KAPİTAL. Siyasi iqtisadın tənqidi

– Doğrudur siyasi iqtisad dəyəri və dəyər kəmiyyətini – kifayət qədər olmasa da – təhlil etmiş34 və bu formalarda gizlənən məzmunu aşkar çıxarmışdır! Lakin siyasi iqtisad bircə dəfə də belə bir sual verməmişdir ki, nəyə görə bu (məzmun belə bir forma alır, başqa sözlə desək – nəyə görə əmək dəyərdə ifadə olunur, əməyin ölçüsü olmaq etibarı ilə onun sərf olunduğu müddət isə əmək məhsulunun dəyər kəmiyyətində35? İnsanın istehsal prosesi üzərində deyil, istehsal prosesinin insanlar üzərində hakim olduğu bir ictimai formasiyaya mənsub olmaq damğası daşıyan formullar siyasi iqtisadın burjua düşüncəsinə özlüyündə aydın olan bir şey kimi, məhsuldar əmək qədər təbii və zəruri bir şey kimi görünür. Buna görə də kilsə xadimləri xristianlıqdan əvvəlki dinlərə necə xor baxırlarsa, siyasi iqtisad da burjua ictimai istehsal orqanizmindən əvvəlki ictimai istehsal orqanizmi formalarına təqribən eləcə xor baxır36.

Mübadilə dəyərinin yaradılması prosesində təbiətin rolu haqqında bəzi iqtisadçıların darıxdırıcı və mənasız mübahisəsi də göstərir ki, əmtəə aləminə xas olan fetişizm, yaxud əməyin ictimai təriflərinin şey şəklində görünməsi bu iqtisadçıları nə dərəcədə çaşdırır. Mübadilə dəyəri şeyin istehsalına sərf olunmuş əməyi ifadə etmək üçün ancaq müəyyən bir ictimai üsul olduğuna görə, özlüyündə aydındır ki, təbiətin verdiyi maddə, məsələn, veksellərin məzənnəsində nə qədərdirsə, mübadilə dəyərində də bundan artıq deyildir.

Əmtəə forması burjua istehsalının ən ümumi və ən az inkişaf etmiş forması olub, bunun da nəticəsində, keçmiş dövrlərdə indiki qədər hakim və, deməli, xarakterik bir forma olmasa da, çox erkən meydana çıxdığına görə, adama elə gəlir ki, onun fetişlik xarakterini hələ nisbətən asanlıqla görmək olar. Lakin daha konkret formalarda onun hətta bu zahiri sadəliyi də aradan qalxır. Monetar sistemindəki illüziyalar haradan meydana gəlir? Ondan meydana gəlir ki, bu sistem pul olmaq etibarı ilə qızıl və gümüşün ictimai istehsal münasibətini təmsil etdiyini, lakin qəribə ictimai xassələri olan təbiət şeyləri formasında təmsil etdiyini görməmişdir. Monetar sisteminə bu qədər təkəbbürlə yanaşan müasir siyasi iqtisadı götürün: məgər o, kapitalı tədqiq etməyə, başlayan kimi onun fetişizmi dərhal tamamilə hiss edilmirmi? Torpaq rentasının cəmiyyətdən deyil, torpaqdan meydana gəlməsi haqqında fiziokratların illüziyası çoxdanmı aradan qalxmışdır?

Lakin irəliyə qaçmamaq üçün biz burada əmtəə formasının özünə aid olan daha bir misalla kifayətlənəcəyik. Əmtəələrin dili olsaydı, onlar deyərdi: bizim istehlak dəyərimiz bəlkə də insanları maraqlandırır. Biz şey olduğumuza görə, bunun bizə dəxli yoxdur. Lakin bizim maddi təbiətimizə dəxli olan ancaq dəyərdir. Bizim özümüzün bir şey-əmtəə kimi tədavül etməyimiz buna ən yaxşı sübutdur. Biz bir-birimizə ancaq mübadilə dəyərləri kimi münasibətdə oluruq. İndi dinləyib görək əmtəənin qəlbi iqtisadçının dili ilə nələr söyləyir:

«Dəyər» (mübadilə dəyəri) «şeylərin xassəsidir, sərvət» (istehlak dəyəri) «insanın xassəsidir. Bu mənada dəyər hökmən mübadilənin olmasını tələb edir, sərvət isə–yox»). «Sərvət» (istehlak dəyəri) «insanın atributudur, dəyər – əmtəənin atributudur. İnsan və ya cəmiyyət sərvətli olur; inci və ya almaz qiymətli olur… İnci və ya almaz bir inci və ya almaz olaraq dəyərə malik olur»).

