KAPİTAL. Siyasi iqtisadın tənqidi

Məsələ daha aydın olsun deyə, bunu əmtəə cisimləri özlüyündə, yəni istehlak dəyərləri kimi ölçülərkən istifadə olunan ölçülərin timsalında göstərək. Fiziki cisim olan qənd kəlləsinin müəyyən ağırlığı, çəkisi vardır, lakin heç bir qənd kəlləsi onun çəkisini bilavasitə görmək və ya hiss etmək imkanı vermir. Buna görə də biz çəkisi əvvəlcədən müəyyən edilmiş olan bir neçə dəmir parçası götürürük. Qənd kəlləsinin cismani forması kimi, dəmirin də cismani forması özlüyündə götürüldükdə, əsla ağırlığın təzahür forması deyildir. Bununla belə, qənd kəlləsini ağırlıq kimi ifadə etmək üçün biz onu dəmirlə çəki nisbətinə gətiririk. Bu nisbətdə dəmir ağırlıqdan başqa heç bir şeydən ibarət olmayan bir cisimdir. Buna görə də dəmirin miqdarı qəndin çəkisi üçün ölçüdür və qəndin fiziki cisminə nisbətdə ancaq ağırlıq təcəssümüdür, yaxud ağırlığın təzahür formasıdır. Dəmir ancaq çəkisi axtarılan qəndin və ya başqa bir cismin onunla əlaqəyə girdiyi nisbət daxilində belə bir rol oynayır. Əgər hər iki cismin ağırlığı olmasaydı, onlar bu nisbətə girə bilməzdi və bunlardan biri digərinin ağırlıq ifadəsi ola bilməzdi. Biz onları tərəzinin gözünə qoyduqda, yəqin edərik ki, ağırlıq olmaq etibarı ilə onların hər ikisi həqiqətən bir-birinin eynidir və buna görə də müəyyən proporsiyada götürüldükdə, onların çəkisi bir olur. Dəmirin cismi çəki ölçüsü olmaq etibarı ilə, qənd kəlləsinə nisbətdə ancaq ağırlığı təmsil etdiyi kimi, bizim dəyər ifadəmizdə də, sürtukun cismi kətana nisbətdə ancaq dəyəri təmsil edir.

Lakin bənzəyiş buradaca bitir. Qənd kəlləsinin çəki ifadəsində dəmir hər iki cisimdə olan təbii xassəni, yəni ağırlığı təmsil edir, kətanın dəyər ifadəsində isə sürtuk hər iki şeyin təbii olmayan bir xassəsini: onların dəyərini, xalis ictimai bir cəhəti təmsil edir.

Əmtəənin, məsələn, kətanın nisbi dəyər forması onun dəyər varlığını onun cismindən və bu cismin xassələrindən tamamilə fərqli bir şey kimi, məsələn, «sürtukabənzər» bir şey kimi ifadə etdiyinə görə, artıq həmin ifadənin özü göstərir ki, onun arxasında müəyyən bir ictimai münasibət gizlənir. Ekvivalent forma isə buna lap əks xarakter daşıyır. Axı bu forma məhz ondan ibarətdir ki, müəyyən əmtəə cismi, məsələn, sürtuk, özlüyündə müəyyən bir şey dəyəri ifadə edir, deməli, lap öz təbiəti etibarı ilə dəyər formasına malikdir. Doğrudur, bu ancaq elə bir dəyər nisbəti çərçivəsində doğru ola bilər ki, orada kətan, əmtəə sürtuk əmtəəyə bir ekvivalent münasibətində olsun25. Lakin müəyyən bir şeyin xassələri onun başqa şeylərə olan münasibətindən meydana gəlməyib belə bir münasibət daxilində ancaq aşkara çıxdığı üçün elə görünür ki, sürtukda ağırlığı və ya istiliyi saxlamaq qabiliyyəti olduğu kimi eynilə ekvivalent forma, başqa əmtəələrə bilavasitə mübadilə olunmaq qabiliyyəti də guya əzəldən vardır. Kobud burjua baxışlı bir iqtisadçının qarşısına ancaq hazır şəkildə – pul kimi çıxdıqda onu heyrətə salan ekvivalent formanın müəmmalılığı da buradan irəli gəlir. Onda iqtisadçı qızıl ilə gümüşün mistik xarakterindən yaxasını qurtarmağa çalışaraq, bunların yerinə öz parıltısı ilə gözləri az qamaşdıran əmtəələr qoymağa və vaxtı ilə əmtəə ekvivalenti rolu oynamış adi əmtəələrin adlarını getdikcə daha artıq bir həvəslə sadalamağa başlayır. O heç ağlına da gətirmir ki, artıq ən sadə dəyər ifadəsi: 20 arşın kətan = 1 sürtuka ifadəsi ekvivalent formanın sirrini açmağa imkan verir.

