Сочинения. Том 5

Эрасистрат понимал, что активность «кольцевых волокон» стягивает органы и сужает их в объеме. Ему ясно, что благодаря им желудок способен «волнообразно сжимать пищу» в процессе пищеварения. Гален указывает, что сокращение продольных мышечных волокон не менее важно, чем кольцевых: перистальтика обеспечивается комбинацией сокращения тех и других. Именно за счет последовательной работы продольных мышц желудка происходит притяжение пищи в желудок из пищевода и далее – это является для Галена физиологическим механизмом, обеспечивающим функцию «притяжения», о которой он говорит в трактате.

Именно с выраженностью этой функции он связывает чувство аппетита: «…Люди, у которых достаточно выражен аппетит к подходящей для желудка пище, глотают ее весьма быстро: очевидно, что желудок притягивает и получает ее до того, как она была пережевана. А тем, кто вынужден пить лекарства или употреблять вместо них определенную пищу, глотать неприятно и затруднительно» (III, 8, 172–173 К).

Данное Галеном описание физиологии желудка напоминает мне метафоры, используемые Платоном в «Тимее»: при наличии аппетита, то есть при физиологической готовности желудка принять пищу, он «поднимается вверх». Впечатление ненасытного зверя усугубляется сравнением со змееголовом или синодонтом, о которых Аристотель пишет, что «желудок этих рыб порой можно обнаружить в ротовой полости».

Гален считает, что необходимо тщательно разобраться с функциональным предназначением двух составляющих мышечной оболочки пищевода и желудка. Его явно очень интересует вопрос функционального соотношения этих двух органов. Важная анатомо-физиологическая проблема, конечно же, должна разрешаться с помощью эксперимента, который и выполняется Галеном: «Произведя вскрытие какого-либо животного, а затем, обнажив все, что находится вокруг пищевода, не повредив при этом нервов, артерий и вен, проходящих там, следует рассечь верхнюю оболочку пищевода, снабженную кольцевыми волокнами, сделав прямое сечение от нижней челюсти до грудной клетки, а затем покормить животное. Тогда будет видно, что оно может глотать, хотя способность к перистальтике утрачена. Если же у другого животного разрезать оба покрова поперечным сечением, можно будет, в свою очередь, увидеть, что и оно глотает, хотя внутренняя оболочка не действует. Из этого опыта ясно, что животное может глотать, если будет цела хотя бы одна из оболочек, однако хуже, чем если бы целы были обе. Кроме того, при таких вскрытиях можно ясно увидеть, как при глотании в пищевод вместе с пищей попадает немного воздуха, который при наличии внешней оболочки, обеспечивающей перистальтику, легко выталкивается в желудок вместе с едой. Когда же остается одна внутренняя оболочка, воздух препятствует движению пищи, растягивая оболочку и мешая ей функционировать нормально» (III, 8, 175–176 К).

В чем же причина столь пристального внимания к этой проблеме? Это становится ясно, когда Гален возвращается к взглядам Эрасистрата на этот вопрос. Разобрав их, Гален, наконец, формулирует проблему: вследствие рассуждений Эрасистрата не ясно, «притягивает ли пищу желудок, или ее доставляет пищевод». В системе взглядов Галена, основанной на телеологическом принципе, огромную важность имеет функциональное предназначение части тела и ее соотношение с функцией соседних частей, особенно связанных с ней в единую систему.

Собственно, весь подробный анализ работы желудка и понадобился Галену лишь для того, чтобы продемонстрировать на практике сочетание функций «притяжения и выделения». Таким образом, физиология желудка описывается Галеном на языке естественных функций следующим образом: «Так, в ходе изложения мы показали, что у желудка есть четыре природных функции: функция притяжения при глотании, функция удержания при переваривании, выделительная – при рвоте и выведении переваренной пищи в тонкий кишечник, само же пищеварение является изменением» (III, 8, 177 К). Убежденность Галена в собственной правоте столь велика, что он безапелляционно обобщает свой тезис о функциях применительно ко всем органам брюшной полости: «Что же касается селезенки, мы также не сомневаемся, что она притягивает подходящее, выводит чужеродное, а также изменяет и удерживает то, что она притянула. То же относится к печени, венам, артериям, сердцу или любому другому органу. Ведь, как мы показали, эти четыре функции необходимы каждому органу, которые обеспечивают