KAPİTAL. Siyasi iqtisadın tənqidi

Artıq birinci forma – 20 arşın kətan = 1 sürtuka forması bu əksliyə malikdir, lakin onu təsbit etmir. Bu tənliyi necə, soldan sağa və ya sağdan sola oxuyacağımızdan asılı olaraq, iki əmtəə qütbünün hər biri, həm kətan, həm də sürtuk növbə ilə gah nisbi dəyər formasında, gah da ekvivalent formada olacaqdır. Burada qütbi əksliyi müəyyən etmək hələ çox çətindir.

II formada müəyyən bir əmtəə növü hər dəfə öz nisbi dəyərini tamamilə genişləndirə bilir, yaxud o özü geniş nisbi dəyər formasına malik olur, bu da ancaq ona görə və o dərəcədə olur ki, bütün başqa əmtəələr ona ekvivalent formada qarşı durur. Burada dəyər tənliyinin, məsələn 20 arşın kətan = 1 sürtuka, yaxud = 10 f. çaya, yaxud = 1 kvarter buğdaya və i. a. tənliyinin hər iki hissəsinin yerini daha elə dəyişdirmək olmaz ki, onun ümumi xarakteri dəyişdirilməsin, o, dolğun dəyər formasından ümumi dəyər formasına çevrilməsin.

Nəhayət. sonuncu forma. III forma əmtəə aləminə ümumi ictimai nisbi dəyər forması verir, bu da ona görə və o dərəcədə olur ki, burada əmtəə aləminə mənsub olan bütün növlər – bircəsindən savayı – ümumi ekvivalent formadan kənar edilmişdir. Bir əmtəə, kətan, ona bütün başqa əmtəələrə bilavasitə mübadilə olunmaq qabiliyyəti verən formadadır, və ya bilavasitə ictimai formadadır, bu da ona görə və o dərəcədə olur ki, bütün başqa əmtəələr bu formada deyildir28

Ümumi ekvivalent vəzifəsi daşıyan əmtəə isə, əksinə, əmtəə aləminin vahid və, deməli, ümumi nisbi dəyər formasından məhrumdur. Ümumi ekvivalent formasında olan kətan və ya ümumiyyətlə hər hansı bir əmtəə eyni zamanda ümumi nisbi dəyər formasında da iştirak etsəydi, o özü gərək özü üçün ekvivalent olaydı. Onda biz: 20 arşın kətan = 20 arşın kətana tənliyini almış olardıq ki, bu da nə dəyəri, nə də dəyər kəmiyyətini ifadə etməyən tavtologiyadır. Ümumi ekvivalentin nisbi dəyərini ifadə etmək üçün biz, əksinə, III formanı tərsinə çevirməliyik. Ümumi ekvivalent bütün qalan əmtəələr üçün ümumi olan nisbi dəyər formasına malik deyildir, onun dəyəri isə bütün başqa əmtəə cisimlərinin sonsuz sırasında nisbi surətdə ifadə olunur. Beləliklə, geniş nisbi dəyər forması, yaxud II forma, ekvivalent əmtəənin spesifik nisbi dəyər forması olur.

3) Ümumi dəyər formasından pul formasına keçilməsi

Ümumi ekvivalent forma ümumiyyətlə dəyər formasıdır. Deməli, bu forma hər bir əmtəəyə məxsus ola bilər. Digər tərəfdən, hər hansı bir əmtəə ancaq o zaman və o dərəcədə ümumi ekvivalent formasında (I–III formada) olur ki, ekvivalent olmaq etibarı ilə onu bütün başqa əmtəələr öz aralarından kənar edir. Belə kənar olunmaq bir spesifik əmtəə növünün qəti nəsibi olduğu zamandan, yalnız bu zamandan etibarən əmtəə aləminin vahid nisbi dəyər forması obyektiv sabitlik və ümumi ictimai əhəmiyyət kəsb edir.