İndiyədək hələ heç bir kimyaçı incidə və almazda mübadilə dəyəri kəşf etməmişdir. Lakin dərindən tənqidi düşündüklərini iddia edən və bu «kimyəvi» maddəni ixtira edən iqtisadçılar hesab edirlər ki, dəyər şeylərin özünə məxsusdur, onların istehlak dəyəri isə onların maddi xassələrindən asılı deyildir. Həmin iqtisadçıların bu əqidəsini belə qəribə bir cəhət möhkəmləndirir ki, şeylərin istehlak dəyəri insanlar üçün mübadiləsiz, yəni şeylə insan arasındakı bilavasitə münasibətdə reallaşır, halbuki dəyər ancaq mübadilədə, yəni müəyyən ictimai prosesdə reallaşa bilər. Burada sadədil Doqberini necə də xatırlamayasan ki, o, gecə gözətçisi Sikola37 belə şeylər öyrədir: «gözəllik şəraitin verdiyi nemətdir, oxuyub yazmaq məharətini isə təbiət verir».

İKİNCİ FƏSİL

MÜBADİLƏ PROSESİ

Əmtəələr özləri bazara gedib bir-biri ilə mübadilə oluna bilməz. Deməli, biz onları saxlayanlara, əmtəə sahiblərinə müraciət etməliyik. Əmtəələr şeydir və buna görə də insan qarşısında acizdir. Əmtəələr öz xoşu ilə getmirsə, insan onlara zor işlədə bilər, yəni onları götürüb apara bilər38. Müəyyən şeylər arasındakı münasibətlərin əmtəə münasibətləri ola bilməsi üçün əmtəə sahibləri arasındakı münasibətlər gərək elə şəxslərin münasibətlərindən ibarət olsun ki, onların bu şeylərə iradəsi çatsın: beləliklə, bir əmtəə sahibi yalnız digərinin iradəsi üzrə, deməli, onlardan hər biri yalnız onların hər ikisi üçün ümumi olan iradə tədbiri vasitəsi ilə öz əmtəəsini özgəsinə verib özgə əmtəəsinə yiyələnə bilər. Deməli, onlar bir-birini xüsusi mülkiyyətçi kimi tanımalıdırlar. Bu yuridik münasibət, – bunun da forması müqavilədir, həm də bu müqavilənin qanunla təsbit edilib-edilməməsinin fərqi yoxdur, – iradə münasibətidir, bunda da iqtisadi münasibət əks olunur. Bu yuridik münasibətin və ya iradə münasibətinin məzmununu iqtisadi münasibət özü verir39. Burada şəxslər bir-biri üçün ancaq əmtəələrin nümayəndələri kimi, yəni əmtəə sahibləri kimi mövcuddurlar. Tədqiqat gedişində biz ümumiyyətlə görəcəyik ki, şəxslərin xarakterik iqtisadi maskaları ancaq iqtisadi münasibətlərin təcəssümüdür və bu şəxslər həmin münasibətlərin təmsilçiləri kimi bir birinə qarşı dururlar.

Əmtəə sahibini öz əmtəəsindən fərqləndirən məhz odur ki, əmtəə üçün hər bir başqa əmtəə cismi ancaq onun öz dəyərinin təzahür formasıdır. Anadangəlmə bərabərləşdirici və həyasız olan əmtəə nəinki öz canını, hətta öz cismini də hər bir başqa əmtəə ilə, hətta simaca Maritornesdən də eybəcər bir əmtəə ilə mübadilə etməyə həmişə hazırdır. Əmtəənin başqa əmtəə cisimlərindəki konkret xassələri qavramaq qabiliyyəti olmamasını əmtəə sahibi öz beş və daha artıq hissi ilə tamamlayır. Onun əmtəəsi onun özü üçün bilavasitə istehlak dəyərinə malik deyildir. Yoxsa o həmin əmtəəni bazara çıxarmazdı. Bu əmtəə başqaları üçün istehlak dəyərinə malikdir. Öz sahibi üçün əmtəənin bütün bilavasitə istehlak dəyəri ancaq ondan ibarətdir ki, bu əmtəə mübadilə dəyəri daşıyıcısıdır və, deməli, mübadilə vasitəsidir40. Buna görə də əmtəə sahibi öz əmtəəsini mübadilə yolu ilə elə başqa əmtəələrə dəyişmək istəyir ki, onların istehlak dəyərinə ehtiyacı olsun. Bütün əmtəələr öz sahibləri üçün istehlak dəyəri deyildir və öz sahibi olmayanlar üçün istehlak dəyəridir. Deməli, bunlar daim əldən-ələ keçməlidir. Lakin əmtəələrin belə əldən-ələ keçməsi bunların mübadiləsidir, mübadilədə isə onların bir-birinə münasibəti dəyərlərin münasibəti kimidir və onlar bir dəyər olaraq reallaşır. Deməli, əmtəələr istehlak dəyəri kimi reallaşmaq imkanı almazdan əvvəl dəyər kimi reallaşmalıdır.