питание организма» (III, 9, 177–178 К). Конечно, для современного ученого это звучит весьма наивно! Разумеется, врач XXI в. знает, что селезенка не имеет никакого отношения к «питанию организма» и вообще не относится к пищеварительной системе. Однако эта ошибка Галена вполне понятна: если ему ранее удавалось с помощью физиологических опытов доказывать свои гипотезы, то не было оснований сомневаться в том, что это удалось бы и в этот раз. Предлагаю читателю осознать, что даже тогда, когда Гален ошибается, в его рассуждениях есть стройная внутренняя система. Иными словами, речь идет просто о новой, хотя и неверной, гипотезе, которая тем интереснее для ее автора, чем более удачными оказались попытки доказать ранее высказанные гипотезы. Неслучайно Гален сразу же обрушивается на «софистов», которые оказываются настолько «бесстыдными», что их не убеждают даже результаты клинических наблюдений и экспериментальные доказательства (III, 10).

ΓΑΛΗΝΟΥ. ΠΕΡΙ ΦΛΕΒΟΤΟΜΙΑΣ ΠΡΟΣ ΕΡΑΣΙΣΤΡΑΤΟΝ ΒΙΒΛΙΟΝ[109]

1. ῎Αξιον εἶναί µοι δοκεῖ ζητήσεως οὐ σµικρᾶς τί δή ποτε καὶ τἄλλα τῆς τέχνης ἱκανὸς ὢν ὁ ᾿Ερασίστρατος, κᾀν τοῖς σµικροτάτοις οὕτως ἐπιµελὴς ὥστε καὶ λαχάνων τινῶν καὶ καταπλασµάτων ἑψήσεις γράφειν, ἐφ’ ὧν ἤρκεσεν ἂν ἑτέρῳ πρὸς ὅ τι συµφέρει µόνον εἰπόντι τὸν τρόπον τῆς σκευασίας παραλιπεῖν, ὡς οὐδὲν µέγα καὶ αὐτόν τινι τῶν ἐντυγχανόντων ἐξευρεῖν, ἐν οὕτως ἰσχυρῷ καὶ µεγάλῳ βοηθήµατι τῇ φλεβοτοµίᾳ καὶ οὐδενὸς ἧττον τῶν δραστικωτάτων εὐδοκιµοῦντι παρὰ τοῖς πρεσβυτέροις αὐτοῦ λόγον οὐδένα πεποίηται. σχεδὸν γὰρ οὔτε τοὔνοµα τῆς φλεβοτοµίας ἐστὶν εὑρεῖν ἐν οὐδενὶ συγγράµµατι, πλὴν ἅπαξ ἐν τῷ περὶ αἵµατος ἀναγωγῆς, ἐπιµνησθέντος αὐτοῦ κατὰ τὸ πάρεργον µᾶλλον, ὡς ἄν τῳ δόξειεν, ἢ µετά τινος ἀξιολόγου σπουδῆς· µάθοις δ’ ἂν ἐξ αὐτῆς τῆς ῥήσεως ἐχούσης ὧδε ἀποδέσεις δὲ ποιεῖσθαι παρά τε τὰς µασχάλας καὶ τοὺς βουβῶνας µὴ ὥσπερ ἔνιοι τῶν µιµουµένων τὰς θεραπείας οὐδὲν παρακολουθοῦντες αἵµατος χάριν ταῦτα ποιοῦνται, ἀλλ’ ἀποπιέζονται ἱκανῶς τοῖς δεσµοῖς. ἐν γὰρ τοῖς ἀποδουµένοις µέρεσι τοῦ σώµατος πλεῖον αἷµα ἀπολαµβάνε-ται· δηλοῖ δὲ ἥ τε διάτασις τῶν φλεβῶν καὶ ἡ φλεβοτοµία· πολὺ γὰρ πλεῖον ῥεῖ, ὅτε ἀποδεθῇ τὸ φλεβοτοµούµενον µέρος τοῦ σώµατος. ἐπὶ δὲ τῆς ἀναγωγῆς τοῦ αἵµατος πλεῖστον ἀπολαµβάνεται τοῦ αἵµατος ἀπὸ τῆς ἀποδέσεως ἔν τε τοῖς σκέλεσι καὶ τοῖς βραχίοσιν. ἐλάσσονος γὰρ γινοµένου τοῦ περὶ τὸν θώρακα καὶ ἐλαφροτέρα ἔσται ἡ ἀναγωγή. τὸ δ’ αὐτὸ τοῦτο βούλονται ποιεῖν καὶ οἱ φλεβοτοµοῦντες τοὺς ἀνάγοντας τὸ αἷµα. ἀλλὰ πολὺ βέλτιον ὁ Χρύσιππος, οὐ µόνον τὸ παρὸν ἐπιβλέπων, ἀλλὰ καὶ τοῦ ἐπιφεροµένου κινδύνου φροντίζων. ἐχόµενος γὰρ τοῦ περὶ τὴν ἀναγωγὴν ὁ κατὰ τὴν φλεγµονὴν κίνδυνος, ἐν ᾧ προσφέρειν µὲν οὐ ῥᾴδιον· φλεβοτοµηθέντι δὲ καὶ πολὺν χρόνον ἀσιτήσαντι κίνδυνος ἐκλυθῆναι· ὁ δὲ τὴν ἐνυπάρχουσαν τροφὴν ἐν τῷ σώµατι κατεργαζοµένην εἰς τόπους ἀλύτους µεταστησάµενος, καθ’ ὃν καιρὸν ὁ τῆς ἐκλύσεως κίνδυνος· ὅταν δὲ οὕτως παραλλάξῃ, ἐξ ἑτοίµου ταῦτ’ ἤδη χρώµενος καὶ µὴ προσφέρειν ἀναγκαζόµενος, ἄκρως περιττὸς τῇ διανοίᾳ καὶ ἄξιος ἐπαίνου καὶ δι’ ὅλου ἀκολουθῶν αὐτὸς ἑαυτῷ. ὅτι µικρὰ ταῦτα καὶ τὰ τυχόντα, καὶ οὔτε τῆς ᾿Ερασιστράτου περὶ τὴν τέχνην ἀκριβείας οὔτ’ αὐτοῦ τοῦ βοηθήµατος τῆς δυνάµεως ἄξια, παντὶ δῆλον. εἰ µὲν µήτε παρ’ ῾Ιπποκράτει µήτε παρὰ Διοκλεῖ µήτε παρ’ Εὐρυφῶντι µήθ’ ὅλως παρ’ ἄλλῳ µηδενὶ τῶν ᾿Ερασιστράτου πρεσβυτέρων ἦν εὑρεῖν τὸ βοήθηµα γεγραµµένον, ἴσως ἄν τις ὑπενόησεν, εἰ µήπω τῆς χρήσεως εὑρηµένης ἢ µὴ παρὰ τοῖς εὐδόξοις εὐδοκιµούσης, εὐλόγως αὐτὸν παραλιπεῖν. ἐπεὶ δὲ εὕροιντο ἄλλοι καὶ πολλή τις χρῆσις ἤδη τοῦ βοηθήµατος ἦν, οὐκ ἐφ’ ἑνὸς µόνον οὐδὲ τοῦ τυχόντος πάθους, ἀλλ’ ἐπὶ τῶν πλείστων τε καὶ ὀξυτάτων, οὕτως γὰρ ὁ ῾Ιπποκράτης γε αὐτὸς, ὁ τῶν καλῶν τῆς τέχνης ἁπάντων ἡµῖν ἡγεµὼν, οἵ τ’ ἄλλοι παλαιοὶ φαίνονται χρώµενοι. τί δή ποτε παθὼν ὁ ᾿Ερασίστρατος ἠµέλησε τελέως τὸν ὑπὲρ αὐτῆς διεξελθεῖν λόγον; καὶ γὰρ ἀρεσκόµενον ἐχρῆν ἐπισηµαίνεσθαι τοῖς πάθεσιν αὐτὸ προσαναγράψαντα, καθάπερ τἄλλα βοηθήµατα, καὶ ἀρεσκοµένου εἰπεῖν αἰτίαν δι’ ἣν ἀρέσκεται. ὁ δὲ τοσοῦτον ἀποδεῖ τὸν λόγον ὑποσχεῖν περὶ τῆς τοῦ βοηθήµατος δυνάµεως, ὥστ’ οὐδ’ ὅτι χρηστέον ἢ µὴ χρηστέον ἐµήνυσεν, οὐδ’ ὅλως ἐτόλµησεν ἀποφήνασθαι ἣν ἔχει γνώµην πλὴν ἅπαξ, ὡς εἶπον, ἐφ’ ἑνὸς πάθους, καίτοι κᾀξ αὐτῶν ὧν σιωπᾷ κατάφωρον αὐτοῦ τῆς γνώµης τὸ κεφάλαιον. οὐ γὰρ δὴ ἀρεσκόµενόν γ’ ἂν αὐτῷ παρέλιπεν, οὐδὲ τὰ µὲν σµικρὰ τῶν τοῖς πάθεσιν συµφερόντων γραφῆς ᾤετο δεῖσθαι, τὰ δ’ οὕτω µεγάλα δύνασθαί τινα καὶ χωρὶς τοῦ παρ’ ἐκείνου µαθεῖν αὐτὸν ἐξευρεῖν.