Natural forma ilə ekvivalent formanın ictimai cəhətdən qovuşduğu spesifik əmtəə növü dönüb pul əmtəə olur, yaxud pul vəzifəsi daşıyır. Əmtəə aləmində ümumi ekvivalent rolu oynamaq onun spesifik ictimai vəzifəsi olur, deməli, onun ictimai inhisarı olur. II formada kətanın xüsusi ekvivalentləri olan, III formada isə öz nisbi dəyərlərini kətanda ifadə edən əmtəələr arasında bu üstün yeri tarixən müəyyən bir əmtəə, məhz qızıl əldə etmişdir. Buna görə də III formada kətan əmtəənin yerinə qızıl əmtəəni qoyaq. Onda belə alınar:

D. PUL FORMASI

I formadan II formaya və II formadan III formaya keçildikdə mühüm dəyişikliklər olur. Əksinə, IV forma III formadan ancaq bununla fərqlənir ki, indi kətan əvəzində qızıl ümumi ekvivalent formaya malikdir. III formada kətan nə kimi rol oynayırdısa, IV formada qızıl eyni rolu – ümumi ekvivalent rolunu oynayır. Tərəqqi ancaq ondan ibarətdir ki, bütün başqa əmtəələrə bilavasitə mübadilə olunmaq forması, yaxud ümumi ekvivalent forma indi ictimai adət gücünə qızıl əmtəənin spesifik natural forması ilə qəti surətdə qovuşmuşdur.

Qızıl ancaq ona görə başqa əmtəələrin qarşısına pul kimi çıxır ki, o əvvəlcə onların qarşısına əmtəə kimi çıxmışdı. Bütün başqa əmtəələr kimi, qızıl həm ekvivalent – tək mübadilə hallarında tək ekvivalent olmuş, həm də başqa ekvivalent əmtəələrlə yanaşı xüsusi ekvivalent vəzifəsi daşımışdır. Tədricən qızıl az-çox geniş dairədə ümumi ekvivalent vəzifəsi daşımağa başlamışdır. Əmtəə aləminin dəyərləri ifadəsində qızıl bu mövqeyi öz inhisarı altına aldıqda dərhal dönüb pul əmtəə olur və ancaq belə bir əmtəə olduğu zamandan etibarən IV forma III formadan fərqlənməyə başlayır, başqa sözlə desək, ümumi dəyər forması pul formasına çevrilir.

Bir əmtəənin, məsələn kətanın dəyərinin artıq, pul əmtəə vəzifəsi daşıyan əmtəədə, məsələn qızılda sadə nisbi ifadəsi qiymət formasıdır. Deməli, kətanın «qiymət forması» belədir:

20 arşın kətan = 2 unsiya qızıla,

yaxud, 2 funt sterlinq iki unsiya qızılın sikkə adıdırsa, onda

20 arşın kətan = 2 funt sterlinqə.

Pul forması anlayışının çətinliyi ancaq ümumi ekvivalent formanı, deməli, ümumiyyətlə ümumi dəyər formasını, III formanı anlamaqdakı çətinlikdən ibarətdir. III forma retrospektiv surətdə II formaya, geniş dəyər formasına çevrilir, geniş dəyər formasının əsasını təşkil edən ilkin ünsür isə I formadır: 20 arşın kətan = 1 sürtuka, yaxud x miqdar A əmtəə = y miqdar B əmtəəyə. Buna görə də sadə əmtəə forması pul formasının rüşeymidir.

4. ƏMTƏƏ FETİŞİZMİ VƏ ONUN SİRRİ

İlk nəzərdə əmtəə çox sadə, ən adi bir şey kimi görünür. Onun təhlili göstərir ki, əmtəə qəribəliklərlə, metafizik incəliklər və teoloji hiylələr ilə dolu bir şeydir. Biz əmtəəni istər belə bir nöqteyi-nəzərdən tədqiq edək ki, o öz xassələri ilə insan tələbatını ödəyir, istərsə belə bir nöqteyi-nəzərdən tədqiq edək ki, o həmin xassələri insan əməyinin məhsulu kimi əldə edir, – istehlak dəyəri olmaq etibarı ilə əmtəədə müəmmalı heç bir şey yoxdur. Özlüyündə aydındır ki, insan öz fəaliyyəti ilə təbiət maddələrinin formalarını özünə faydalı istiqamətdə dəyişdirir. Məsələn, ağacdan stol düzəldərkən onun formaları dəyişilir. Bununla belə, stol yenə də ağaclığında qalır, – hisslə qavranılan adi bir şey olaraq qalır. Lakin bu stol əmtəə olan kimi hissi-fövqəlhissi bir şeyə çevrilir. O nəinki dörd ayağı üstündə yerdə durur, habelə bütün digər əmtəələr qarşısında başı üstə də durur və onun bu taxta kəlləsi elə qəribəliklər doğurur ki, stol öz təşəbbüsü ilə ortalığa atılıb oynamağa başlasaydı, bu qədər təəccüblü olmazdı29.