Digər tərəfdən, əmtəələr dəyər kimi reallaşa bilməzdən əvvəl onlar özlərinin istehlak dəyəri olduğunu sübut etməlidir, çünki onlara sərf olunan əmək ancaq başqaları üçün faydalı formada sərf edildikdə nəzərə alınır. Lakin bu əməyin başqaları üçün həqiqətən faydalı olub-olmadığını, bu əməyin verdiyi məhsulun hər hansı bir özgə tələbatını ödəyib-ödəmədiyini ancaq mübadilə sübut edə bilər.

Hər bir əmtəə sahibi öz əmtəəsini ancaq elə əmtəələrə mübadilə etmək istəyir ki, bunların istehlak dəyəri onun tələbatını ödəsin. Bu cəhətdən mübadilə onun üçün xalis fərdi bir prosesdir. Digər tərəfdən, o öz əmtəəsini dəyər kimi reallaşdırmaq, yəni öz əmtəəsini eyni dəyərə malik başqa əmtəə ilə dəyişdirmək istəyir, həm də onun üçün fərqi yoxdur ki, öz əmtəəsi başqa əmtəələrin sahibləri üçün istehlak dəyərinə malikdir, ya yox. Bu cəhətdən mübadilə onun üçün ümumi bir ictimai prosesdir. Lakin eyni bir proses eyni zamanda bütün əmtəə sahibləri üçün yalnız fərdi və yalnız ümumi bir ictimai proses ola bilməz.

Məsələyə bir qədər diqqətlə baxdıqda görərik ki, hər bir əmtəə sahibi üçün hər bir özgə əmtəəsi onun əmtəəsinin xüsusi ekvivalenti rolunu oynayır, buna görə də onun öz əmtəəsi bütün başqa əmtəələrin ümumi ekvivalenti rolunu oynayır. Lakin bu cəhətdən bütün əmtəə sahibləri eyni vəziyyətdə olduqlarından, heç bir əmtəə ümumi ekvivalent deyildir, buna görə əmtəələr bir-biri ilə dəyər kimi eyniləşdiriləcəyi və bir-biri ilə dəyər kəmiyyətləri kimi müqayisə ediləcəyi ümumi nisbi dəyər formasına da malik deyildirlər. Beləliklə, əmtəələr bir-birinin qarşısına ümumiyyətlə əmtəə kimi deyil, ancaq məhsul kimi, yaxud istehlak dəyəri kimi çıxırlar.

Bizim əmtəə sahibləri bu çətin vəziyyətdə Faust kimi düşünürlər: «Əvvəl iş idi». Həm də onlar hələ düşünməyə başlamazdan qabaq iş görürdülər. Əmtəə təbiətinin qanunları əmtəə sahiblərinin təbii instinktində təzahür edir. Onlar öz əmtəələrini bir-birinə dəyər kimi, deməli, əmtəə kimi ancaq o halda bərabərləşdirə bilərlər ki, bunları müəyyən bir başqa əmtəə ilə müqayisə etsinlər, bunları həmin əmtəəyə ümumi ekvivalent kimi qarşı qoysunlar. Bunu əmtəənin təhlili göstərdi. Lakin ancaq ictimai hərəkət müəyyən əmtəəni ümumi ekvivalentə çevirə bilər. Buna görə də bütün başqa əmtəələrin ictimai hərəkəti müəyyən bir əmtəəni ayırır, bütün əmtəələr isə öz dəyərini onda ifadə edir. Bununla da həmin əmtəənin natural forması ictimai cəhətdən tanınan ekvivalent forma olur. Ümumi ekvivalent funksiyası göstərilən ictimai proses sayəsində həmin ayrılmış əmtəənin spesifik ictimai funksiyası olur. Bu əmtəə dönüb pul olur.