2. ῾Η δ’ αἰτία δι’ ἣν οὐκ ἐχρῆτο φλεβοτοµίᾳ, τὸ µὲν ἀληθέστατον φάναι, τάχ’ ἄν τῳ δόξειε µαντείας δεῖσθαι. τί γὰρ ἄν τις εἰδείη πῶς ᾿Ερασίστρατος ἐγίνωσκεν ὑπὲρ ὧν αὐτὸς οὐδὲν ἐµνηµόνευσε διεξοδικῶς; ὅµως δ’ οὖν ἐτόλµησάν τινες ἀποµαντεύσασθαι τῆς γνώµης αὐτοῦ. κατάφωροι δ’ εἰσὶν ἁµαρτάνοντες οὐχ ἥκιστα ἐξ ὧν πρὸς ἀλλήλους διαφέρονται. δοκεῖ γὰρ αὐτῶν οὐδενὶ τὰ αὐτὰ, καὶ τὸ πάντων δεινότατον, ὅτι µηδ’ αὐτοῖς τοῖς συµφοιτηταῖς µὲν τοῦ ᾿Ερασιστράτου, µαθηταῖς δὲ Χρυσίππου τοῦ Κνιδίου, οὗπερ δὴ πρώτου τὸ δόγµα τοῦτ’ ἦν, µὴ χρῆσθαι φλεβοτοµίᾳ· οὐδὲ γὰρ ἐκείνοις ὁµολογεῖται περὶ τῆς Χρυσίππου γνώµης οὐδέν. ἀλλὰ τὰ µὲν ὑπό τε ᾿Αποιµάντου καὶ Στράτωνος εἰρηµένα καταγέλαστα. καὶ γὰρ τὸ σχάσαι τὴν φλέβα δύσκολον εἶναί φασιν καὶ τὸ διαγνῶναι καὶ τὸ διαιρῆσαι τὴν ἀρτηρίαν αὐτὴν, µετὰ δ’ ἐν τούτῳ κακὸν ἀποβαίνει, εἰ ἀντὶ φλεβὸς ἀρτηρίαν διαιρεῖσθαι συµβαίνει· καὶ ὅτι δείσας τις ἔθανεν, ὁ µὲν καὶ πρὸ τοῦ τµηθῆναι τὸ ἀγγεῖον, ὁ δὲ καὶ τµηθεὶς οὐκ ἀνεκοµίσθη· καὶ ὅτι ἡµοῤῥάγησέ τις ἀνεπισχέτως·τὰ δ’ ὑφ’ ἑτέρων λεγόµενα, τῶν µὲν, ὅτι τοῦ µέτρου τῆς κενώσεως ἐστοχάσθαι χαλεπὸν, ὥστε ἀναγκαῖον ἢ ἐνδεῶς κενώσαντι µηδὲν εἶναι πλέον ἢ τὸ σύµµετρον ὑπερβαλόντι µεγίστην ἀκολουθῆσαι βλάβην. τί γὰρ ἂν ἀποδέοι, φασὶ, σφαγῆς ἄµετρος φλεβοτοµία; τῶν δὲ, ὅτι παρέµπτωσις τοῦ πνεύµατος ἐκ τῶν ἀρτηριῶν εἰς τὰς φλέβας γένοιτ’ ἂν, ἀκολουθήσει γὰρ ἐξ ἀνάγκης κατὰ τὰς συναναστοµώσεις τοῦ αἵµατος κενουµένου τὸ πνεῦµα· τῶν δ’, ὅτι τοῦ πάθους τῆς φλεγµονῆς ἐν ἀρτηρίαις συνισταµένου, περιττὸν ἐκκενοῦν τὰς φλέβας. τὰ δὲ τοιαῦτα κᾂν εἴ τινι ἔδοξεν εἶναι πιθανὰ, κατά γε τὴν ἀλήθειαν αὐτὴν οὔτε πιθανὸν οὐδὲν ἔχει καὶ ψευδῆ φανερῶς ἐστι· πολλῷ γὰρ ἂν ἦσαν πιθανώτεροι ταῦτα λέγοντες ἅπερ ἑτέροις τισὶν ἐκ τῆς τῶν χυµῶν φύσεως ὁρµωµένοις εἴρηται. καὶ τάχ’ ἂν ἴσως καὶ δέοιτό τις πρὸς ἐκείνους λόγου πλείονος, ἀλλ’ οὐ νῦν καιρός· εἰς µακρόν τε γὰρ οὕτω λόγον µῆκος ἐκπεσεῖν ἀνάγκη, καὶ ἄλλως οὐδὲν κατεπείγει τὰ µήθ’ ὑπ’ ᾿Ερασιστράτου µήθ’ ὑπ’ ἄλλου τινὸς τῶν Χρυσίππου µαθητῶν εἰρηµένα νῦν ἐπιχειρεῖν ἐξελέγχειν.

3. ῎Αριστα οὖν µοι δοκῶ διαθέσθαι τὸν λόγον, εἰ τἄλλα παραλιπὼν ἀπ’ αὐτῶν ἀρξαίµην τῶν ᾿Ερασιστράτῳ δοκούντων· εἰρήσεται δ’ ὡς ἔνι µάλιστα διὰ βραχυτάτων. ἀρέσκει δὲ αὐτῷ πνεύµατος µὲν ἀγγεῖον εἶναι τὴν ἀρτηρίαν, αἵµατος δὲ τὴν φλέβα· σχιζόµενα δ’ ἀεὶ τὰ µείζω τῶν ἀγγείων εἰς ἐλάττονα µὲν τὸ µέγεθος, ἀριθµὸν δὲ πλείω καὶ πάντῃ τοῦ σώµατος ἐνεχθέντα, µηδένα γὰρ εἶναι τόπον ἔνθα µὴ πέρας ἀγγείου κείµενον ὑπάρχει, εἰς οὕτω σµικρὰ πέρατα τελευτᾷν, ὥστε τῇ µύσει τῶν ἐσχάτων στοµάτων κρατούµενον ἐντὸς αὐτῶν ἴσχεσθαι τὸ αἷµα· καὶ διὰ τοῦτο καίτοι παρακειµένων ἀλλήλοις τοῦ στόµατος τοῦ τε τῆς φλεβὸς καὶ τῆς ἀρτηρίας, ἐν τοῖς ἰδίοις ὅροις µένειν τὸ αἷµα µηδαµόθι τοῖς τοῦ πνεύµατος ἐπεµβαῖνον ἀγγείοις. µέχρι µὲν δὴ τοῦδε νόµῳ φύσεως διοικεῖσθαι τὸ ζῶον· ἐπεὶ δέ τις αἰτία βίαιος ἐκ τῶν φλεβῶν εἰς τὰς ἀρτηρίας τὸ αἷµα µεταχθῆναι, αὐτὸ νοσεῖν ἀναγκαῖον ἤδη. αἰτίας δὲ καὶ ἄλλας τινὰς καὶ οὐδεµιᾶς ἐλάττω τὸ πλῆθος εἶναι τοῦ αἵµατος, ὑφ’ οὗ διατείνεσθαι µὲν τὸν χιτῶνα τῆς φλεβὸς, ἀναστοµοῦσθαι δὲ τὰ πρότερον µεµυκότα πέρατα, µεταχεῖσθαι δὲ εἰς τὰς ἀρτηρίας τὸ αἷµα, κᾀντεῦθεν τῷ παρὰ καρδίας φεροµένῳ πνεύµατι προσκόπτον καὶ ἐνιστάµενον, ἀλλοιοῦντι τὴν ἐκείνου κίνησιν, ἡνίκ’ ἂν ἐγγὺς ᾖ καὶ κατ’ εὐθὺ τῆς ἀρχῆς καὶ τοῦτ’ εἶναι τὸν πυρετόν· ὠθούµενόν τε ὑπ’ αὐτοῦ πρόσω σφηνοῦσθαι κατὰ τὰ πέρατα τῶν ἀρτηριῶν καὶ τοῦτ’ εἶναι τὴν φλεγµονήν. οὕτω µὲν ἐπὶ πλήθει φλεγµονὴν ἐργάζεται τῷ λόγῳ τῷδε, ἐπὶ τραύµασι δὲ φλεγµονὴν αἰτιᾶται µὲν, κᾀνταῦθα τὴν παρέµπτωσιν ἐκ τῶν φλεβῶν εἰς τὰς ἀρτηρίας τοῦ αἵµατος, αὐτῆς δὲ τῆς παρεµπτώσεως αἰτίαν εἶναί φησι τὴν πρὸς τὸ κενούµενον ἀκολουθίαν. ὅταν γὰρ τῶν ἐν τῷ τετρωµένῳ µέρει διαιρεθεισῶν ἀρτηριῶν ἐκχυθῇ, κατὰ τὴν τρῶσιν ἅπαν τὸ πνεῦµα καὶ κίνδυνος ᾖ κενὸν γενέσθαι τόπον, ἕπεσθαι κατὰ τὰς συναναστοµώσεις τὸ αἷµα, τοῦ κενουµένου πνεύµατος τὴν βάσιν ἀναπληροῦντος· ἀνεωγότος µὲν οὖν τοῦ πνεύµατος ἐκχεῖσθαι, κλεισθέντος δὲ καὶ µύσαντος ἔνδον ὠθούµενον ὑπὸ τοῦ παρὰ καρδίαν ἐπιπεµποµένου πνεύµατος ἀθροίζεσθαι πάλιν ἅπαν ἐν τοῖς περὶ τὸ τραῦµα τόποις, καὶ τὴν φλεγµονὴν οὕτως ἐργάζεσθαι. ἄγε δὴ, συγχωρήσοµεν γὰρ αὐτὸν κατά γε τὸ παρὸν ἀληθεύειν ἅπαντα περί τε πυρετοὺς καὶ φλεγµονὰς, καίτοι γ’ ὅτι µηδὲν αὐτῶν ἀληθές ἐστιν ἐν ἑτέροις ἀπεδείξαµεν, ἐφεξῆς ἡµᾶς διδαξάτω τὰ ἰάµατα. φησὶ γοῦν αὐτὸς ἔν τε ἄλλοις πολλοῖς, κᾀν τῷ τρίτῳ περὶ πυρετῶν κατὰ λέξιν οὕτω· περὶ µὲν οὖν τὰς ἀρχὰς τῶν ἀῤῥωστιῶν καὶ τὰς τῶν φλεγµονῶν γενέσεις ἀφαιρετέον ἂν εἴη πᾶσαν προσφορὰν ῥοφηµάτων· καὶ γίνονται ὡς τὸ πολὺ αἱ τοὺς πυρετοὺς ποιοῦσαι τῶν φλεγµονῶν διὰ πληθώραν. διδοµένων οὖν ἐν τοῖς τοιούτοις καιροῖς προσφορῶν καὶ τῆς πέψεως καὶ ἀναδόσεως τὰς καθ’ αὑτὰς ἐνεργείας ἀποδιδουσῶν, πληρουµένων τῶν ἀγγείων τῆς τροφῆς, ἐπὶ πλέον τε ἰσχυροτέρας συµβήσεται τὰς φλεγµονὰς γίνεσθαι. ταῦτα µὲν ὑπὲρ τῶν περὶ πλήθει χωρὶς τραύµατος γιγνοµένων φλεγµονῶν· ὑπὲρ δὲ τῶν ἐπὶ τραύµασιν ἐν πρώτῳ πάλιν περὶ πυρετῶν ὧδέ πώς φησιν. ἀκόλουθοι δὲ καὶ θεραπεῖαι τούτοις εἰς τὸ ἀφλέγµαντα πάντα γίνεσθαι τὰ τραύµατα· καὶ τῶν φαρµάκων τὰ µὲν περιχριόµενα ἐπὶ τοὺς ὑγιεῖς τόπους ἀποστύφοντα καὶ µύοντα κωλύει τὴν συνίωσιν τοῦ ἄνωθεν κεχυµένου αἵµατος ἐπὶ τοὺς διῃρηµένους τόπους γίνεσθαι. ἐν δὲ τοῖς ἀπαθέσι τόποις πολλῶν ἀνεστοµωµένων ἀρτηριῶν τε καὶ φλεβῶν εἰς τοὺς αὐτοὺς τόπους µετάληψις γίνεται εἰς τὰς φλέβας τοῦ παρεµπεπτωκότος αἵµατος εἰς τὰς ἀρτηρίας. εἶτα ἐφεξῆς πάλιν ἀκόλουθον τούτοις καὶ τὸ µηδὲν προσφέρειν τοῖς τετραυµατισµένοις ὑπὸ τοὺς τῆς φλεγµονῆς καιρούς. κενούµεναι γὰρ αἱ φλέβες τῆς τροφῆς ῥᾷον παραδέξονται τὸ παρεµπεπτωκὸς αἷµα εἰς τὰς ἀρτηρίας. τούτου δὲ συµβαίνοντος ἧττον αἱ φλεγµοναὶ ἔσονται. οὐκοῦν ὅτι µὲν χρὴ κενῶσαι τὸ πλῆθος καὶ ὅτι δέξασθαι πάλιν εἰς ἑαυτὰς αἱ φλέβες οὐκ ἂν δύναιντο τὸ αἷµα µεσταὶ τυγχάνουσαι καὶ διατεταµέναι, συµφωνεῖται τοῦτό γε καὶ αὐτῷ τῷ ᾿Ερασιστράτῳ. τὸ δὲ ὅτῳ χρὴ τρόπῳ κενῶσαι αὐτὰς τὸ ἀµφισβητούµενόν ἐστιν.

4. ᾿Εγὼ µὲν οὖν ᾤµην, ἐπειδὴ ἅπαξ τὸ κενούµενον ὡµολόγηται, ῥᾷστόν τε ἤδη καὶ ἑτοιµότατόν ἐστιν τεµεῖν τὴν φλέβα· καὶ γὰρ ἂν τάχιστα οὕτω καὶ αὐτὰς µόνας τὰς φλεγµονὰς ἐξεκενώσαµεν, ὡς αἵ γε ἀσιτίαι πρὸς τῷ χρόνου δεῖσθαι µακροῦ καὶ ὅλην τὴν ἕξιν κενοῦσιν ὁµοίως· τὸ δὲ οὐ χρή. τί γὰρ ἄν τις κενοίη τὸ µὴ δεόµενον κενώσεως ἢ τί τὰς σάρκας ἐκτήκοι, παρὸν ἀποχεῖν τοῦ αἵµατος; ἵνα τἄλλα ὅσα ταῖς µακραῖς ἀσιτίαις ἐξ ἀνάγκης ἕπεται κακὰ παραλείπω, τήν τε δύναµιν κάµνουσαν καὶ τοὺς χυµοὺς ἐπὶ τὸ χολῶδες καὶ πικρὸν τρεποµένους καὶ καρδιωγµοὺς πολλοὺς καὶ ἄσην καὶ διαχώρηµα ἰσχόµενον, καὶ πάνθ’ ἁπλῶς τὰ περιττώµατα δριµύτερα γιγνόµενα, ὧν οὐδὲν ὁ ᾿Ερασίστρατος ἰδὼν, ὥσπερ οἱ τυφλοὶ, λείας ὁδοῦ καὶ πλατείας καὶ εὐθείας ἐγγὺς οὔσης πολλάκις στενὴν καὶ τραχεῖαν καὶ µακρὰν ἑλόµενοι περιέρχονται· καὶ αὐτὸς οὕτω παρακειµένην ὁδὸν σύντοµον ἱκανῶς καὶ ἄλυπον παριδὼν ἐπὶ µοχθηρὰν καὶ µακρὰν ἐλήλυθεν, τοῦτο µόνον θεασάµενος, εἰ ἐφ’ ὃ βούλεται ἄγει αὐτὸν ἡ ὁδὸς, οὐκ ἔτι δὲ εἰ ταχέως καὶ ἀλύπως. ἄγει µὲν γὰρ ἐπὶ τὴν τοῦ πλήθους κένωσιν καὶ ἡ ἀσιτία, σύµφηµι τοῦτο, ἀλλ’ ἐν χρόνῳ τε µακρῷ σὺν τῷ λυπῆσαι πολλά. καὶ ὅµως τηλικοῦτον βοήθηµα παραλιπὼν ὁ σοφὸς ᾿Ερασίστρατος, ὃν ἀξιοῦσί τινες ῾Ιπποκράτει παραβάλλειν, οὐκ αἰδεῖται