Beləliklə, əmtəənin mistik xarakteri onun istehlak dəyərindən doğmur. Onun bu xarakteri dəyərə verilən təriflərin məzmunundan da doğmur. Əvvələn, ona görə ki, faydalı əməyin, yaxud məhsuldar fəaliyyətin ayrı-ayrı növləri nə qədər müxtəlif olsa da, fizioloji cəhətdən bunlar insan orqanizminin funksiyalarıdır və bu funksiyalardan hər biri, onun məzmunu və forması necə olursa-olsun, əslində insan beyninin, əsəblərinin, əzələlərinin, hiss üzvlərinin və i.a. məsrəfidir. İkincisi, dəyər kəmiyyətinin müəyyən edilməsinin əsasını təşkil edən şey, məhz belə məsrəflərin müddəti, yaxud əməyin miqdarı əməyin keyfiyyətindən tamamilə aydın surətdə fərqlənir. Hər bir cəmiyyətdə yaşayış vasitələri istehsalına sərf edilən iş vaxtı, müxtəlif inkişaf pillələrində eyni dərəcədə olmasa da, hər halda insanları maraqlandırmalı idi30. Nəhayət, bir halda ki, insanlar hər necə olsa da bir-biri üçün işləyirlər, bununla da onların əməyi ictimai forma alır.

Beləliklə, bəs əmək məhsulu əmtəə forması aldıqda onun dərhal müəmmalı xarakteri haradan doğur? Yəqin ki, bu formanın özündən. İnsan əməyinin müxtəlif növlərinin bərabərliyi əmək məhsullarının eyni dəyər predmetliyi kimi bir şey forması alır; insan iş qüvvəsi məsrəflərinin bu qüvvənin sərf edildiyi müddətlə ölçülməsi əmək məhsullarının dəyər kəmiyyəti formasını alır; nəhayət, istehsalçılar arasında olan və onların əməyinin ictimai xassələrini aşkara çıxaran münasibətlər əmək məhsullarının ictimai münasibəti formasını alır.

Deməli, əmtəə formasının əsrarəngizliyi sadəcə bundan ibarətdir: o elə bir güzgüdür ki, insanların öz əməyinin ictimai xarakterini onlara əmək məhsullarının öz şey xarakteri kimi, həmin şeylərin fitrətən malik olduğu ictimai xassələr kimi əks etdirir; buna görə məcmu əməyə istehsalçıların ictimai münasibəti də onlara şeylərin istehsalçılardan xaricdə olan ictimai münasibəti kimi görüşür. Belə bir quid pro quo [birinin yerinə başqasının meydana çıxması] nəticəsində əmək məhsulları əmtəə olur, hissi-fövqəlhissi şey, yaxud ictimai şey olur. Məsələn, bir şeyin işıq vasitəsi ilə göz əsəbinə təsiri göz əsəbinin özünün subyektiv qıcıqlanması kimi deyil, gözdən xaricdə olan şeyin obyektiv forması kimi qavranılır. Lakin gözlə qavradığımız zaman doğrudan da bir şey, xarici cisim işığı başqa bir şeyə, gözə salır. Bu, fiziki şeylər arasında olan fiziki münasibətdir. Halbuki əmtəə forması və əmək məhsulları dəyərlərinin bu formanı ifadə edən nisbəti şeylərin fiziki təbiətinə və onların bu təbiətindən doğan münasibətlərinə əsla bənzəməz. Bu ancaq insanların özlərinin müəyyən ictimai münasibətidir və onların nəzərində şeylər arasında münasibət kimi fantastik bir forma alır. Buna bir təşbih tapmaq üçün biz din aləminin dumanlı sahələrinə əl atmalı olardıq. Burada insan beyninin məhsulları öz həyatı olan, insanlarla və bir-biri ilə müəyyən münasibətlərə girən müstəqil vücudlar kimi təsəvvür olunur. İnsan əlinin məhsulları da əmtəə aləmində belə olur. Bunu mən fetişizm adlandırıram in, bu da əmtəə olaraq istehsal edilən əmək məhsullarına xasdır və, deməli, əmtəə istehsalından ayrılmazdır.

Yuxarıdakı təhlilin göstərdiyi kimi, əmtəə aləminin bu fetişlik xarakteri əmtəə istehsal edən əməyin spesifik ictimai xarakterindən irəli gəlir.

