Сайланма әсәрләр. 4 т. / Избранные произведения. Том 4

Хәтирә. Ирем «башка чыгабыз» дип әйтә әйтүен…

Ләмига. Аңарчы яшәргә кирәк бит әле.

Хәтирә (уйланып). Әни, хат язган кешене табып булмас микән?

Ләмига. Әйтә алмыйм…

Хәтирә. Тапсак…

Ләмига (кызының халәтен аңлап). Кирәкми, кызым. Тыныч, сабыр була бел. Үч саклау – чир саклау ул. Үчнең чиге яман… Кичерә, оныта белсәң, уңарсың…

Хәтирә. Мондый хәлне ничек онытасың, әни? Ул сине эчтән борчып, талап тора бит. Өстәвенә алар сине ыскытып та торсыннар әле.

Ләмига. Барысын да аңлыйм, балам… Үземнең дә йөрәгем кага башлагач, утырып сулу алыйм дидем… (Пауза. Ләмига читкә карап үз-үзенә.) Әй кызым, эчтән җаның көя булыр, аларның яман сүзләрен кабул итәрлек түгелдер шул, ул чир булып йога, үзенекен эшли…

Хәтирә. Нишләргә соң миңа, әни?

Ләмига. Үзеңне кулга алырга тырыш, болай да коры сөяккә калып барасың. Авырып-нитеп китә калсаң, мантый да алмассың. Балаң бар, борчуларың аңа да чир булып күчәр. Син тыныч булсаң, ул да сау-сәламәт үсәр… Син аларны үзгәртә алмыйсың, нәсел-нәсәбе, бар булмышлары шул – тешләкләр. Кода, минемчә, редакторга үч саклый булыр.

Хәтирә. Ник?

Ләмига. Ник дип, теге вакытта газетада бер мәзәк нәрсә бастырган иде ич ул. Ни, бер колхоз рәисенең көзге каршында үз-үзенә юанып сөйләнүе турында. Шул көлке нәрсәне укыгач, ул аны үзе дип кабул иткән дә, нишләргә белмәгән. «Мине мыскыллап язган, – дигән, – мин аны редакторлыктан барыбер кудыртам», – дип җикеренгән. Моны миңа кодагый үзе әйтте. Ул чакта редакторны башлык кына яклап калган. Тукбаев эшеннән китсә, коданың аның урынына бик каласы килә инде, редакторга районда көн бетәчәк, диләр.

Хәтирә. Бетсә. Газетада андый хатлар бастырып ятмас…

Ләмига. И-и кызым, бу дөньяда берсе китсә, икенчесе табыла ул. Редактор китеп, кода үзгәрәме? Икенче берәүгә бәйләнә башлый. Бер бәйләнчек – гел бәйләнчек ул, сәбәпләре табылып кына тора. Үзен хөрмәт итә белмәгән башканы да хөрмәт итә аламыни?.. (Кызына кызганып карый.) Бер сөйкемсез гел сөйкемсез була инде…

Хәтирә. Хәзер өйгә кайткач нәрсә дип әйтәбез инде?

Ләмига. Нәрсә дисең? Редактор, юкка баш катырып йөрмәгез әле, дип әйтте диярбез.

Хәтирә. Әтинең тагын ачуы кабарыр инде.

Ләмига. Кабарса кабарыр…

Хәтирә. Олы башымны кече итеп сөйләшмим, дияр.

Ләмига. Дисә дияр… Олы баш әйтә дип үлеп булмый бит инде. Патшамыни! Әллә кем булганнар!..

Хәтирә (нәрсәдер исенә төшереп). Әни! Син утырып тор әле. Мин бу чаттагы кибеткә кереп, бер шоколад кына алып чыгыйм.

Ләмига. Бар, бар.

Хәтирә китә. Ләмига ялгыз кала.

И Алла, шушындый көннәргә калып, Байтирәк урамнарында ыстырам булып йөр инде… Башта ук тормышлары кызымны өнәп бетермәүдән башланган иде, ахыры ничек булыр тагын? Янәсе, алар абруйлы, дәрәҗәле кешеләр. Имеш, килен акыллы, бар яктан булган булсын… Минем кызым әрәм әле аларга. Кай төшләре мактаулы Хамайныкыларның? Ул дәҗҗал, егерменче елларда авыл старостасы чагында ук, гомер буе кеше каргышы җыйган. Шабай гаиләсен җәберләп, тереләй күмдерткән… И Алла, андый яманлыклардан Ходай үзе сакласын… Сугышка да бармады, авыл Советына кереп оялады да… Күпме кешене каһәрләп налог, заём җыйдыртып, тол хатыннарны мыскыл итеп йөрде. Җир бит! Хәзер туксанга җитеп үлә алмый ята. Әле үзе кызым хәстәрендә тора. Кимсетерлекмени ул!..