«Onların fikri birdir və öz qüvvət və hakimiyyətini yırtıcıya verəcəklər». «Bu nişana, yaxud vəhşi heyvan adına, ya da onun adının sayına malik olan şəxsdən başqa heç kəs nə ala biləcək, nə də sata biləcəkdir» (Apokalipsis).

Pul kristalı mübadilə prosesinin zəruri məhsuludur, burada müxtəlif əmək məhsulları felən bir-birinə bərabər tutulur və bununla da felən əmtəəyə çevrilir. Mübadilənin genişlənib dərinləşdiyi tarixi proses əmtəənin təbiətində istehlak dəyəri ilə dəyər arasında qalıb mürgüləyən əksliyi inkişaf etdirir. Dövriyyə üçün bu əksliyin xarici ifadəsini vermək tələbatı əmtəə dəyərinin müstəqil formasının meydana çıxmasına doğru aparır və bu tələbat o vaxta qədər davam edir ki, əmtəənin iki yerə bölünüb əmtəə və pul əmələ gətirməsi yolu ilə məsələ tamamilə həll edilmiş olsun. Deməli, əmək məhsulları əmtəəyə çevrildikcə, əmtəə də pula çevrilir41.

Bilavasitə məhsul mübadiləsi, bir tərəfdən, sadə dəyər ifadəsi formasına malikdir, digər tərəfdən isə hələ buna malik deyildir. Gördüyümüz kimi, bu forma belədir: x miqdar A əmtəə = y miqdar B əmtəəyə. Bilavasitə məhsul mübadiləsi forması isə belədir: x miqdar A istehlak şeyi = y miqdar B istehlak şeyinə42. Burada A şey ilə B şey mübadiləyə qədər əmtəə deyildir, bunlar ancaq mübadilə sayəsində əmtəə olur. İstehlak şeyinin dönüb potensial mübadilə dəyəri olması üçün lazım gələn birinci ilkin şərt ondan ibarətdir ki, bu istehlak şeyi qeyri-istehlak dəyəri kimi mövcuddur, öz sahibinin bilavasitə tələbatından artıq miqdarda olur. Şeylər özlüyündə insandan xaricdədir və buna görə də özgəninkiləşdirilə bilər. Bu özgəninkiləşdirmənin qarşılıqlı olması üçün insanlar yalnız dinməzcə bir-birinin qarşısına bu özgəninkiləşdirilən şeylərin xüsusi mülkiyyətçisi kimi, buna görə də həmçinin bir-birindən asılı olmayan şəxslər kimi çıxmalıdırlar. Lakin istər patriarxal ailə, istər qədim hind icması, istərsə inklər dövləti və i. a. olsun, təbii surətdə meydana gələn icmanın üzvləri arasında bu cür qarşılıqlı özgəninkilik münasibəti yoxdur. Əmtəə mübadiləsi icma qurtardığı yerdən, icmanın başqa icmalarla və ya başqa icmaların üzvləri ilə təmas etdiyi yerdən başlanır. Lakin şeylər zahiri münasibətlərdə əmtəəyə çevrildikdə, əks təsir yolu ilə icma daxilində də bunlar əmtəə olur. Bunların miqdarca mübadilə nisbəti əvvəllər tamamilə təsadüfidir. Bunlar ancaq ona görə mübadiləyə daxil olur ki, sahibləri bunları qarşılıqlı surətdə bir-birinə verib dəyişmək istəyirlər. Bu zaman özgəsinin istehlak şeylərinə olan tələbat yavaş-yavaş möhkəmləşir. Mübadilə daim təkrar olunmaq sayəsində müntəzəm bir ictimai proses olur. Buna görə də zaman keçdikcə əmək məhsullarının heç olmazsa bir hissəsi qəsdən mübadilə ehtiyacları üçün istehsal olunmağa başlayır. Bu vaxtdan etibarən, bir tərəfdən, şeyin bilavasitə istehlak üçün faydalılığı ilə onun mübadilə üçün faydalılığı arasındakı fərq sabitləşir. Onun istehlak dəyəri onun mübadilə dəyərindən ayrılır. Digər tərəfdən, şeylərin mübadiləsindəki miqdar nisbəti onların öz istehsalından asılı bir hal alır. Vərdiş sayəsində bunlar dəyər kəmiyyətləri kimi təsbit olunur.