İstehlak şeyləri ümumiyyətlə ancaq ona görə əmtəə olur ki, bunlar bir-birindən asılı olmayan xüsusi işlərin məhsullarıdır. Bu xüsusi işlərin kompleksi cəmiyyətin məcmu əməyini təşkil edir. İstehsalçılar ancaq öz əməyinin məhsullarını mübadilə etmək yolu ilə ictimai təmasa girdiklərinə görə, onların xüsusi işlərinin spesifik ictimai xarakteri də ancaq bu mübadilə çərçivəsində təzahür edir. Başqa sözlə desək, xüsusi işlər əslində məcmu ictimai əməyin tərkib hissələri kimi icra olunur, həm də ancaq, əmək məhsulları arasında, onların vasitəsi ilə də istehsalçıların öz arasında mübadilənin yaratdığı münasibətlər sayəsində icra olunur. Buna görə də istehsalçıların öz xüsusi işləri arasındakı ictimai münasibətlər əslində nədirsə məhz o cür görünür, yəni insanların əməyində onların bilavasitə ictimai münasibətləri kimi deyil, əksinə, insanlar arasında olan şey münasibətləri və şeylər arasında olan ictimai münasibətlər kimi görünür.

Əmək məhsulları yalnız mübadilə çərçivəsində olarkən müxtəlifliyi hisslərlə qavranılan istehlak predmetliklərindən kənarda ictimai cəhətcə bərabər dəyər predmetliyi əldə edir. Əmək məhsulu praktikada ancaq o halda faydalı şeylə dəyərə malik şeyə belə ayrılır ki, mübadilə artıq kifayət qədər yayılmış olsun və faydalı şeylərin xüsusi olaraq mübadilə üçün istehsal edildiyi dərəcədə əhəmiyyət qazanmış olsun, buna görə də şeylərin dəyər xarakteri onlar hələ istehsal edilərkən nəzərə alınsın. Bu zamandan etibarən istehsalçıların xüsusi işləri həqiqətən ikili ictimai xarakter alır. Bir tərəfdən, bunlar faydalı əməyin müəyyən növləri olmaq etibarı ilə müəyyən ictimai tələbatı ödəməli və, beləliklə, məcmu əməyin tərkib hissələri olmaq, təbii surətdə inkişaf etmiş ictimai əmək bölgüsü sisteminin tərkib hissələri olmaq vəzifəsini doğrultmalıdır. Digər tərəfdən, bunlar ancaq öz istehsalçılarının müxtəlif tələbatını ödəyir, çünki faydalı xüsusi əməyin hər bir ayrıca növü faydalı xüsusi əməyin hər hansı başqa növünə mübadilə edilə bilər və, deməli, bir-birinə təndir. Bir-birindən toto coelo [hər cəhətdən] fərqli olan əmək növlərinin bərabərliyi ancaq, onların həqiqi bərabərsizliyindən sərf-nəzər etməkdən, onları insan iş qüvvəsi məsrəfləri, abstrakt insan əməyi olmaq etibarı ilə hamısının malik olduğu ümumi xarakterə müncər etməkdən ibarət ola bilər. Lakin xüsusi istehsalçıların beyni onların xüsusi işlərinin bu ikili ictimai xarakterini ancaq, əməli məişətdə, məhsullar mübadiləsində meydana çıxdığı formalarda əks etdirir: deməli, onların xüsusi işlərinin ictimai faydalı xarakterini belə bir formada əks etdirir ki, əmək məhsulu faydalı olmalıdır, lakin istehsalçının özü üçün deyil, başqa adamlar üçün faydalı olmalıdır; müxtəlif əmək növləri arasındakı bərabərliyin ictimai xarakterini belə bir formada əks etdirir ki, maddi cəhətdən müxtəlif olan bu şeylər, əmək məhsulları dəyərdir.