µηδὲν πιθανόν τι καὶ εὔλογον, ἀλλ’ ἀποµνηµονεύσας ὥσπερ τινὸς τῶν φαυλοτάτων τε καὶ οὐδενὸς ἀξίων. ἀλλ’ οὐχ ῾Ιπποκράτης, ὦ ᾿Ερασίστρατε, µηδέν τι χείρων ἰατρός σου περὶ φλεβοτοµίας οὕτως ἐπεγίνωσκεν· ἀλλ’ ἃ σὺ θαυµάζεις λόγῳ, ταῦτ’ ἔργῳ ποιῶν εὑρίσκεται. θαυµάζεις µὲν γὰρ τὴν φύσιν, ὡς τεχνικήν τε ἅµα καὶ προνοητικὴν τοῦ ζώου, µιµῇ δ’ αὐτὴν οὐδαµοῦ· ἢ διὰ τί πολλάκις ἰδὼν αἵµατος κενώσει τὴν φύσιν ἰασαµένην πολλὰ νοσήµατα, τοῦτο οὐδ’ ἐφ’ ἑνὸς ἔπραξας οὐδὲ πώποτε; τί δὲ σιγᾷς τὰ τῆς φύσεως ἔργα, ἣν ἐπαινεῖς; διὰ τί παρὰ µὲν ῾Ιπποκράτει πολλὰ τοιαῦτα εὑρίσκων γεγραµµένα, Γυναικὶ αἷµα ἐµεούσῃ τῶν καταµηνίων ῥαγέντων λύσις· ἀπὸ χολῆς µελαίνης εἰς ὅµοιον αἱµοῤῥοΐδες· αἱµοῤῥαγίαι λαῦροι τὰ πολλὰ ῥύονται ἐκ ῥινῶν· παρὰ σοὶ δὲ οὐδὲν τοιοῦτον, ἀλλ’ ἄχρι λόγου µόνου ἐπαινουµένη ἡ φύσις, ἔργον δ’ οὐδὲν οὐδαµοῦ φύσεως γεγραµµένον; ἤρκει µοι τὰ τῆς φύσεως µόνης ἔργα µαθεῖν· ἱκανὸς ἂν ἦν ἐκ τούτου ὁρµώµενος εὑρίσκειν τὸ δέον. ἆρά µοι συγχωρήσουσιν οἱ θαυµάζοντές σε τὸ παριστάµενον εἰπεῖν, ἢ παντάπασιν ἀνόητός µοι δοκεῖς εἶναι ἢ µικρὰ τοῖς τῆς φύσεως ἔργοις ὡµιληκέναι. τὸ γὰρ ἢ µηδ’ ὅλως γινώσκειν αὐτὰ ἢ µὴ ζηλοῦν γινώσκοντα θατέρῳ τοῖν δυοῖν ἔνοχόν ἐστιν· ἢ γὰρ ἐν οἴκῳ τινὶ καθειργµένος ἔγραφες ταῦτα, µηδένα µηδεπώποτε θεασάµενος ἄῤῥωστον· ὅθεν εἰκότως ἀγνοεῖς τὰ τῆς φύσεως ἔργα, ἐθαύµασας µὲν ἀεὶ οὐκέτ’ ἐµιµήσω δεύτερον ἐσχάτως ἀνόητος. εἶτ’ εἰ τοίνυν γράφειν ἐπιχειρεῖς, τὸν νόµον τοῦ γράφειν ὑπερβάς. ἐχρῆν σε πρῶτον γράψαι µοι τὰ τῆς φύσεως ἔργα, δεύτερον δ’ ἐξηγήσασθαι, τινα µὲν ὁλοκλήρως καὶ ἀπηρτισµένως τοῖς οἰκείοις λόγοις κινουµένη δρᾷ, τίνα δ’ ἐλλιπῶς ὑπὸ τῶν κατὰ τὰς νόσους αἰτιῶν κωλυοµένη. ὁδὸς γὰρ αὕτη πρὸς εὕρεσιν ἰαµάτων, ἵνα ἐκµαθὼν τὰ καλῶς ὑπ’ αὐτῆς ἀποτελούµενα τούτοις ἐπικουρεῖν δύνωµαι, τὸ λεῖπον προστιθείς· ἢ µηδ’ ὅλως κινουµένης, καὶ γὰρ καὶ τοῦτό ποτε πάσχει τῇ ῥώµῃ τῶν νοσωδῶν αἰτιῶν νικηθεῖσα, τὸ πᾶν αὐτὸς ἐκπορίζωµαι· τούτων οὐδὲν ἐπέδειξας. ἴσως γὰρ, ὅπερ φασὶν, ὀλιγωρεῖς µὲν τοὺς ἀῤῥώστους θεᾶσθαι, µένων δ’ οἴκοι τὸ δόξαν ἔγρα-φες. ἀλλ’ εἰ καὶ µὴ αὐτὸς ἐθεάσω, τὰ γοῦν ὑφ’ ῾Ιπποκράτους ἐνῆν ἀναγινώσκοντί σοι µανθάνειν ὅσα µὲν ὁλοκλήρως καὶ ἀνελλιπῶς καὶ ὡς αὐτὸς ἐκεῖνος εἴωθεν λέγειν, ἀρτίως ἡ φύσις κινουµένη κρίνονται· πῶς δ’ ἂν αὐτὴν κάλλιστά τις µιµήσαιτο, µηδὲ ἐγχειροῦσαν κρίσει· καὶ πῶς ἐπιχειρούσῃ µὲν, ἀλλ’ ἐνδεῶς κινουµένῃ βοηθητέον. εἰ γὰρ ἐν τούτοις ἐγυµνάσω, τοιαῦτα ἂν ἤκουόν σου συµβουλεύοντος, οἷα καὶ ῾Ιπποκράτους ἀκούω, τὰ κρινόµενα καὶ τὰ κεκριµένα ἀρτίως µὴ κινέειν, µηδὲ νεωτεροποιεῖν µήτε φαρµακίῃσι µήτε ἄλλοισιν ἐρεθισµοῖσιν, ἀλλ’ ἐᾷν. τοῦτο µέν σοι φύσεως ὁλοκλήρως κινουµένης παράγγελµα· τὸ δὲ ἐφεξῆς τούτῳ κινουµένης µὲν ἐπὶ κρίσιν, ἀλλ’ ἐνδεῶς· διὰ τοῦτο αὐτῇ συνεργεῖν παρακελευόµενος ἐρεῖ· ἃ δεῖ ἄγειν, ταῦτα ἄγειν ὅπῃ ἂν µάλιστα ῥέπει διὰ τῶν ξυµφερόντων χωρίων. βούλεται µὲν γὰρ ἡ φύσις τηνικαῦτα τὸ λυποῦν ἀπώσασθαι, µὴ δυναµένη δ’ ἐπιθεῖναι τῷ ἔργῳ τὸ τέλος ὑπ’ ἀῤῥωστίας, ἡµῶν βοηθῶν δεῖται. διὰ τοῦτο καὶ πλευριτικοὺς θεραπεύων κατὰ τὴν ῥοπὴν τῶν χυµῶν κενοῖ. τί γὰρ φησίν; ἀλλ’ εἰ µὲν ἡ ὀδύνη ἐς κληῗ δα, ἢ ἐν βραχίονι βάρος, ἢ περὶ µαζὸν, ἢ ὑπὲρ τῶν φρενῶν, τέµνειν χρὴ τὴν ἐν ἀγκῶνι φλέβα τὴν ἔσω καὶ µὴ ὀκνεῖν συχνὸν ἀφαιρεῖν, ἔστ’ ἂν ἐρυθρότερον πολλῷ ῥυῇ ἢ ἀντὶ καθαροῦ τε καὶ ἐρυθροῦ πελιδνόν. ἀµφότερον γὰρ γίνεται. ἢν δὲ ὑπὸ φρένας ᾖ τὸ ἄλγηµα, ἐς δὲ τὴν κληῗδα µὴ σηµήνῃ, µαλθάσσειν χρὴ τὴν κοιλίην ἢ µέλανι ἑλλεβόρῳ ἢ πεπλίῳ. πάλιν δ’ ἔν τινι τῶν νεφριτικῶν παθηµάτων συνδροµῇ προειπὼν καὶ ἐς νεφρὸν ὀδύνη βαρείη, ἀρχὴ µηροῦ κατ’ ἰξὺν ἐπιφέρει, ἰγνὺν τέµνειν, τοῦτ’ ἐστὶ τὴν ἐν ἰγνύῃ τέµνειν φλέβα.