Хәтирә әйләнеп килеп җитә, кулында – шоколад.

Хәтирә. Әйдә, кайтабыз, әни…

Китәләр. Сәхнә алышынганда, алар кодалар йортына кайтып керәләр. Аларны кодагыйлары Сәлимә каршылый.

Сәлимә. Кайтып та җиттегезме, әйдәгез, әйдә, чәй әзер.

Ләмига. Көчкә, арып-талып… Җәяү күп йөрелде. (Түргә уза.)

Сәлимә. Хәзер Байтирәк зурайды шул… Әйдә, утырышыгыз әле.

Өстәл артына утырышалар.

(Чәй ясый). Кайларда булдыгыз соң? Редакторны күрә алдыгызмы?

Ләмига. Күрүен күрдек…

Сәлимә. Нәрсә ди соң?

Ләмига. Нәрсә дисен, юкка баш катырып йөрмәгез, ди.

Сәлимә. Ничек юкка? Безне шулай мыскыл итеп язсыннар да…

Ләмига (борчылып). Кодагый! Редактор әйтә, ни, ди, монда беркемне дә мыскыл итү юк, ул хатта бернинди кәнкрит кеше турында исем-фамилиясе әйтеп язылмаган, ди, андый хатларны без газетада еш бастырабыз, нигә сез гаепне үз өстегезгә аласыз, ди. Бер ялгансыз менә.

Сәлимә. Соң, ирем Динар шулай дип бара бит, безнең турыда язганнар, ди. Әле кичә генә пәри кебек котырынды.

Ләмига (уфтанып). Белмим инде, нигә дип котырынырга кирәктер. Баш ярылмаган, күз чыкмаган… (Пауза.) Кодагый! Коданың редакторга берәр үче бардыр аның.

Сәлимә. Бар, бар. Булмыйча. Ул аны мыскыллап бер юмор да язган иде.

Ләмига. Шул шул менә! Алар арасындагыны белеп тә бетерә алмыйсың. Монда, кодагый, кызымның бер гаебе дә юк. Редактор үзе дә шулай дип бара. Судлашып йөрү кирәкми, ди. Һәм дөрес тә инде.

Хәтирә. Монда судлашып йөрергә минем ни гаебем бар? Әйтәм бит, мин язган хат түгел ул.

Ләмига. Баланы нахакка рәнҗетү булмасын инде.

Сәлимә (бераз йомшаргандай). Анысы шулаен шулайдыр да… Әйдә, чәйләрегезне эчегез әле. (Ләмигага.) Тагын ясыйммы?

Ләмига. Булды, җитәр… (Дога кылып урыныннан тора.) Килгән килгән Хамай бабайның да хәлен белеп чыгыйм инде.

Ләмига сүтелми калган иске йорт ягына чыгып китә. Сәлимә, Хәтирә өстәл җыештырып кухня ягына – сәхнә артына узалар. Ләмига Хамай янына кергәндә, Хамай карт караватында утырып тора, утырып торыр өчен, карават башына бау бәйләгән. Ул Ләмига кергәнен искәрми. Янәшәдәге тумбочка өстендә – дарулар, ризыктан калган савыт-сабалар. Өй эчендә шомлы тынлык.

Хамай (саташып). Әнә ул, Хәйбул, тагын килгән… Шамайның сугыштан кайткан бандит энесе. Исереп килә дә безнең рәшәткә башларын сындыра башлый, тәрәзәләргә таш ыргыта. Үзе «Яшәсен, Сталин…» дип сөйләнүен белә, җыр җырлый… Миңа һаман да: «Абыем Шамайны, аның гаиләсен нигә җиргә тереләй күмдерттең?» – дип бәйләнә. «Әҗәлең миннән булыр, хаин!..» – дип яный. Миңа Суширмә авылыннан китеп югалырга куша… Ул бандитны тагын төрмәгә утыртырга кирәк… Тотыгыз аны, ул мине үтерәчәк…

Ләмига. Хамай бабай!.. Син болай кем белән сөйләшәсең? Яныңда беркем дә юк бит. Сиңа беркем дә тими. Курыкма!..

Хамай (сагаеп). Син кем?..

Ләмига. Мин Ләмига булам.