Deməli, (insanların öz əmək məhsullarını bir-biri ilə bir dəyər kimi müqayisə etmələrinin səbəbi heç də bu deyildir ki, onlar üçün həmin şeylər ancaq yekcins insan əməyinin şey pərdəsidir. Əksinə. İnsanlar mübadilə zamanı özlərinin müxtəlif məhsullarını dəyər kimi bir-birinə bərabər tutarkən özlərinin müxtəlif əmək növlərini bir-birinə insan əməyi kimi bərabər tuturlar. Onlar bunu düşünmürlər, lakin belə edirlər31. Beləliklə, dəyərin alnında onun nə olduğu yazılmamışdır. Bundan əlavə: dəyər hər bir əmək məhsulunu ictimai heroqlifə çevirir. Sonralar adamlar bu heroqlifin mənasını başa düşməyə, öz ictimai məhsulunun sirrini açmağa çalışırlar, çünki, məsələn, dil insanların ictimai məhsulu olduğu kimi, istehlak şeylərinə dəyər tərifi vermək də insanların eyni dərəcədə ictimai məhsuludur. Sonralar elm kəşf etdi ki, əmək məhsulları dəyər olduğuna görə, bunlar öz istehsalına sərf olunmuş insan əməyinin ancaq şey şəklində ifadəsidir; bu kəşf bəşəriyyətin inkişaf tarixində bir dövr təşkil edir, lakin əməyin ictimai xarakterinin şey şəklində görünməsini əsla aradan qaldırmır. Ancaq müəyyən bir xüsusi istehsal forması haqqında, əmtəə istehsalı haqqında demək olar ki, bir-birindən asılı olmayan xüsusi işlərin spesifik ictimai xarakteri bunların ümumiyyətlə insan əməyi olmaq etibarı ilə bir-birinə bərabər olmasından ibarətdir və o, əmək məhsullarının dəyər xarakteri daşıması kimi bir forma alır. Halbuki əmtəə istehsalı münasibətlərinin əhatə etdiyi insanlara əmtəə istehsalının bu spesifik xüsusiyyətləri – istər həmin kəşfdən əvvəl, istərsə ondan sonra – ümumi əhəmiyyətə malik bir şey kimi görünür, bu da ona bənzər ki, elmin havanı əsas ünsürlərinə parçaladığına baxmayaraq, havanın xassələri – onun fiziki cismani forması – mövcud olmaqda davam edir.

Öz məhsullarını mübadilə edən şəxsləri əməli olaraq hər şeydən əvvəl belə bir sual maraqlandırır: öz məhsulunun müqabilində nə qədər özgə məhsulu almaq olar, yəni məhsullar bir-biri ilə hansı proporsiyalarda mübadilə olunur? Bu proporsiyalar müəyyən sabitliyə çatdıqda və adi bir hal aldıqda, adama elə gəlir ki, guya bunlar əmək məhsullarının öz təbiəti ilə bağlıdır. Məsələn, bir ton dəmirlə iki unsiya qızılın dəyərinin bərabərliyi dəmirlə qızılın fiziki və kimyəvi xassələrinin fərqinə baxmayaraq, bir funt qızıl ilə bir funt dəmirin çəkisinin bərabər olması faktı kimi qavranılır. Həqiqətdə isə əmək məhsullarının dəyər olmaq xarakteri ancaq, bunların müəyyən kəmiyyətli dəyər kimi təzahür etməsi yolu ilə bərqərar olur. Dəyər kəmiyyətləri, öz məhsullarını mübadilə edən şəxslərin arzusundan, uzaqgörənliyindən və fəaliyyətindən asılı olmayaraq, arası kəsilmədən dəyişilir. Bu şəxslərin nəzərində onların öz ictimai hərəkəti şeylərin hərəkəti formasını alır və onlar bu hərəkətə nəzarət etmək əvəzinə özləri bunun nəzarəti altında olurlar. Ancaq tamamilə inkişaf etmiş əmtəə istehsalı şəraitində təcrübənin özündən belə bir elmi anlayış meydana gələ bilər ki, bir-birindən asılı olmadan icra edilən, lakin təbii surətdə yetişmiş ictimai əmək bölgüsünün halqaları olaraq bir-biri ilə hərtərəfli bağlı olan ayrı-ayrı xüsusi işlər daim öz ictimai mütənasib ölçüsünə müncər edilir. Bu elmi anlayışın meydana gəlməsi üçün ona görə tamamilə inkişaf etmiş əmtəə istehsalı lazımdır ki, məhsulların istehsalı üçün lazım olan ictimai zəruri iş vaxtı xüsusi işlərin məhsulları arasında olan təsadüfi və daim dəyişilən mübadilə nisbətləri vasitəsi ilə tənzimedici təbii qanun olaraq yalnız zorakılıqla özünə yol açır, həm də birisinin başına ev uçarkən cazibə qanunu necə fəaliyyət göstərirsə, həmin qanun da bu cür fəaliyyət göstərir32. Buna görə də dəyər kəmiyyətinin iş vaxtı ilə müəyyən edilməsi nisbi əmtəə dəyərlərinin gözlə görünən hərəkəti altında gizlənən bir sirrdir. Bu sirrin açılması əmək məhsullarının dəyər kəmiyyətinin guya tamamilə təsadüfi olaraq müəyyən edilməsi kimi bir illüziyanı aradan qaldırır, lakin dəyər kəmiyyətinin müəyyən edilməsinin şey formasını əsla aradan qaldırmır.