Bilavasitə məhsul mübadiləsində hər bir əmtəə öz sahibi üçün bilavasitə mübadilə vasitəsidir və onun sahibi olmayan üçün ekvivalentdir, – lakin ancaq o zaman ekvivalentdir ki, bu əmtəə onun sahibi olmayan üçün istehlak dəyəri olsun. Deməli, mübadilə edilən şey hələ öz istehlak dəyərindən, yaxud mübadilə edən şəxslərin fərdi tələbatından asılı olmayan heç bir dəyər forması almır. Lakin mübadilə prosesinə daxil olan əmtəələrin sayı və müxtəlifliyi artdıqca, belə bir formanın da zəruriliyi getdikcə daha çox inkişaf edir. Məsələ onu həll etmək vasitələri ilə bir zamanda meydana çıxır. Əmtəə sahiblərinin öz məmulatını müxtəlif başqa məmulata mübadilə etdikləri və bunları bir-birinə bərabərləşdirdikləri əmtəələr dövriyyəsi heç vaxt elə baş verə bilməz ki, bu zaman müxtəlif əmtəə sahiblərinin müxtəlif əmtəələri öz dövriyyələri çərçivəsində eyni bir üçüncü əmtəəyə mübadilə olunmasın və bir dəyər kimi ona bərabər tutulmasın. Belə bir üçüncü əmtəə müxtəlif başqa əmtəələr üçün ekvivalent olub, məhdud çərçivədə olsa da, bilavasitə ümumi və ya ictimai ekvivalent forması kəsb edir. Bu ümumi ekvivalent forması onu doğuran ani ictimai təmasla birlikdə meydana gəlir və yox olur. Bu forma növbə ilə və ani surətdə gah bir əmtəənin, gah da başqa əmtəənin nəsibi olur. Lakin əmtəə mübadiləsi inkişaf etdikcə, bu forma ancaq müəyyən əmtəə növləri ilə möhkəm birləşib qalır, yaxud kristallaşıb pul forması alır. Ümumi ekvivalent formasının məhz hansı əmtəə növü ilə birləşməsi əvvəllər təsadüfi olur. Lakin burada ümumiyyətlə və bütünlükdə iki cəhət həlledici rol oynayır. Pul forması ya mübadilə yolu ilə kənardan alınan və həqiqətən yerli məhsulların mübadilə dəyərinin təbii surətdə meydana gəlmiş təzahür formasını təmsil edən ən mühüm şeylərlə, ya da özgəninkiləşdirilən yerli əmlakın başlıca ünsürü olan bir istehlak şeyi ilə, məsələn, mal-qara ilə birləşib qalır. Pul forması birinci olaraq köçəri xalqlar içərisində inkişaf edir, çünki onların bütün əmlakı mütəhərrik formadadır, deməli, bilavasitə özgəninkiləşdirilən formadadır və onların həyat tərzi daim onları başqa icmalarla təmasa gətirir və bununla da məhsul mübadiləsinə sövq edir. İnsanlar çox zaman qulun şəxsində adamın özünü ilkin pul materialına çevirmişlər, amma torpağı heç zaman bu materiala çevirməmişlər. Belə bir ideya ancaq artıq inkişaf etmiş burjua cəmiyyətində meydana gələ bilərdi. Bu ideya ancaq XVII əsrin son qərinəsində meydana gəlmiş, bunu milli miqyasda həyata keçirməyə isə ilk dəfə yüz il sonra, Fransa burjua inqilabı zamanı təşəbbüs edilmişdir.

Əmtəə mübadiləsi öz məhdud məhəlli çərçivəsini dağıtdıqca və buna görə də əmtəə dəyəri yüksəlib ümumiyyətlə insan əməyinin maddiləşməsinə çevrildikcə, pul forması ümumi ekvivalent kimi bir ictimai funksiyanı yerinə yetirmək üçün lap öz təbiəti etibarı ilə xüsusən yararlı olan əmtəələrə, məhz nəcib metallara keçir.