5. ᾿Εκεῖνο δὲ πῶς εἴρηται; ἐκ Στυµαργέω οἰκέτιδος οὐδὲ αἷµα ἐγένετο, ὡς ἔτεκε θυγατέρα, ἀπέστραπτο τὸ στόµα πρὸς ἰσχίον καὶ σκέλος, ὀδύνη παρὰ σφυρὸν τµηθεῖσα ἐράϊσε, καίτοι τρόµοι τὸ σῶµα περικατεῖχον. ἀλλ’ ἐπὶ τὴν πρόφασιν χρὴ ἐλθεῖν καὶ τῆς προφάσιος τὴν τροφήν. ῾Ιπποκράτης µὲν οὖν σοι τὴν πρόφασιν τοῦ νοσήµατος ἐξετάζειν κελεύει καὶ τῆς προφάσε-ως τὴν γένεσιν. ὅπερ εἴποις οὐκ ἂν οἶµαι γε πλήθους αἵµατος ἐνοχλοῦντος ἄλλο τι πρὸς τῆς φλεβοτοµίας εἰρήσεσθαι. ἐπὶ γοῦν τῆς προειρηµένης γυναικὸς, καίτοι τροµώδους οὔσης, οὐκ ἐµέλησε τέµνειν τὴν φλέβα, µηδενὸς ἂν ἄλλου τολµήσαντος αἵµατος ἀφελεῖν ἐν τρόµοις, ὥσπερ οὐδὲ ἐν ὑδέροις οὐδ’ ἄλλῳ ψυχρῷ πάθει οὐδενί. δέον γὰρ ἐν τοῖς τοιούτοις ψυγῆναι µὲν ἔτι καὶ µᾶλλον τὸ σῶµα τῇ τοῦ θερµοῦ χυµοῦ κενώσει, καὶ πρότερον ἤδη τῷ πάθει κατεψυγµένον σβεσθῆναι τὸ ἔµφυτον θερµόν. ἀλλ’ ῾Ιπποκράτης σκεψάµενος, ὡς αὐτὸς λέγει, τὴν πρὸ τοῦ πάθους ὅτι τὸ πλῆθος ἦν τοῦ αἵµατος. οὐ γὰρ ἐκαθάρθη τὸ γύναιον τὴν λοχείαν καλουµένην κάθαρσιν. ἡ τροφὴ τῆς προφάσεως, τοῦτ’ ἔστι ἡ γένεσις καὶ ἡ πρώτη αἰτία τοῦ µὴ καθαρθῆναι καλῶς ἡ διαστροφὴ τῆς µήτρας· ἀπέστραπτο γὰρ πρὸς τὸ ἰσχίον. ἐνδειξαµένης οὖν αὐτῷ τῆς µὲν ἐπισχέσεως τὴν κένωσιν, τῆς δὲ ἐπὶ µήτραν ῥοπῆς τὸν τόπον δι’ οὗ χρὴ κενῶσαι, τὴν παρὰ σφυρὸν ἔταµε φλέβα. τοιοῦτος ἐν ἅπασιν ὁ ῾Ιπποκράτης. ἀλλ’ ἵνα µὴ λυπῶ τοὺς ᾿Ερασιστρατείους ἐπιπλέον αὐτὸν ἐπαινῶν, καὶ γάρ µοι δοκοῦσιν αὐτοί τε οὗτοι καὶ πρὸ αὐτῶν ὁ ᾿Ερασίστρατος ἐριστικῶς ἔχειν πρὸς τὸν ἄνδρα, καταλείψωµεν ἤδη τὰ ῾Ιπποκράτους. ἐν ἑτέρῳ γάρ µοι καιρῷ πᾶσαν αὐτοῦ τὴν περὶ τὰς κενώσεις τέχνην ἔξεστι δηλῶσαι. µεταβήσωµεν δὲ ἐπὶ τοὺς ἄλλους ἄνδρας ἑκατέρας αἱρέσεως, ἐµπειρικῆς τε καὶ λογικῆς. οὐδὲ γὰρ τούτων οὐδένα εὑρίσκω τῆς φλεβοτοµίας ἀποστάντα. δογµατικὸν µὲν γὰρ οἶδα καὶ Διοκλέα καὶ Πλειστόνικον καὶ Διευχῆ καὶ Μνησίθεον, Πραξαγόραν τε καὶ Φιλότιµον καὶ ῾Ηρόφιλον καὶ ᾿Ασκληπιάδην φλεβοτοµοῦντας. καίτοι φιλόνεικος οὕτως ἦν ᾿Ασκληπιάδης ὥστε ὀλίγου δεῖν ἅπαντα κινῆσαι τὰ πρόσθεν δόγµατα καὶ µήτ’ ἄλλου τινὸς τῶν πρὸ αὐτοῦ φείσασθαι µήθ’ ῾Ιπποκράτους, ὥστε καὶ θανάτου µελέτην τὴν τῶν παλαιῶν ἰατρικὴν οὐκ ὤκνησεν εἰπεῖν. ἀλλ’ οὐδ’ οὗτος ἐπὶ τοσοῦτον ἀναίσχυντος ὥστε τολµῆσαι παντάπασιν ἐξελάσαι φλεβοτοµίαν τῶν ἰατρικῶν βοηθηµάτων· ἀλλ’ οὐδέ τις οὔτε τῶν νε-ωτέρων οὔτε τῶν παλαιῶν, οὐ Μαντίας, οὐκ ᾿Αθήναιος, οὐκ ᾿Αγαθῖνος, οὐκ ᾿Αρχιγένης, οὐχ ὁ τῶν ἐµπειρικῶν χορός. καὶ τούτων µὲν οὐδὲν τῷ λόγῳ προσεχόντων ἑποµένων καὶ ἀεὶ τῇ πείρᾳ καταγνοὺς, ἀλλ’ οὐκ ἂν ἔχοις εἰπεῖν οὐδένα. τί ποτ’ οὖν οἱ διαφωνοῦντες ἐν ἅπασι σχεδὸν τοῖς ἄλλοις ἐν τούτῳ συµπεφωνήκασιν; ἐµοὶ µὲν γὰρ οὐδὲν εἶναι δοκεῖ πιστότερον ἀνυπόπτου συµφωνίας. παραλείπωµεν δ’, εἰ βούλει, τούτους, ἵνα µηδὲ τῷ πλήθει τῶν µαρτύρων δυσωπητὰ τὰ τῆς φύσεως, ἣν ἐπαινεῖς