Хамай. Ләмига?

Ләмига. Әйе, Ләмига кодагый.

Хамай. Син каян килеп чыктың?

Ләмига. Үзебезнең Курбаш авылыннан.

Хамай. Ә-ә, мин күчеп килгән авылдан икән. Анда безнекеләр исән-саумы?

Ләмига. Кемнәр ул?

Хамай. Мәрьям…

Ләмига (үз-үзенә аптырап). «Ай Аллам, ун ел элек бу фани дөньядан киткән хатынын да хәтерләми…» Саулыкларың ничек, Хамай бабай?

Хамай. Үлеп булмый бит…

Ләмига. Үләргә ашыкма әле…

Хамай (мөкиббән калып тынып тора, аннан хәтерләп). Ләмига, хәл белеп керүеңә рәхмәт… Миңа инде күп калмады… Мине Курбашка, Мәрьям янына алып кайтып җирләсеннәр, яме.

Ләмига. И-и Хамай бабай, үләргә ашыкма әле…

Хамай җавап бирми. Ләмига аңа сәер генә карап тора. Хамай урын өстендә талпына-калкына утыра. Аптырашта калган Ләмига читенсенеп чыгып китә. Ялгызы калган Хамай, калтыранып, бер ноктага текәлеп, үз-үзенә сөйләнә башлый.

Хамай (колак салып). Әнә атым кешнәде. Димәк, «Карлыгачым» исән икән… Болынга тышаулап җибәрелгән җиреннән Байтирәк кырына барып чыккан булган… Сез мине Шабай, Сәрмәния, зинһар, кичерегез инде. Гомерләрегезне кыеп, үземә күпме гөнаһ алдым. Мин гаепле, мин… (Шулвакыт Хамай янында кара киемнән өрәк сурәтендә Хәйбул шәүләсе пәйда була, Хамай куркып кала.) Син кем?..

Хәйбул (өрәк-шәүлә телгә килеп). Йә, җавап бир, бәдбәхет?! Абыем Шамай башына син җиттеңме? Син, син… Аның яраткан хатыны Сәрмәния апа гомерен син кыйдыңмы? Син, син. Дәшмә, кирәкми. Аларның нарасый баласы Шәйхулла гомерен син өздеңме? Син, син…

Хамай (калтыранып). Син кем? Хәйбулмы?

Хәйбул. Дәшмә, хаин!.. (Чыбыркысын шартлата.) Син абыемның икенче малае Шәехне дә тереләй күммәкче идең, әгәр ул Аксай елгасы буендагы арыш басуы арасына качып өлгермәгән булса… Ник абыема атымны урладың дип яла яктың, хәсис?.. Ат кирәк булдымы сиңа? Әнә минем атымны ал, тик син миңа туганнарымны кайтарып бир…

Хамай. Юк, миңа хәзер ат та, берни дә кирәкми… Зинһар, тимәгез миңа?

Хәйбул. Мин сиңа тимим, кагылырга җирәнәм. Син, хәсис, үз-үзеңне хөкем кыл…

Хамай (көттереп). Ничек?

Хәйбул. Анысы синең эш… Синең ише кабахәт җанны ничек җир күтәреп йөрергә тиеш? Юк, юк! Син – корбан! Намусың корбаны…

Хамай. Мин… мин… Гөнаһыннан куркам…

Хәйбул. Син – ерткыч… Җинаятьләр кылганда ник гөнаһыннан курыкмадың? 1924 елны абыем гаиләсен тереләй күмдергәндә дә, сугыштан кайткач, мине гаепсезгә төрмәгә утыртканда да…

Хамай (пауза). Ялгышлык булган…

Хәйбул. Ялгышлык?! Мондый ялгышлыкны кичереп булмый…

Хамай. Миңа нишләргә соң? (Пауза.)

Хәйбул. Шәһит кит… (Чыбыркысын шартлата һәм китеп бара.)

Хамай (тынып калып). Ул явыз Хәйбул тагын монда ничек килеп чыккан? Мин аны, янап, куркытып йөргәне өчен, ун елга төрмәгә утырткан идем. Әллә ул төрмәдән качканмы? Аны тагын төрмәгә утыртырга кирәк. Ул мине… үтерәчәк…

Саташкан Хамай бүлмәсенә Хәтирә килеп керә. Аның өстәленә чәй, ризыклар куеп, сүзсез генә чыгып китә. Аны сагышлы моң озатып кала

Пәрдә.