«Qızıl və gümüş öz təbiətinə görə pul deyildir, amma pul öz təbiətinə görə qızıl və gümüşdür»43, – bu fikri, həmin metalların təbii xassələrinin pul funksiyalarına uyğun gəlməsi sübut edir44. Lakin hələlik biz pulun ancaq bir funksiyasını bilirik, bu da əmtəə dəyərinin təzahür forması olmaq, yaxud əmtəə dəyərləri kəmiyyətlərinin öz ictimai ifadəsini tapdığı material olmaqdır. Yalnız elə bir materiya dəyər təzahürünün adekvat forması, yaxud abstrakt əməyin və, deməli, bərabər insan əməyinin maddiləşməsi ola bilər ki, onun bütün nüsxələri eyni keyfiyyətə malik olsun. Digər tərəfdən, dəyər kəmiyyətlərinin fərqi xalis miqdar xarakteri daşıdığına görə, pul əmtəəsi xalis miqdarca fərqlənməyə qabil olmalıdır, yəni elə xassələrə malik olmalıdır ki, onu istənilən qədər xırda hissələrə bölmək və yenidən bu hissələrdən əmələ gətirmək mümkün olsun. Qızıl və gümüş öz təbiətinə görə bu xassələrə malikdir.

Pul əmtəənin istehlak dəyəri ikiləşir. Pul əmtəə bir əmtəə kimi malik olduğu xüsusi istehlak dəyərindən başqa, – məsələn, qızıldan dişə plomb qoymaq üçün istifadə edilir, zinət şeyləri hazırlamaq üçün o, xammal olur və i. a. – öz spesifik ictimai funksiyalarından irəli gələn formal istehlak dəyəri kəsb etmiş olur.

Bütün başqa əmtəələr pulun ancaq xüsusi ekvivalentləri, pul isə bunların ümumi ekvivalenti olduğuna görə, xüsusi əmtəə olan bu əmtəələrin pula münasibəti ümumi bir əmtəəyə olan münasibətdir.

Biz artıq gördük ki, pul forması ancaq bir əmtəəyə bütün qalan əmtəələrin münasibətlərinin həmin əmtəədə nəqş olunmuş inikasıdır. Deməli, pulun əmtəə olması45 faktı ancaq o adama bir kəşf kimi görünə bilər ki, pulun hazır formasını əsas tutub pulu bu hazır şəkildə təhlil etmək istəsin. Mübadilə prosesi pula çevirdiyi əmtəəyə onun dəyərini vermir, onun ancaq spesifik dəyər formasını verir. Bu iki tərifin qarışdırılması ona gətirib çıxarır ki, qızıl və gümüşün dəyərini xəyali hesab etməyə başlayırlar46. Pulu müəyyən funksiyalarında sadəcə pul nişanı ilə əvəz etmək mümkün olduğuna görə, buradan belə başqa bir səhv də doğmuşdur ki, pul ancaq nişandır. Digər tərəfdən, bu yanılmada belə bir cəhətin tutqun şəkildə sezildiyini görmək olar ki, şeylərin pul forması onların özü üçün onlardan kənar bir cəhətdir və bu forma arxasında gizlənən insan münasibətlərinin ancaq təzahür formasıdır. Bu mənada hər bir əmtəə ancaq bir nişan olardı, çünki dəyər olmaq etibarı ilə əmtəə ona sərf olunmuş insan əməyinin ancaq şey qabığıdır47. Lakin müəyyən istehsal üsulu əsasında şeyləri kəsb etdiyi ictimai xassələri və ya bu istehsal üsulu əsasında əməyin ictimai təriflərinin kəsb etdiyi şey formalarını sadəcə nişan adlandırmaqla bunların insan zəkasının ixtiyarı məhsulu adlandırmış olurlar. XVIII əsr maarifçilərinin həvəslə işlətdikləri üsul belə idi, bunu tətbiq etməklə istəyirdilər ki, insan münasibətlərinin daşıdığı və meydana gəlməsini hələ izah edə bilmədikləri müəmmalı formalar üzərindən əsrarəngizlik örtüyünü, heç olmazsa müvəqqəti olaraq götürüb atsınlar.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, əmtəənin ekvivalent formasında onun dəyər kəmiyyəti miqdarca müəyyən deyildir. Əgər biz biliriksə ki, qızıl puldur, yəni bütün başqa əmtəələrə bilavasitə mübadilə edilə bilər, onda biz hələ heç də bilmirik ki, məsələn, 10 funt qızıl neçəyədir. Hər bir başqa əmtəə kimi, qızıl da öz dəyərinin kəmiyyətini ancaq nisbi surətdə, ancaq başqa əmtəələrdə ifadə edə bilər. Qızılın öz dəyəri onun istehsalı üçün tələb edilən iş vaxtı ilə müəyyən olunur və eyni qədər iş vaxtı hər hansı başqa əmtəənin nə qədərində kristallaşmışsa, həmin əmtəənin bu miqdarında ifadə olunur48; Qızıl dəyərinin bu nisbi kəmiyyəti qızılın istehsal edildiyi yerdə, bilavasitə mübadilə ticarətində belə müəyyən olunur. Qızıl tədavülə pul kimi girdikdə, onun dəyəri artıq məlumdur. Əgər XVII əsrin artıq axırıncı on illərində pulun təhlili pulun əmtəə olduğunu müəyyən etmiş olsa da, bu hər halda təhlilin ancaq başlanğıcı idi. Çətinlik pulun əmtəə olduğunu başa düşməkdə deyil, əmtəənin necə və nə səbəbə pul olduğunu aşkara çıxarmaqdadır49.