ἔργα ποιήσωµεν. οὐχ αὕτη γυναῖκας µὲν ἁπάσας ἐφ’ ἑκάστῳ µηνὶ κενοῖ τὸ περιττὸν ἀποχέουσα τοῦ αἵµατος; ἔδει γὰρ, οἶµαι, οἴκοι τὸ θῆλυ γένος οὔτ’ ἐν ἰσχυροῖς πόνοις διαιτώµενον οὔθ’ ὁµιλοῦν ἡλίῳ καθαρῷ, καὶ δι’ ἄµφω ταῦτα πλῆθος ὑποτρέφον ἴαµα φυσικὸν ἔχειν τοῦ πλήθους τὴν κένωσιν. ἓν µὲν τούτοις ἦν τῆς φύσεως ἔργον· ἕτερον δὲ ἡ µετὰ τόκον κάθαρσις, καίτοι καὶ ἡ κύησις αὐτὴ κένωσις ἦν. ἐκ τοῦ τῆς µήτρας αἵµατος τὸ κυούµενον τρέφεται. καὶ ἡ µετὰ τὴν κύησιν δὲ τοῦ γάλακτος ἐν µαστοῖς γένεσις οὐ σµικρὰ κένωσις οὐδ’ αὐτὴ τῷ πλήθει. µία γὰρ ἀµφοτέρων ἡ οὐσία καταµηνίου τε καὶ γάλακτος καὶ κοιναὶ, καθάπερ ἄν τις εἴποι, πη-γαὶ τῶν ὀχετῶν ἑκατέρων αἱ φλέβες εἰσί. διὰ τοῦθ’ ὅσαις δι’ ἡλικίαν ἤδη τὸ καταµήνιον µηκέτ’ ἔρχεται, ταύταις οὐδ’ ἐν µαστοῖς ἀθροίζεται γάλα. καὶ ὅσαι καθαίρεσθαι µὲν ὥρας ἔχουσι, ἀλλὰ θηλάζουσιν, οὐ καθαίρονται. καὶ ἢν θηλαζούσῃ γυναικὶ δι’ ὑστερῶν ὁρµήσῃ τὸ αἷµα, σβέννυται τὸ γάλα. καὶ τῶν ζώων ὅσα µὴ κυΐσκεται, τούτοις οὐδὲ γάλα ἐστὶν, καὶ ὅσοις γάλα ἐστὶ, ταῦτα κυΐσκεσθαι φύσιν ἔχει. εἰ δὲ καὶ µάθοις ἡλίκων ἐκ ταύτης τῆς κενώσεως ἀπολαύει τὸ θῆλυ γένος ἀγαθῶν καὶ ὅσα βλάπτεται µὴ κενούµενον, οὐκ οἶδα πῶς ὑποµενεῖς ἔτι µὴ παντὶ τρόπῳ σπεύδων κενῶσαι πλεονάζον αἷµα. γυνὴ οὐ ποδαγριᾷ, εἰ µὴ τὰ καταµηνία αὐτῆς ἐκλείπῃ, φησὶν ῾Ιπποκράτης. καίτοι τί δέοµαι τῶν ῾Ιπποκράτους φωνῶν πρὸς ἄνθρωπον ἐχθρὸν ῾Ιπποκράτει; νοµίζω τοίνυν αὐτὴν λέγειν σοι τὴν ἀλήθειαν δι’ ἐµοῦ κήρυκος, οὔτε ποδάγραις οὔτε ἀρθρίτισιν οὔτε πλευρίτι-σιν οὔτε περιπνευµονίαις ἁλίσκεται γυνὴ καλῶς καθαιροµένη. ἀλλ’ οὐδὲ ἐπίληπτος οὐδὲ ἀπόπληκτος οὐδὲ ἄπνους οὐδὲ ἄφωνος οὐδενὶ ἐν καιρῷ ποτε γίνεται καθαιροµένη καλῶς. ἑάλω δέ ποτε φρενίτισιν ἢ ληθάργοις ἢ σπασµοῖς ἢ τρόµοις ἢ τετάνοις ἐπιµηνίων ἰόντων. εἶδες δέ ποτε µελαγχολῶσαν ἢ µαινοµένην ἢ πτύουσαν ἐκ θώρακος ἢ ἐµοῦσαν ἐκ γαστρὸς αἷµα, ἢ κεφαλαίᾳ κάµνουσαν, ἢ συνάγχῃ πνιγοµένην, ἤ τι τῶν µεγάλων καὶ ἰσχυρῶν παθηµάτων ὑποµένουσαν, εἰ καλῶς ἐκκρίνεται τὰ καταµηνία· ἰσχοµένων δ’ αὖ πάλιν ἕτοιµον ἐν παντὶ κακῷ γενέσθαι. καὶ αἱ κενώσεις ἰάµατα. καταλιπὼν δὲ ἤδη τὰς γυναῖκας ἐπὶ τοὺς ἄνδρας ἐλθὲ, καὶ µάθε, πόσοι µὲν αἱµοῤῥοΐδι τὸ περιττὸν εἰθισµένοι κενοῦσθαι, πάντες ἀπαθεῖς νοσηµάτων διατελοῦσι, πόσοι δ’ ἐπισχεθείσης τῆς κενώσεως ἐν χαλεπωτάτοις ἐγένοντο. πότερον οὐδὲ τούτων ἀποκενώσεις τοῦ αἵµατος, οὐδ’ ἂν συναγχικοὶ γενόµενοι τύχωσιν, οὐδ’ ἂν περιπνευµονικοί. ἀλλ’ ὑπὸ τοῦ µὴ ἀναθέσθαι τὰ κακῶς ἐγνωσµένα περιόψει τοσούτους ἀπολλυµένους; σὺ µὲν ἴσως τοῦτο δράσεις, ἐγὼ δ’ οὐ ταῦτα µόνον, ἀλλὰ καὶ σπασµὸν καὶ ὕδερον αἵµατος κενώσει πολλάκις ἰασάµην. οὕτως γὰρ ἥτε µακρὰ πεῖρα διδάσκει µε, ὅ τε λόγος οὕτως ἐπὶ τὴν πρόφασιν κελεύει ἔρχεσθαι καὶ τῆς προφάσεως τὴν ῥοπήν. ὅτι δὲ καὶ ἡ πεῖρα, τὰ τῶν ἐµπειρικῶν ἀναγνοὺς εἴσῃ γράµµατα.