Ekvivalent xidməti görən əmtəənin cismi həmişə abstrakt insan əməyinin təcəssümü kimi meydana çıxır və eyni zamanda da həmişə müəyyən bir faydalı, konkret əməyin məhsuludur. Beləliklə, bu konkret əmək abstrakt insan əməyinin ifadəsi olur. Məsələn, sürtuk ancaq abstrakt insan əməyinin təcəssümü olan bir şeydirsə, onda faktik surətdə bu sürtukda təcəssüm edən dərzi əməyi də abstrakt insan əməyinin təcəssümü formasından başqa bir şey deyildir. Kətanın dəyər ifadəsində dərzi əməyinin faydalılığı bu əməyin paltar hazırlanmasında və, deməli, – insan hazırlanmasında26 deyildir, elə bir şey istehsal etməsindədir ki, bunda biz dərhal dəyəri görürük, yəni kətanın dəyərində maddiləşmiş əməkdən əsla fərqlənməyən əmək birkintisi görürük. Belə bir dəyər güzgüsü hazırlamaq üçün dərzilik özündə ümumiyyətlə insan əməyi olmaq kimi öz abstrakt xassəsindən başqa heç bir şeyi əks etdirməməlidir.

Dərzilik formasında, həmçinin toxuculuq formasında, insan iş qüvvəsi sərf olunur. Deməli, bu hər iki fəaliyyət insan əməyi olmaq kimi ümumi bir xassəyə malikdir və bəzi müəyyən hallarda, məsələn, dəyər istehsalında bunlar ancaq həmin nöqteyi-nəzərdən götürülməlidir. Bunda mistik heç bir şey yoxdur. Lakin əmtəə dəyərinin ifadəsində məsələ başqa şəkil alır. Məsələn, kətanın dəyərini toxuculuğun öz konkret formasında deyil, insan əməyi olmaq kimi özünün ən ümumi keyfiyyəti ilə yaratdığını ifadə etmək üçün toxuculuğa dərzilik, – kətanın ekvivalentini yaradan konkret əmək abstrakt insan əməyi təcəssümünün əyani forması kimi qarşı qoyulur.

Beləliklə, ekvivalent formanın ikinci xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, burada konkret əmək öz əksliyinin, abstrakt insan əməyinin təzahür forması olur.

Lakin bu konkret əmək, dərzilik, burada fərqlərdən məhrum olan insan əməyinin sadəcə ifadəsi kimi meydana çıxdığına görə, o başqa bir əməklə, kətandakı əməklə bərabərlik formasına malik olur; buna görə də o, əmtəə istehsal edən hər bir başqa əmək kimi, xüsusi əmək olduğuna baxmayaraq, hər halda bilavasitə ictimai formada olan əməkdir. Məhz buna görə də həmin əmək başqa əmtəəyə bilavasitə mübadilə oluna bilən bir məhsulda ifadə olunur. Beləliklə, ekvivalent formanın üçüncü xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, xüsusi əmək öz əksliyinin forması olur, yəni bilavasitə ictimai formada əmək olur.

Bir çox təfəkkür formaları ilə, ictimai formalarla və təbii formalarla yanaşı olaraq ilk dəfə dəyər formasını təhlil edən böyük tədqiqatçıya müraciət etsək, ekvivalent formanın hər iki son xüsusiyyəti bizim üçün daha aydın olar. Mən Aristoteli nəzərdə tuturam.