Biz gördük ki, sadə dəyər ifadəsinin özündə, yəni x miqdar A əmtəə = y miqdar B əmtəəyə ifadəsində belə bir illüziya doğur ki, başqa bir şeyin dəyər kəmiyyəti ifadə olunan şey öz ekvivalent formasına guya əmtəələrin bu münasibətindən asılı olmadan malikdir, həmin şey bu formaya özünün anadangəlmə ictimai xassəsi kimi malikdir. Biz bu illüziyanın necə möhkəmləndiyini izlədik. Ümumi ekvivalent forma müəyyən əmtəənin natural forması ilə qovuşduqda, yaxud kristallaşıb pul forması aldıqda, bu illüziya başa çatmış olur. Həm də bu zaman belə bir təəssürat oyanır ki, guya müəyyən əmtəənin pul olmasına səbəb ancaq bütün başqa əmtəələrin öz dəyərlərini onda ifadə etməsi deyil, əksinə, bu əmtəələrin öz dəyərlərini onda ifadə etməsinə səbəb onun pul olmasıdır. Vasitəçi hərəkət öz doğurduğu nəticədə yox olub gedir və onun izi qalmır. Əmtəələr özləri heç bir yardım göstərmədən, özlərindən kənarda və özləri ilə yanaşı mövcud olan əmtəə cismində öz dəyərinin hazır surətini tapır. Bu şeylər – qızıl və gümüş – yerdən çıxarıldıqları şəkildə eyni zamanda hər cür insan əməyinin bilavasitə təcəssümü olur. Pulun ecazkar xarakteri də buradan irəli gəlir. Bizim indi öyrəndiyimiz cəmiyyət quruluşunda insanların ictimai istehsal prosesindəki münasibətləri xalis atomistik münasibətlərdir. Bunun nəticəsində onların istehsal münasibətləri onların nəzarətindən və şüurlu fərdi fəaliyyətindən asılı olmayan şey xarakteri alır. Bu ən əvvəl onda təzahür edir ki, onların əmək məhsulları ümumiyyətlə əmtəə forması alır. Beləliklə, pul fetişinin sirri əmtəə fetişinin ancaq nəzərə çarpan və göz qamaşdıran sirridir.

ÜÇÜNCÜ FƏSİL

PUL, YAXUD ƏMTƏƏ TƏDAVÜLÜ

1. DƏYƏRLƏRİN ÖLÇÜSÜ

Mən bu əsərin hər yerində, sadəlik xatirinə, fərz edirəm ki, pul əmtəə ancaq qızıldır.

Qızılın birinci funksiyası ondan ibarətdir ki, əmtəə aləminə onun dəyərini ifadə etmək üçün, yəni əmtəələrin dəyərlərini keyfiyyətcə eyni olan və miqdarca müqayisə edilə bilən eyni adlı kəmiyyətlər kimi ifadə etmək üçün material versin. Beləliklə, qızıl dəyərlərin ümumi ölçüsü funksiyasını daşıyır və spesifik ekvivalent əmtəə olan qızıl əvvəlcə məhz bu funksiyasına görə pul olur.