Дүртенче күренеш

Нәфис туган авылына кайтып бара. Ул, «Казна күле» турына килеп җиткәч, анда кемнеңдер кармак салып утырганын күреп, янына бара.

Нәфис (танып). Һашим абый ич бу. Әйе, әйе. Гомер буе колхоз рәисе булып эшләгән Һашим абый. (Янына килеп туктый.) Исәнмесез, Һашим абый!

Һашим. Исәнмесез. Кунакка кайтып киләсеңме?

Нәфис. Әйе. Авылны күреп китим, дигән идем.

Һашим. Ярый, ярый… Акъяр әлегә үз урынында, таралып бетмәгән.

Нәфис. Таралмасын инде.

Һашим. Без эшләгәндә таралмады. Хәзер кулдан кулга күчеп, инвесторларга сатыла башлагач, тотрыклыгын җуйды. (Пауза.) Авыл хәзер, без эшләгәндәге кебек, миллионер колхоз түгел. (Кармагын тартып карый.) Дөньялар үзгәрде.

Нәфис. Шулайрак шул… Ярар, үзегез ни хәлләрдә яшисез? Балык эләгәме?

Һашим. Безнең хәлләр күл буенда кармак салып утырырга гына калды инде. Күпмегә барыр… Әлегә шушы чиста калган күлдә бераз балык эләккәнгә сөенәбез. Бер ике табалык булды.

Нәфис. Алай эләккәч, ярый инде ул.

Һашим. Булганы җитә… (Нәфискә борылып.) Газетада эшләп буламы соң?

Нәфис. Була.

Һашим. Байтирәкне мактый-мактый алга чыгарасың инде.

Нәфис. Кем белә инде… Мактасаң тимиләр, тәнкыйтьләсәң сүгәләр…

Һашим. Һе-е. Заманасы шулай…

Нәфис. Һашим абый! Менә сез күп еллар колхозда рәис булып эшләгән кеше. Хәзерге көндә иген күрсәткечләрен арттырып күрсәтергә тырышучылар бар. Сез шушы нәрсәгә ничек карыйсыз?

Һашим. Бик начар карыйм. Элек без һәр гектардан бер-ике центнер уңышны киметеп күрсәтергә тырыша идек. Дөресен күрсәткәч, бездән ул ипине дәүләткә саттыралар иде, мәҗбүри итеп… Хәзер кемнәрдер кемгә булса да ярарга тырыша.

Нәфис. Югары күрсәткеч, ялган дан, премия алыр өчен дә кирәктер инде?

Һашим. Шулай инде… Имеш, эшем кешесе, эшлеклелек күрсәтә. Контроль юк. Менә узган ел безнең Байтирәк районында гектарыннан кырык җиде центнер уңыш алганнар, диделәр. Шулкадәр уңыш булгач, нигә соң читкә чыгарга, терлек санын киметергә? Үзебезнеке артып калырга тиеш ләбаса. Бу минем башка сыймый…

Нәфис. Сөйлисе юк.

Һашим. Гаҗәпләнерлек бит, алтышар ай хезмәт хакы бирмиләр, ә алдынгыларны машина, мотоцикл биреп бүләклиләр… Тагын икенче нәрсә бар. Кайбер председательләрнең юбилеена, туган көннәренә машина бирәләр.

Нәфис. Шулай инде…

Һашим. Юкса ул машина колхозның ярты айлык хезмәт хакы. Машина алган председатель биш ай, бер ел хезмәт хакы түләмәгән, моның өчен аны судить итәргә кирәк… (Көттереп.) Тагын шул бар: беренче урынга чыккан җырчыга, көрәшчегә машина биргәндә, үзеңне ярлы дип әйтә аласыңмы? Шунысы гаҗәп: без ярлыланабыз, бүләк арта… Түрә үз-үзенә хезмәт хакы билгели. Шар каккан спортчыларныкын әйткән дә юк… Дөньяны алга җибәрүче интеллектуаллар, галимнәрмени..

Нәфис. Чамасыз кыланабыз шул… Байтирәк Сабантуйларына вертолёт чакыртабыз, парашютчылар очыртабыз, акча түләп җырчылар чакырабыз. Зуррак түрә киләсе булса тагын да арттырып җибәрәбез. Янәсе, акчаны спонсорлар түли.

Һашим. Әгәр район җитәкчесе алай итеп акча таба икән, кайсыдыр ки хуҗалыкны торгызсын, предприятие ачып җибәрсен. Байтирәк районы оешканга ничә ел? Бишме? Район администрациясе бинасын да корып керә алмый.