6. Μὴ τοίνυν ἔτι φιλονεικεῖν ῾Ιπποκράτει µόνῳ δόκει κενοῦν αἷµα παραινοῦντι, κᾂν εἰς τρόµον, κᾂν εἰς ὕδερον, κᾂν εἰς ἄλλο τι ψυχρὸν πάθος ἢ ἀνὴρ δι’ ἐπίσχεσιν αἱµοῤῥοΐδος ἢ γυνὴ δι’ ἐµµηνίων ἐµπέσοι, ἀλλὰ καὶ τοῖς ἀπὸ τῆς ἐµπειρίας ἅπασιν ἰατροῖς καὶ τῷ βίῳ τῶν ἀνθρώπων·ἀνατρέπειν γοῦν µοι δοκεῖς τὸν κοινὸν ἁπάντων λογισµόν. οὐκ ἂν φαίης κατὰ φύσιν εἶναι παντὶ τῷ λογίσασθαι κενοῦν αἵµατος διὰ πλῆθος. τίς οὐκ οἶδεν ὅτι τἀναντία τῶν ἐναντίων ἰάµατα; µὴ γὰρ ῾Ιπποκράτους ἡ γνώµη µόνου, κοινὴ πάντων ἀνθρώπων ἐστίν. ἀλλά µοι δοκεῖς ὑπὸ τῆς πρὸς ῾Ιπποκράτη φιλονεικίας καὶ τῶν ἄλλων ἀνοητότερος εἶναι. ταῦτα γοῦν ὁσηµέραι τῆς φύσεως ποδηγούσης αὐτὰ καὶ τὴν ἔνδειαν προσφοραῖς ἰᾶται καὶ τὰς πλησµονὰς κενώσεσι καὶ τὸ κρύος θάλψεσι καὶ τὰς θάλψεις ἐµψύξεσι. τί γάρ ἐστι τροφὴν προσενέγκασθαι ἄλλο γε ἢ τὸ πλῆθος ἐκπορίσασθαι; τί δ’ ἀποκρῖναι κόπρον ἢ ἔντερον πεπληρωµένον ἐκκενῶσαι; τί δ’ οὐρῆσαι ἢ κύστεως πλησµονὴν ἰάσασθαι; ταῦτα µὲν ζῶα καὶ κρύει πονούµενα φωλεοὺς ἑαυτοῖς καί τινας ἀλεεινὰς εἰς τὴν γῆν καταδύσεις ἐκπορίζεται· καὶ τῷ θάλπει κάµνοντα θέρους ὥρᾳ νήχεται µὲν ἐν ὕδατι ψυχρῷ, διατρίβει δ’ ἐν τόποις συσκίοις τε καὶ προσηνέµοις. ἔγωγε κύνα πολλάκις εἶδον ἔµετον ἐπιτηδεύοντα καὶ τὴν Αἰγυπτίαν ὄρνιθα κλυστῆρα µιµησαµένην, ἀνθρώποις δὲ αὐτά τε ταῦτα, ὡς ἂν λόγῳ χρωµένοις, εὐµηχανώτερα ἅπαντα. κάλεσον οὖν ἰδιώτην ἰατρικῆς ἐπὶ ἄῤῥωστον εὐέκτην, νέον, πολύαιµον ὑπὸ συνάγχης ἢ περιπνευµονίας πνιγόµενον, εἶτ’ ἐροῦ τὸν ἄνθρωπον εἴ τι πρὸς τὸ πάθος ἐπινοεῖ, τίς οὕτως ἀνόητος ὡς µὴ κένωσιν αἵµατος εἰπεῖν; ἀλλ’ ᾿Ερασίστρατος ὑπὸ τῆς πρὸς ῾Ιπποκράτη φιλονεικίας οὐδὲ τὰς κοινὰς ἁπάντων ἀνθρώπων ἐννοίας φαίνεται διασώζων, ἀλλ’ ἔτι καὶ τῶν γεράνων ἀνοητότερος εὑρίσκεται. µακρῷ τοιγαροῦν καὶ ταύτας, ὡς ἀετοὺς µέχρι περάτων γῆς πετοµένους ἐστὶν ἰδεῖν, ὑποφευγούσας ἐν µέρει κρύος τε καὶ θάλπος, ἰωµένας τε διὰ παντὸς τοῖς ἐναντίοις τὰ ἐναντία. τοῦτο µὲν οὖν, ὅπερ ἔφην, οὔπω τῆς ῾Ιπποκράτους ἄξιον τέχνης, ὡς χρὴ κενοῦν αἵµατος οἷς διὰ πλῆθος αἵµατος ὁ κίνδυνος. ὅτῳ δὲ χρὴ τρόπῳ τὴν κένωσιν ποιεῖσθαι καὶ ἐν ὅτῳ καιρῷ καὶ µέχρι τοσοῦτον, µᾶλλον ἐβουλόµην ἄν µοι διαλέγεσθαι. τὸ γὰρ ἐπίστασθαι πηνίκα µὲν χρὴ τέµνειν τὴν ἐν τῷ µετώπῳ φλέβα, πηνίκα δὲ τὰς παρὰ τοὺς κανθοὺς τῶν ὀφθαλµῶν ἢ τὰς ὑπὸ τῇ γλώττῃ ἢ τὴν ὠµιαίαν ὀνοµαζοµένην, ἢ τὴν διὰ µασχάλων, ἢ τὰς κατ’ ἰγνύας ἢ παρὰ σφυρὸν, ὑπὲρ ὧν ἁπασῶν ἐδίδαξεν ῾Ιπποκράτης, τοῦτον ἐγὼ νοµίζω τὸν λογισµὸν ἰατρῶν εἶναι. τὸ δ’ ὅτι χρὴ τὰ ἐναντία τοῖς ἐναντίοις ἰᾶσθαι καὶ ὡς τῷ πλήθει ἡ κένωσις ἐναντίον, τοσούτῳ δέω θαυµάζειν ὥστε καὶ τοῖς ἀλόγοις ζώοις µετεῖναι φηµὶ τῆς ἐννοίας. εἰ δὲ βούλει µικρὸν ἀνοίξας τὰ ὦτα, µᾶλλον δὲ τὴν ψυχὴν, ἀληθῆ λόγον καταδέξασθαι τῆς πρὸς ῾Ιπποκράτη δυσµενείας ἐπιλαθόµενος, εἴποιµ’ ἄν σοί τι τῆς ἐκείνου τέχνης ἄξιον. ἄχρι µὲν γὰρ τοῦδε καὶ Διοκλῆς ἠπίστατο καὶ Πλειστόνικος, ῾Ηρόφιλός τε καὶ Πραξαγόρας καὶ Φιλότιµος ἄλλοι τε πολλοὶ τῶν ἰατρῶν· οὐκ αὐτοὶ µὲν ἐξεῦρον, ἑπόµενοι δὲ ῾Ιπποκράτει, πηνίκα χρὴ τέµνειν ἑκάστην ὧν εἶπον φλέβα. ὅτι δ’ ἀπὸ χολῆς µελαίνης εἰς ὅµοιον αἱµοῤῥοΐδι, τοῦτο οὐκ ἔτι πάντες γιγνώσκουσι, καίτοι σαφῶς ῾Ιπποκράτους διδάξαντος, ἀλλ’ ὅσοι γνησίως ὡµίλησαν αὐτοῦ τοῖς γράµµασιν, οὗτοι µόνοι πῶς µὲν αἱµοῤῥοῒς γίγνεται µεµαθήκασι παρ’ αὐτοῦ, πῶς δὲ καὶ δυσεντερία, πῶς δὲ καὶ κιρσὸς, ὅτι τε οὐ διὰ παντὸς ἕκαστον τούτων συνιστάµενον κωλυτέον, ἀλλ’ ὅτι ὅτε συνεργητέον, ἢ τῆς φύσεως ἡσυχαζούσης, αὐτῇ τὸ πᾶν διατρεπτέον, ὅτε οὕτω συµφέρει τοσοῦτον ἀποδέουσιν οἱ ταῦτα µαθόντες τὴν δυσεντερίαν καὶ κιρσὸν καὶ αἱµοῤῥοΐδα πρὸ τοῦ καιροῦ σπεύδειν ἰᾶσθαι, ὥστε αὐτοὶ µηχανῶνται µηδ’ ὅλως ὄντα ποιῆσαι. καὶ ἔγωγε πολλοὺς οἶδα καὶ µελαγχολήσαντας καὶ ἄλλως ἐκµανέντας ἐπὶ τοιαύταις κενώσεσιν ἰατρῶν ἀµαθείᾳ κωλυθείσαις. οἱ δέ τινες αὐτῶν πλευρίτισι καὶ νεφρίτισιν ἑάλωσαν, ἄλλοι δὲ αἵµατος ἤµεσαν ἐκ γαστρὸς, ἢ ἐκ θώρακος ἀνέβηξαν, ἢ παραπληγίαις ἢ ὑδέροις ἀπώλοντο. ταῦτ’ ἐγὼ χρῆναι γινώσκειν φηµὶ τὸν ἰατρόν. αὕτη µεγάλη περὶ τὰς κενώσεις τέχνη.