

Нәфис. Дөрес, кызым, дөрес… Әниеңнең сине шәһәрдә ялгызы калдырасы килмәде инде. Ул үзе дә шәһәр кызы, шәһәргә ияләнгән. Заводында кайнашуын белә.

Көләч. Әти! Минем заводка кереп эшлисем килми. Анда әни белән синең интеккәнең дә җиткән.

Нәфис. Нишләргә уйлыйсың соң?

Көләч. Син мине укырга керт, университетка.

Нәфис. Кем булырга телисең?

Көләч (әтисенә карап). Журналист!..

Нәфис. Журналист?! Әллә әтиең юлыннан китмәкче буласыңмы?

Көләч. Нигә? Әллә начармы? Син инженер килеш тә журналистикада эшләп йөрисең ич әле.

Нәфис. Журналистлык – ул минем хобби… Йә, ярар, урыс факультетына керәсеңме?

Көләч. Юк, татарныкына.

Нәфис. Урыс мәктәбен тәмамлагач, татарча уку авыр булмасмы соң?

Көләч. Аермасы юк. Белмәгәнне өйрәтерсең…

Нәфис (җитдиләнеп). Университетка имтиханнар тапшыру өчен газетада басылган мәкаләләрең булу шарт.

Көләч. Язарбыз. Өйрәнермен. Кайттым бит менә. Редакцияңә вакытлыча эшкә ал, килешү төзеп… (Әтисенә төбәлә.) Нәрсә, булмый мәллә? (Пауза.) Әти! Нигә син тәвәккәл түгел? Кешеләр эшли ала бит. Якын туганнарын да үз янына алдыралар… Өйрәнермен, мин кемнән ким?

Нәфис. Юк, кызым, син беркемнән ким түгел. Син – сәламәт рухлы, сәләтле бала… Мин әле рәтләп яза белмәүчеләрне дә язарга өйрәтеп, алар өчен күбрәк үзем эшләп йөрим… Ярар, бергә эшләрбез…

Көләч, сикереп торып, әтисен кочаклый, аннары канатланып биеп китә, «Тамчы гөл!» җырын җырлый башлый. Музыка уйнап ала.

Көләч (биюен дәвам итеп). Мин – бәхетле! Минем ике канатым бар: әнием белән әтием! Өйгә кайткач, әниемне дә сөендерәм, «әти эшкә алды» дим. Мин эшлим, мин укырга керәчәкмен… Это классно!

Нәфис. Теләгең булгач, укырсың, кызым, укырсың… Ярар, әйдә, минем бакчаны карап чыгыйк.

Кузгалалар.

Сиңа дигән чәчәкләр дә үсеп җитте инде…

Көләч сөенә-сөенә әтисе артыннан иярә.

Пәрдә төшә.

Өченче күренеш

Ләмига кызы Хәтирә белән урам чатында туктап калганнар, эскәмиягә ял итәргә утырганнар. Күңелсезләр.

Хәтирә. Әни! Син нәрсә уйлап утырасың?

Ләмига. Һаман да шул коданы уйлыйм әле. Гомергә үчле булдылар. Кешене гафу итә белү юк, шайтан коткысына бирелгәннәр. Аларныкы гына дөрес. Редакторга никтер этлек эшлиселәре килә. Исе китәр, әллә ул миллионнарны урлаганмы? Ул андый кешегә охшамаган, хәерче кебек яшәмәс иде… (Пауза.) Сиңа, кызым, кодалар белән бер түбә астында яшәгәч түзүләре кыендыр инде…