Нәфис. Аның каравы район җитәкчесе өченче йортын сала…

Һашим. Анысын булдыралар… Районның эшсез калган халкы шәһәргә йөгерә.

Нәфис. Шулай да без районда мәчетләрне шактый төзедек.

Һашим. Ул мәчетләрнең күпме файда китергәнен санап карарга кирәк әле. Ярар, мәчетләрне төзегәннән соң, кешеләр арасында әдәплелек, тыйнаклык арттымы соң? Җинаятьчелек күпмегә кимеде? Эчүчелек, наркомания беттеме? Дини кешеләр арттымы? Алар гаделлек, әхлак, намус хакында пропаганда алып барамы? Хәзер боларны белергә, нәтиҗә ясап карарга вакыттыр инде… Мәчетләр дә кирәк, ләкин алар да үз эшен эшләргә, рухи сафлыкны сакларга тиеш. Кемдер мәчеткә җыелган сәдака акчаларын үз хисабына салып тотмаска тиеш.

Нәфис. Нишлисең, нәфес дигәнең акчага котырынгач. Без барып җитәчәк якты киләчәк әлегә артка чигә төшә. Күп нәрсә шул акчага корылган. Акча ишекләрне ачтыра да, яптыра да. Хокук саклау органнарында эшләүчеләр дә кеше хәсрәтеннән, хәерченең күз яшеннән бизнес ясамакчы. Аларның отчёты буенча барысы да яхшы барса да чынлыкта наркомания, уен автоматларында уйнау чәчәк ата. Төрмәләр вак җинаятьчеләр, вак караклар белән тулган.

Һашим. Ата карак, акчалы наркобизнес төрмәгә бик эләкми дә ул. Сатылганнарны сатып ала. Ә кем акчага сатылмый?.. Ул кадәресен ачыклау кыен… Юкса илдә, җәмгыятьтәге чирләр азынмас өчен, әхлак проблемаларына, тәрбия мәсьәләләренә кыйблабызны тотарга кирәк… (Кармагын күтәреп карый.)

Нәфис. Һашим абый! Менә сез ничек уйлыйсыз, теге, илленче елларда Байтирәк районын бетерү дөрес булдымы?

Һашим. Дөрес иде. Административ команда системасын киметергә кирәк иде. Нәрсәгә артык чиновниклар, әрәмтамаклар?.. Патша вакытында Лаеш өязе булган. Ул моннан туксан чакрым гына. Без, хәзергесен әйтсәк, бер вакладык, бер бетердек, бер оештырган булдык. Районнарны эреләндерергә кирәк. Ә без ваклыйбыз. Ни өчен?

Нәфис. Нәрсә, Байтирәк районын оештыру чиновникларны арттыруга гына корылганмыни?

Һашим. Әйе, шулай дип саныйм.

Нәфис. Район булгач, ул дәүләттән аерым финанслана, мөстәкыйль эш итә, тегесен-монысын кора ала.

Һашим. Бу барыбер дөрес түгел. Байтирәктә элек тә больница бар идеме? Бар иде. Нигә шул больницаны бар булган кешеләрне кабул итәрлек итмәскә?! Хәзер акчасына килик. Акчаны районга каян алып бирделәр соң? Байтирәк районы эшләдемени ул акчаларны? Аны бит яңадан да шул республика бюджетыннан алып бирделәр. Бюджетта кем? Кем акчалары? Халык байлыгы, салымнары. Ни өчен аны Байтирәккә бирергә кирәк иде?

Нәфис (үзалдына). Түрәләрне баетырга.

Һашим (дәвам итеп). Мин шулай уйлыйм. Теге инвесторга, монысына җирне сатып, тупланган материал байлыкларны таратсак, авыл хуҗалыгы продукцияләре күпкә кимеячәк.

Нәфис. Ник?

Һашим. Инвестор, салымнан качып, үз байлыгын арттыру өчен генә тырышачак, эшсезлек артачак.

Нәфис. Бер оешкан районны бетерү килешерме соң?