Aristotel hər şeydən əvvəl tamamilə aydın göstərir ki, əmtəənin pul forması sadə dəyər formasının ancaq daha da inkişafıdır, yəni bir əmtəə dəyərinin hər hansı başqa bir əmtəə dəyərində ifadəsinin daha da inkişafıdır; o deyir:

«5 yataq = 1 evə»,

«eynilə o deməkdir» ki:

5 yataq = filan qədər pula

Daha sonra, o başa düşür ki, bu dəyər ifadəsini ehtiva edən dəyər nisbəti özü də evlə yatağın keyfiyyətcə eyniləşdirildiyini bildirir və fərqləri hiss edilən bu şeylərin mahiyyətləri arasında belə bir eyniyyət olmasaydı, bunlar bir-birinə ortaq ölçülü kəmiyyətlər nisbətində ola bilməzdi.

O deyir: «Bərabərlik olmadan mübadilə ola bilməz, ortaq ölçü olmadan isə bərabərlik ola bilməz». Lakin o burada çətinlikdə qalıb dayanır və dəyər formasının təhlilini daha davam etdirmir. «Lakin həqiqətdə mümkün deyildir ki, bu qədər müxtəlif şeylər ortaq ölçülü olsun», yəni keyfiyyətcə bərabər olsun. Belə bir bərabərləşdirmə şeylərin əsil təbiətinə ancaq yabançı ola bilər, deməli, ancaq «əməli tələbatı ödəmək üçün süni bir üsul» ola bilər.

Beləliklə, Aristotel öz təhlilini davam etdirə bilməməsinin səbəbini özü bizə göstərmiş olur, bu, dəyər anlayışının olmamasıdır. Yataqların dəyər ifadəsində yataqlar üçün evin təmsil etdiyi bərabər cəhət, yəni ümumi substansiya nədən ibarətdir? Aristotel deyir ki, belə bir şey «həqiqətdə mövcud ola bilməz». Nəyə görə? Ev yatağın qarşısına bərabər bir şey kimi çıxır, çünki ev bunların hər ikisində – həm evdə, həm də yataqda olan həqiqətən ümumi cəhəti təmsil edir. Bu isə insan əməyidir.

Lakin əmtəə dəyərləri formasında bütün əmək növlərinin bərabər və, deməli, eyni əhəmiyyətə malik insan əməyi kimi ifadə olunması faktını Aristotel dəyər formasının özündən aşkara çıxara bilməmişdi, çünki yunan cəmiyyəti qul əməyinə əsaslanırdı və buna görə də onun təbii bazisi insanların və onların iş qüvvəsinin bərabərsizliyi idi. Bütün əmək növləri ümumiyyətlə insan əməyi olduğundan, onların bərabərliyini və eyni əhəmiyyətə malik olmasını, – dəyər ifadəsinin bu sirrini yalnız o zaman açmaq olar ki, insanların bərabərliyi ideyası xalqın beynində artıq möhkəm kök salmış olsun. Bu isə ancaq elə bir cəmiyyətdə mümkündür ki, orada əmtəə forması əmək məhsulunun ümumi forması olsun və, deməli, əmtəə-sahibləri olaraq insanların bir-birinə münasibəti hakim ictimai münasibət olsun. Aristotelin dühası özünü məhz bunda göstərir ki, o, əmtəələrin dəyər ifadəsində bərabərlik münasibətini kəşf edir. Yalnız onun yaşadığı cəmiyyətin tarixi çərçivəsi ona «həqiqətdə» bu bərabərlik münasibətinin məhz nədən ibarət olduğunu aşkara çıxarmaqda mane olmuşdur.