Əmtəələrin ortaq ölçülü olmasına səbəb pul deyildir. Əksinə. dəyər olmaq etibarı ilə bütün əmtəələr məhz maddiləşmiş insan əməyi olduqlarına görə və, deməli, özlüyündə ortaq ölçülü olduqlarına görə, – məhz buna görə bütün əmtəələr öz dəyərlərini eyni bir spesifik əmtəə ilə ölçə bilir, beləliklə də bu əmtəəni özləri üçün ümumi olan dəyərlər ölçüsünə, yəni pula çevirir. Dəyər ölçüsü olmaq etibarı ilə pul, əmtəələrə daxilən xas olan dəyər ölçüsünün, yəni iş vaxtının zəruri təzahür formasıdır50

Əmtəə dəyərinin qızılda ifadəsi: x miqdar A əmtəə = q miqdar pul əmtəəyə, – əmtəənin pul formasıdır, yaxud onun qiymətidir. İndi dəmirin dəyərini ictimai əhəmiyyətə malik formada göstərmək üçün bircə tənlik: 1 ton dəmir = 2 unsiya qızıla tənliyi kifayətdir. Bu tənliyi başqa əmtəələrin dəyər tənlikləri ilə bir sırada çiyin-çiyinə verib yeriməsinə daha ehtiyac yoxdur, çünki ekvivalent əmtəə, qızıl, artıq pul xarakterinə malikdir. Buna görə də əmtəələrin ümumi nisbi dəyər forması indi yenə öz ilk şəklinə – sadə, yaxud tək nisbi dəyər formasına qayıdır. Digər tərəfdən, geniş nisbi dəyər ifadəsi, yaxud nisbi dəyər ifadələrinin sonsuz sırası pul əmtəənin spesifik nisbi dəyər forması olur. Lakin bu sıra artıq indi əmtəə qiymətlərində ictimai surətdə verilmişdir. Hər bir qiymət cədvəlindəki yazıları sağdan sola oxuyun, onda pulun dəyər kəmiyyətinin mümkün olan bütün əmtəələrdə ifadəsini görərsiniz. Lakin pulun özünün qiyməti yoxdur. Bütün başqa əmtəələrin bu vahid nisbi dəyər formasında iştirak etmək üçün pul özünə öz ekvivalenti kimi münasibətdə olmalıdır.

Əmtəələrin ümumiyyətlə dəyər forması kimi, onların qiyməti də, yaxud pul forması da onların hisslərlə qavranılan real cismani formasından fərqli bir şeydir, deməli, ancaq təsəvvürdə mövcud olan yalnız ideal formadır. Dəmir, kətan, buğda və sairənin dəyəri, gözlə görünməsə də, şeylərin özündə mövcuddur; dəyər bunların qızıla bərabərliyində, qızıla nisbətində, onların, necə deyərlər, ancaq beynindəki nisbətdə ifadə olunur. Buna görə də əmtəələri saxlayan şəxs əmtəələrin qiymətini xarici aləmə bildirmək üçün öz dilini onların ixtiyarına verməli və ya onların üstünə kağız yarlıqlar yapışdırmalı olur51. Əmtəə dəyərlərinin qızılda ifadəsi ideal xarakter daşıdığına görə, bu əməliyyat üçün də ancaq fikrən təsəvvür edilən qızıl, yaxud ideal qızıl tətbiq oluna bilər. Hər bir əmtəə sahibi bilir ki, öz əmtəələrinin dəyərini qiymət formasına, yaxud fikrən təsəvvür olunan qızıl formasına salmışsa, hələ heç də öz əmtəələrini əsil qızıla çevirməmişdir və milyonlarla hesablanan əmtəə dəyərlərini qızılda ifadə etmək üçün ona zərrə qədər də real qızıl lazım deyildir. Deməli, dəyər ölçüsü rolunu pul ancaq fikrən təsəvvür olunan pul, yaxud ideal pul kimi oynayır. Bu vəziyyət pul haqqında ən mənasız nəzəriyyələr doğurmuşdur. Dəyər ölçüsü funksiyasını ancaq fikrən təsəvvür olunan pul yerinə yetirirsə də qiymət tamamilə real pul materialından asılıdır. Dəyər, yəni, məsələn, bir ton dəmirdəki qədər insan əməyi fikrən təsəvvür edilən və eyni qədər əməyi ehtiva edən miqdarda pul əmtəədə ifadə olunur. Deməli, qızılın, gümüşün və ya misinmi dəyər ölçüsü olmasından asılı olaraq bir ton dəmirin dəyəri tamamilə müxtəlif qiymətlərdə, yaxud tamamilə müxtəlif miqdar qızıl, gümüş və ya misdə ifadə olur.