Һашим. Мин районны бетерергә кирәк дип әйтмим. Әгәр дә без хуҗалыкларны таратып акча гына кайгырткан фермерларга бирәбез икән, ул үзеннән-үзе бетәчәк. Ул вакытта фермерларга, арендаторларга, корпорация вәкилләренә бернинди чикләү булмаячак. Менә эш кая бара! Ярар, районның роле нәрсәдә соң? Толкач булуда. Ул кем артта калганны карап торырга, аңа ярдәм итәргә тиеш. Начар эшлиләр икән, аларны кыздыру һәм башкалар. Ә инде җир башка милеккә – фермерларга күчсә, ул аңа әйтә: «Синең ни эшең бар миндә? – ди. – Күл – минеке, чишмә, урман – минеке. Мин – хуҗа! Мин теләсә нишләрмен, монда килеп нәрсәгә тыгыласың?» Хәзер районның роле кими. Аннары җир хуҗалары депутатлыкка да үз кандидатурасын гына сайлый, өстән кушып сайланган курчак депутатлар белән исәпләшми. Ул: «Миңа үз мәнфәгатьләремне яклый ала торган юрист, экономист депутат кирәк», – ди. (Пауза.) Менә сез аңлатып бирегез миңа, районны бүлү нигә кирәк иде?

Нәфис. Минемчә, ГКЧПдан соң, эшсез калган аерым партократларга, район оештырып, янәдән түрә кәнәфиен биләү өчен. Алар, халык исеменнән дигән булып, республика җитәкчеләренә хатлар язып мөрәҗәгать иттеләр. Район оештыру форсатыннан файдаланып, властька ия булу һәм баеп калу ниятеннән.

Һашим. Шул шул менә. Социализм, Совет власте вакытында кирәк иде толкач, өреп торучы. Партия кушканны эшләргә! Аны тормышка ашыру өчен кирәк иде райком. Хәзер фермерларга толкач кирәкми. Мин – аерым хуҗалык, ди ул. Район хуҗасы миңа нәрсә дип әйтә ала? Аның минем бакчамда ни эше бар? Димәк, без моңа кереп китәбез икән, район нинди хәлдә калып бетә… Элекке земство, өяз күләмендәге белгечләр авыл халкына ярдәм иткәннәр. Районнарның вазифасы җитәкче түгел, ярдәмче генә булып калачак. Мәсәлән, губерна земствосында тору өчен, кимендә аның ун мең акчасы, байлыгы булырга тиеш булган. Акчалыны сайлаганнар, сине, мине түгел…

Нәфис (елмаеп). Бүген дә акчасызларга депутатлыкка узу кыен. Ул кемгә кирәк? Акчага, байлыкка ирешү өчен, революция дә ясала… Акча – төп инструмент…

Һашим. Безнең заманда җиде кат тирен түгеп эшләүчегә, мул уңыш алучыга орден да, атказанган исеме дә тәтеми иде.

Нәфис. Сезгә тәтегән бит, Ленин орденын биргәннәр.

Һашим. Миңа ул Ленин орденын оятларына көч килгәч кенә бирделәр… Мин колхоз милкен үзләштермәгәч, турысын әйтә алдым. Ә менә райкомга ярарга тырышкан җитәкчеләр, гаепле булганнары дәшмәделәр. Тормышта шулай бит ул: әгәр кешенең гаебе бар икән, ул ялагайлана, гаебен төртеп әйттерәселәре килми. Ялагайлар – барысы да гаепле. Алар нәрсәнедер үзләштергәннәр. Кемнәндер нәрсәдер алганнар… Әйтик, берәүнең колхозы муеннан бурычта утыра, ә ул прокурор малаен күмәк хуҗалык җилкәсенә атландырып укырга җибәрә.

Нәфис. Сезнең чорда да булдымы шундый хәлләр?

Һашим. Булды.

Нәфис. Ул вакытта сезнең «миллионер» хуҗалык кассасындагы акчаларга «һөҗүм» ясарга тырышмадылармы соң? Акчаларны башка максатларга куллану өчен.

Һашим. Булды. Бирмәдем.

Нәфис. Ә сез рәислектән киткәч?..

Һашим. Районның авыл хуҗалыгы идарәсе начальнигы Идрис Юнысовка, хәзер ул – «Үзән» совхозында директор, районда йорт җиткерергә дип, өч йөз мең алдылар, кире түләү шарты белән. Тик бер тиен дә түләмәделәр.

Нәфис. Талау ысулы башланган инде. Сездән соң килгән колхоз рәисе акчаларны барыбер таратып бетерде, хет, үзегез эшләгәндә, бер тиенгә тир түккәннәргә тиешле хезмәт хакы түлисегез калган. Сезгә артык кысмырланмаска да кирәк булгандыр.

Һашим. Булгандыр инде. Аның чоры шундый иде… (Кармагын алып читкә куя.) Бүтән эләкми. Әйдә, бер чәй эчеп алыйк, тамаклар да кипте. (Сумкасыннан термос ала, пәрәмәчләр чыгара, Нәфискә дә суза.)