İnsan həyatının formaları haqqındakı düşüncə və, deməli bu formaların elmi təhlili ümumiyyətlə həmin formaların həqiqi inkişafına əks bir yol seçir. Bu düşüncə post festum [sonradan] başlanır, yəni inkişaf prosesinin hazır nəticələrini əsas götürür. İnsanlar əmək məhsulları üzərinə əmtəə damğası vuran və buna görə də əmtəə tədavülü üçün zəmin olan formaların tarixi xarakteri barəsində deyil – bu formalar onların nəzərində, əksinə, artıq qəti bir xarakter almış olur, – ancaq məzmunu barəsində düşünməyə ilk dəfə təşəbbüs etməzdən əvvəl həmin formalar artıq ictimai həyatın təbii formaları kimi bir sabitlik almış olur. Beləliklə, yalnız əmtəə qiymətlərinin təhlili dəyər kəmiyyətini müəyyən etməyə gətirib çıxarmış və əmtəələrin ancaq ümumi pul ifadəsi bunların dəyər olmaq xarakterini göstərməyə imkan vermişdir. Lakin əmtəə aləminin məhz bu mükəmməl forması – onun pul forması – xüsusi işçilərin ictimai münasibətlərini tam saflığı ilə aşkara çıxarmaq əvəzində xüsusi işlərin ictimai xarakterini və, deməli, xüsusi işçilərin ictimai münasibətlərini şeylər arxasında gizlədir. Mən deyəndə ki, sürtukun, çəkmənin və sairənin kətana münasibəti abstrakt insan əməyinin ümumi təcəssümünə olan münasibət kimidir – bu ifadənin mənasızlığı dərhal nəzərə çarpır. Lakin sürtuk, çəkmə və s. istehsalçıları bu əmtəələri ümumi ekvivalent olmaq etibarı ilə kətanla və ya – heç bir fərqi yoxdur – qızıl və gümüşlə müqayisə etdikdə, onların xüsusi işlərinin məcmu ictimai əməyə münasibəti onlara məhz bu mənasız formada görünür.

Burjua iqtisadının kateqoriyaları da məhz bu cür formalardan ibarətdir. Bunlar tarixən müəyyən olan məlum ictimai istehsal üsulu – əmtəə istehsalı şəraitindəki istehsal münasibətləri üçün ictimai əhəmiyyətə malik və, deməli, obyektiv təfəkkür formalarıdır. Buna görə də biz başqa istehsal formalarına keçdikdə, əmtəə aləminin bütün mistikliyi, əmtəə istehsalının hökm sürdüyü şəraitdə əmək məhsullarını duman kimi bürüyən bütün möcüzə və xülyalar, – bunların hamısı dərhal aradan qalxır.

Siyasi iqtisad robinzonadaları sevdiyinə görə33, hər şeydən əvvəl, Robinzonu öz adasında təsəvvür edək. O öz adətləri cəhətdən nə qədər təvazökar olsa da, hər halda müxtəlif tələbatı ödəməli və buna görə də cürbəcür faydalı işlər görməlidir: alətlər düzəltməli, mebel hazırlamalı, vəhşi dəvəni əhliləşdirməli, balıq tutmalı, ovla məşğul olmalıdır və i. a. Biz ibadət və s. haqqında hələ danışmırıq, çünki bizim Robinzon bundan zövq alır və bu qəbil işləri istirahət hesab edir. Öz məhsuldar vəzifələrinin müxtəlifliyinə baxmayaraq o bilir ki, bunların hamısı ancaq eyni bir Robinzonun fəaliyyətinin müxtəlif formalarıdır, deməli, insan əməyinin ancaq müxtəlif növləridir. Zərurət üzündən o, öz iş vaxtını müxtəlif vəzifələr arasında dürüst bölüşdürməlidir. Onun məcmu fəaliyyətində bu və ya başqa bir vəzifənin çox və ya az yer tutacağı müəyyən faydalı nəticəni əldə etmək üçün onun çox və ya azmı çətinliyi aradan qaldırmalı olacağından asılıdır. Təcrübə ona bunu öyrədir və batan gəmidən saat, mühasibat dəftəri, mürəkkəb və qələmi xilas etmiş bizim Robinzon, əsil bir ingilis kimi, dərhal öz haqq-hesabını aparmağa başlayır. Onun avadanlıq siyahısına əlində olan istehlak şeyləri, bunları istehsal etmək üçün lazım gələn müxtəlif əməliyyat daxildir, nəhayət, orada bu müxtəlif məhsulların müəyyən miqdarını hazırlamaq üçün orta hesabla sərf ediləcək iş vaxtı göstərilmişdir. Robinzonla onun özünün hazırladığı sərvəti təşkil edən şeylər arasındakı bütün münasibətlər o qədər sadə və şəffafdır ki, bunu hətta c-b Maks Virt beynini o qədər də yormadan dərk edə bilərdi. Bununla belə, həmin münasibətlərdə dəyərin artıq bütün mühüm tərifləri vardır.

Lakin Robinzonun işıqlı adasını tərk edib Avropanın orta əsrlərdəki qaranlıq dövrünə keçək. Bizim bu müstəqil adamın əvəzinə burada hamısı asılı olan adamlar: təhkimlilər və feodallar, vassallar və süzerenlər, camaat və keşişlər olduğunu görürük. Burada istər maddi istehsaldakı ictimai münasibətlər, istərsə həmin istehsala əsaslanan həyat sahələri şəxsi asılılıqla bağlıdır. Lakin bu cəmiyyətin əsasını məhz şəxsi asılılıq münasibətləri təşkil etdiyinə görə, əmək və məhsullar öz real varlığından fərqli bir fantastik forma almalı olmur. Bunlar ictimai dövrana natural xidmətlər və natural mükəlləfiyyətlər kimi daxil olur. Burada əməyin bilavasitə ictimai formasını heç də əmtəə istehsalı əsasında qurulan cəmiyyətdəki kimi əməyin ümumiliyi deyil, onun natural forması, onun xüsusiyyəti təşkil edir. Əmtəə istehsal edən əmək kimi, biyar əməyi də vaxtla ölçülür, lakin hər bir təhkimli bilir ki, öz ağası üçün işləyərkən öz şəxsi iş qüvvəsinin müəyyən qədərini sərf edir. Onun keşişə verməli olduğu əşər keşişdən aldığı xeyir-duadan müqayisə edilməz qədər aydın bir şeydir. Beləliklə, orta əsrlərdə insanlar bir-biri ilə qarşılaşdıqda onların üzündəki xarakterik maskalar hər necə qiymətləndirilsə də, insanların öz əməyində onların ictimai münasibətləri hər halda burada şeylərin, əmək məhsullarının ictimai münasibətləri cildinə girməyib məhz insanların öz şəxsi münasibətləri kimi meydana çıxır.

Ümumi əməyi, yəni bilavasitə ictimailəşmiş əməyi tədqiq etmək üçün bu əməyin bütün mədəni xalqların tarixi başlanarkən təsadüf etdiyimiz ibtidai formasına qayıtmağımıza ehtiyac yoxdur. Öz istehlakı üçün taxıl, mal-qara, iplik, kətan, geyim şeyləri və i. a. istehsal edən kəndli ailəsinin patriarxal kənd istehsalı bizə daha yaxın bir misal verir. Bu müxtəlif şeylər həmin ailəyə öz ailə əməyinin müxtəlif məhsulları kimi qarşı durur, lakin bu şeylər bir-birinə əmtəə kimi qarşı durmur. Bu məhsulları yaradan müxtəlif işlər: tarlanın becərilməsi, mal-qaraya baxılması, əyiricilik, toxuculuq, dərzilik və i. a. öz natural formasında olan ictimai funksiyalardır, çünki bunlar, əmtəə istehsalında olduğu kimi, təbii surətdə meydana gəlmiş öz əmək bölgüsü olan ailənin daşıdığı funksiyalardır. Cins və yaş fərqləri, habelə ilin fəsillərinə görə təbii əmək şəraitinin dəyişilməsi ailə üzvləri arasında əmək bölgüsünü və ayrılıqda hər bir ailə üzvünün iş vaxtını tənzim edir. Lakin fərdi iş qüvvələrinin vaxtla ölçülən məsrəfi burada artıq lap əvvəldən həmin işlərin özünün ictimai tərifi kimi meydana çıxır, çünki burada fərdi iş qüvvələri lap əvvəldən ailənin məcmu iş qüvvəsinin ancaq orqanları kimi fəaliyyət göstərir.