Нәфис. Рәхмәт. Ризыктан баш тартып булмас…

Һашим (чәен эчеп). Шушы күлгә килгәч, суга карап, тынычланып калгандай буласың. Үткәннәр искә төшә дә күңелдән сугыш зилзиләләре узып китә. Мине миналы кырлар ничек саклап калгандыр инде…

Нәфис. Әллә сез сугышта сапёр идегезме?

Һашим. Әйе. Анда күргәннәр һич онытылмый. Барысы да, шушы урман чишмәләреннән агып чыккан сулардай, «хәтер күленә» җыелган… (Пауза.)

Нәфис. Балыкка күптәннән йөрисезме?

Һашим. Байтактан. Бер юаныч бит ул кармак салу. Балыгы да ярап куя, җиңел ризык…

Нәфис. Юанычын юанычтыр да, хәзер бу җирләргә, чишмә-күлләргә чит хуҗалар табылырга мөмкин.

Һашим. Мөмкин генә түгел, Акъярны күрше район эшмәкәре, каладагы корпорация җитәкчесенә саттылар, халыкның пайга бирелгән җирләре белән.

Нәфис. Ничек соң, эшләр худка киттеме?

Һашим (көлеп). Талап бетерә яздылар инде. Элек булган техникаларны шәхси милкенә әйләндергәннәр. Берсе очсызга гына умарталыкны сатып алган, икенчесе икенче нәрсәне. Нишлисең, алдау, талау бара…

Нәфис. Сезнең чорда хет җаваплылык, контроль булгандыр ул.

Һашим. Мин хәзер контроль барын-югын әйтә алмыйм. Юктыр да инде ул. Хәзер бөтенесе нормадан артык тота. Хуҗалык рәисе бер сыерны дәүләткә сатса, икенчесен читкә озата. Сөтне дә карап тормыйлар. Саткан өчен беркемнең дә җәза алганы юк.

Нәфис. Ил буенча да башбаштаклык китте инде.

Һашим. Башбаштаклыкка да бер чик булырга тиеш бит. Турысын гына әйткәндә, кайбер җитәкчеләрнең намусларына көч килми, намуслары чирле…

Нәфис. Авыру җәмгыятьнең чире тиз тарала, диләр. Күрәсең, вөҗдансызлык, шайтан коткысына бирелгән туймас нәфес үзенекен эшли.

Һашим. Анысы да бар. Илдә чимал сатып кына ерак барып булмыйдыр ул…

Нәфис. Һашим абый! Миңа калса, әхлак, тәрбия, аң үсеше җитешмидер инде… Менә сез акчалы чиновникларның властька, депутатлыкка омтылуларына ничек карыйсыз? Гәрчә аларның теге яки бу гөнаһларына карамастан…

Һашим. Начар дип уйлыйм. Гомумән, мондый яман чир халыкта, байлар белән ярлылар арасында ризасызлык тудыра. Минемчә, депутатлыкка кандидат кешене регистрациягә алганчы, иң башта медкомиссия аша аның психикасын, акыл камиллеген, сәләтен белергә кирәк. Мандат тикшерүен җентекләп уздырырга. Ул нинди кеше? Үткәне ничек? Ул депутат булып эшли аламы? Криминаль группаларда булмаганмы?

Нәфис. Аның өчен махсус закон кирәк бит.

Һашим. Думада шул законны алар үзләре чыгарырга тиеш. Президент чыгарырга.

Нәфис. Шулай булмаганда?

Һашим. Аннары дәүләт җитәкчелегендә дә үз мафиясе чәчәк атачак.

Нәфис (үз-үзенә). Инде атмый микән ул?.. (Пауза.) Һашим абый! Менә без, кайчан да булса, үз дәүләтебезгә ирешә алырбызмы икән?

Һашим. Мөстәкыйльлеккә омтылыш, аңа әзерлек эшләре алып бару киләчәк өчен кирәктер дип уйлыйм. Шулай да… Ярар, суверенитетка карап хезмәт хаклары вакытында түләндеме? Пенсияләр вакытында бирелдеме? Юк. Суверенитетка карап караклык, бандитизм кимедеме? Эчүчелек, наркомания кимедеме? Юк. Чикләнгән телебез үстеме? Без барыбер кемгә булса да сатылабыз…

Нәфис. Бу сатылудан, яраклашудан котылып булмыймы? Кайчан да кайчан без кулыбызга эләккән балыкны кире җибәрүдән туктарбыз?!