Nəhayət, müxtəliflik xatirinə, ümumi istehsal vasitələri ilə işləyən və planauyğun surətdə [zelbstbewusst] öz fərdi iş qüvvələrini bir ictimai iş qüvvəsi kimi sərf edən sərbəst insanlar ittifaqını təsəvvürə gətirək. Robinzon əməyinin bütün tərifləri burada təkrar olunur, lakin fərdi miqyasda deyil, ictimai miqyasda təkrar olunur. Robinzon əməyinin bütün məhsulları ancaq onun şəxsi məhsulu idi və, deməli, onun özü üçün bilavasitə istehlak şeyləri idi. Sərbəst insanlar ittifaqının bütün əmək məhsulu ictimai məhsuldur. Bu məhsulun bir hissəsi yenidən istehsal vasitələri xidməti görür. Həmin hissə ictimai məhsul olaraq qalır. Lakin digər hissə ittifaq üzvləri tərəfindən yaşayış vasitələri kimi istehlak olunur. Buna görə də həmin hissə onların arasında bolüşdürülməlidir. Bu bölüşdürmənin üsulu ictimai istehsal orqanizminin öz xarakterinə və istehalçıların tarixi inkişaf pilləsinə uyğun olaraq dəyişiləcəkdir. Yalnız əmtəə istehsalı ilə müqayisə üçün fərz edək ki, yaşayış vasitələrində hər bir istehsalçının payı onun iş vaxtı ilə müəyyən edilir. Bu şəraitdə iş vaxtı iki cür rol oynayardı. Onun ictimai-planauyğun surətdə bölüşdürülməsi müxtəlif əmək funksiyaları ilə müxtəlif tələbat arasında lazımi nisbət yaradır. Digər tərəfdən, iş vaxtı eyni zamanda məcmu əməkdə və, deməli, bütün məhsulun fərdi surətdə istehlak edilən hissəsində istehsalçıların fərdi iştirakı üçün bir ölçüdür. Burada insanların öz əməyinə və öz əmək məhsullarına olan ictimai münasibətləri həm istehsalda, həm də bölgüdə son dərəcə aydındır.

Əmtəə istehsalçıları cəmiyyətinin ümumi ictimai istehsal münasibəti ondan ibarətdir ki, burada istehsalçılar öz əmək məhsullarına əmtəə kimi, deməli, dəyər kimi yanaşırlar və bu şey formasında onların xüsusi işləri bir-birinə bərabər insan əməyi nisbətində olur; belə bir cəmiyyət üçün ən münasib din forması abstrakt insanı təqdis edən xristianlıqdır, xüsusən onun protestantlıq, deizm və i. a. kimi burjua növləridir. Qədim Asiya, antik və i. a. istehsal üsulları şəraitində məhsulun əmtəəyə çevrilməsi və, deməli, insanların əmtəə istehsalçısı kimi varlığı tabe rol oynayır, lakin icma yaşayış tərzinin dağılması daha çox dərinləşdikcə, bu rol daha əhəmiyyətli olur. Əsil tacir xalqlar Epikur allahları kimi ancaq qədim dünyanın aləmlərarası fəzalarında və ya polyak cəmiyyətinin məsamələrindəki yəhudilər kimi yaşayırlar. Bu qədim ictimai istehsal orqanizmləri burjua ictimai istehsal orqanizminə nisbətən müqayisə edilməyəcək dərəcədə sadə və aydındır, lakin bunlar ya başqa adamlarla hələ təbii-qəbilə əlaqələri göbəyindən ayrılmamış olan fərdi insanın yetkin olmamasına, ya da bilavasitə ağalıq və tabelik münasibətlərinə əsaslanır. Bunları yaşadan şərt əməyin məhsuldar qüvvələrinin aşağı inkişaf pilləsində olmasından və müvafiq surətdə insanlar arasındakı münasibətlərin həyatın maddi istehsal prosesi çərçivəsi ilə məhdud olmasından, deməli, onların bir-birinə və təbiətə olan bütün münasibətlərinin məhdudluğundan ibarətdir. Bu gerçək məhdudluq təbiəti ilahiləşdirən qədim dinlərdə və xalq etiqadlarında ideal surətdə əks olunur. Gerçək aləmin dini inikası ümumiyyətlə ancaq o zaman aradan qalxa bilər ki, insanların gündəlik əməli həyat münasibətləri onların bir-biri ilə və təbiətlə aydın və ağla uyğun əlaqələrində ifadə olunsun. İctimai həyat prosesinin, yəni maddi istehsal prosesinin quruluşu öz üzərindəki mistik dumanlı pərdəni ancaq o zaman atacaqdır ki, bu quruluş insanların sərbəst ictimai ittifaqının məhsulu olsun və onların şüurlu planauyğun nəzarəti altında olsun. Lakin bundan ötrü cəmiyyətin müəyyən maddi əsası və ya bir sıra müəyyən maddi həyat şəraiti lazımdır ki, bu da uzun sürən və əzablı bir inkişaf prosesinin təbii surətdə yetişən məhsuludur.