Һашим. Өстән әмерне кем ничек бирә бит? Милләтләргә тигез караш тудырылса, бәлки… Вакыт күпме инде?

Нәфис. Унберенче ярты.

Һашим. Миңа да кайтыр вакыт җиткән. Хәзер бергә китәрбез, машинаны тегендәрәк, яр читендә калдырган идем…

Һашим белән Нәфис җыенып китәләр, пәрдә ябыла.

Бишенче күренеш

Район хакимияте башлыгы үз бүлмәсендә сайлау алды уңаеннан хуҗалык җитәкчеләренә күрсәтмәләрен җиткерә. Рәсим Юлаевич өстәл артында урынбасары Сибгатуллин белән янәшә утырган. Сәхнә читендәге урындыкларда хуҗалык рәисләре дә бар. Бер читтәрәк район газетасы мөхәррире Нәфис тә кулына блокнотын тотып утырган.

Тукбаев (басып). Җәмәгать! Мин бу чыгышка өч көн әзерләндем, репетиция ясадым… Әгәр дә кем дә кем бу сайлауларда Эльс Елесевка каршы тавыш бирә, димәк, ул кеше безнең Байтирәк районын яратмый. Безнең район – ил масштабында бер бөртек кенә. Шуңа да карамастан безгә йөзебезне кызартырга ярамый, әйткәнне үтәргә кирәк. Өстә безнең район өчен тырышалармы? Тырышалар. Акчасын бирәләрме? Бирәләр. Министрлыклардан да, экология фондыннан да, тегеннән дә, моннан да. Безне бер җирдән дә борып кайтармыйлар. Моны сезгә аңларга кирәк. Минем берегезгә дә каршы килгәнем булмады. Ә сез узган сайлауларда миңа каршы килдегез. Моңарчы булган аракы чиратларын, бер кап чәйне икегә бүлгән көннәрне онытсагыз, коммунистлардан Югановны сайлагыз… Үзгәртеп кору вакытында кем начар яши башлады? Аңлагыз… Чәчәк апа тик ятмый, ул – коммунистлар партиясенең ышанычлы вәкиле. Узган сайлауларда монда утырган кешеләрнең барысын да сыртына салды. Юкса ул хаклы да түгел… Эльс Елесевка альтернатива юк! Исемлектә ике кандидатура бара: Юганов һәм Елесев. Сүз Елесевны сайлау турында гына бармый, демократияне сайлыйбыз!.. Кем коммунистлар яклы, рәхим итеп, Югановны сайлагыз! Ләкин миңа кыю итеп әйтегез. Чәчәк апа әйтте бит. «Я – за Юганова!» – диде. Басыгыз да әйтегез. Ул чагында сез минем командада була алмыйсыз… Мин кистереп әйтәм: «Мин – демократия өчен!»

Нәфис (үз-үзенә). Димәк, Тукбаев өстән катгый күрсәтмә алган. Ул Хан Баевич йөкләмәсен ничек үтәргә тырышмасын инде?

Тукбаев (тавышын күтәрә төшеп). Йокласагыз булмый. Узган сайлауларда милиционерлар пистолетларын тотып йоклады. Мин аларны сәгать өчтән торып уяттым. (Пауза.) Чәчәк апа ишеләр йокламый. Алар һәр ишекне кагалар, керәләр, аңлаталар. Антипропаганда алып баралар! Алар бер кесә борчак өчен утырткан көннәрне онытканнар. Безнең авылның амбар мөдире Ширин абый бар иде. Ул: «Ашлыкны кесәләренә яшермәделәр микән?» – дип, хәтта хатын-кызларның бөтен җирләрен дә капшап карый иде. Ә безгә, амбарга керсәң, сыртыңа таяк төшә. Шуларны сагындыгызмы? Эльс Елесевны сайларга кирәк түгел чагында киресен эшләүчеләр дә булды… Хәзер сәясәт үзгәргәч, Үзәк белән мөнәсәбәтләр яхшыргач, алар безгә ярдәм итә башлагач, шул казанышларны бер көндә юкка чыгарып ташлыйкмы? Менә килер коммунистлар, табышларны урталай бүлә башларлар… Әйтерләр, Байтирәкнең «Сельхозтехника» урамындагы Горячевка: «Монда синең бер йортың бар, Суширмәдә ике катлы икенче йортың кукраеп утыра, анысын Шишкановка бирик, аныкы начар икән», – диярләр. Бу сезгә дә, миңа да кагыла..