4) Bütövlükdə sadə dəyər forması

Əmtəənin sadə dəyər forması həmin əmtəənin onunla eyni cinsdən olmayan əmtəəyə dəyər nisbətindən, yaxud onun bu axırıncıya mübadilə nisbətindən ibarətdir. Keyfiyyətcə A əmtəənin dəyəri B əmtəənin A əmtəəyə bilavasitə mübadilə edilə bilməsində ifadə olunur. Miqdar cəhətdən isə o, müəyyən qədər B əmtəənin məlum miqdar A əmtəəyə mübadilə edilə bilməsində ifadə olunur. Başqa sözlə: əmtəənin dəyəri o zaman müstəqil ifadə olunur ki, bu dəyər bir «mübadilə dəyəri» kimi götürülsün. Biz bu fəslin əvvəllərində ümumən qəbul edilmiş şəkildə demişdik ki, əmtəə istehlak dəyəri EƏ mübadilə dəyəridir, lakin ciddi yanaşsaq, bu doğru deyildir. Əmtəə istehlak dəyəri, yaxud istehlak şeyidir və «dəyərdir». Əmtəə bu ikili təbiətini o zaman aşkara çıxarır ki, onun dəyəri onun natural formasından fərqli olan xüsusi bir təzahür forması alır, məhz mübadilə dəyəri formasını alır, həm də təcrid edilmiş halda nəzərdən keçirilən əmtəə heç zaman bu formaya malik olmur, lakin bu formaya həmişə ancaq başqa əmtəəyə, onunla eyni cinsdən olmayan əmtəəyə dəyər nisbətində, yaxud mübadilə nisbətində malik olur. Bir halda ki, bu bizim yadımızdadır, onda yuxarıda dürüst işlədilməyən ifadə səhv doğurmur, ancaq ixtisar xatirinə işlədilir.

Təhlilimiz göstərdi ki, əmtəənin dəyər forması, yaxud dəyər ifadəsi əmtəə dəyərinin təbiətindən irəli gəlir, heç də bunun əksinə deyildir, dəyər və dəyərin kəmiyyəti onu mübadilə dəyəri kimi ifadə etmək üsulundan irəli gəlmir. Lakin istər merkantilistlər və onların Ferye, Qanil və i. a. kimi müasir pərəstişkarları, istərsə bunların antipodları, Bastia və kompaniyası kimi müasir azad ticarət tərəfdarları məhz belə xəyal edirlər. Merkantilistlər ağırlıq mərkəzini dəyər ifadəsinin keyfiyyət cəhəti üzərinə, əmtəənin pulda öz mükəmməl ifadəsini tapan ekvivalent forması üzərinə keçirirlər, – öz malını hər necə olsa başdan etməli olan müasir azad ticarət çərçiləri isə, əksinə, başlıca diqqəti nisbi dəyər formasının kəmiyyət cəhətinə verirlər. Deməli, onların fikrincə, əmtəənin həm dəyəri, həm də dəyər kəmiyyəti ancaq əmtəələrin mübadilə münasibətində əldə etdikləri ifadədə, yəni ancaq əmtəələrin hazırkı qiymət cədvəli sütunlarında mövcuddur. Öz peşəsinə görə vəzifəsi Lombard–strit bankirlərinin qarma-qarışıq təsəvvürlərini mümkün qədər daha çox alimliklə bəzəməkdən ibarət olan şotlandiyalı Makleod mövhumatçı merkantilistlərlə azad ticarətin məlumatlı tərəfdarlarının müvəffəqiyyətli sintezindən ibarətdir.

A əmtəənin B əmtəəyə mübadilə nisbətində A əmtəənin dəyər ifadəsinin yaxından nəzərdən keçirilməsi bizə göstərdi ki, bu nisbət daxilində A əmtəənin natural forması ancaq istehlak dəyərinin surətidir, B əmtəənin natural forması isə ancaq dəyərin formasıdır, yaxud dəyərin surətidir. Beləliklə əmtəədə istehlak dəyəri ilə dəyər arasında gizli halda olan daxili əkslik xarici əkslik vasitəsi ilə, yəni iki əmtəənin nisbəti vasitəsi ilə ifadə olunur, bu nisbətdə bir əmtəə – dəyəri ifadə olunan əmtəə – bilavasitə ancaq istehlak dəyəri rolu oynayır, digər əmtəə – dəyər ifadə edən əmtəə – isə bilavasitə ancaq mübadilə dəyəri rolu oynayır. Deməli, əmtəənin sadə dəyər forması əmtəədə istehlak dəyəri ilə dəyər arasında olan əksliyi sadə təzahür formasıdır.

Hər bir cəmiyyətdə əmək məhsulu istehlak şeyidir, lakin ancaq müəyyən bir tarixi inkişaf dövrü əmək məhsulunu əmtəəyə çevirir; bu da məhz elə bir dövrdür ki, orada faydalı şeyin istehsalına sərf olunan əmək həmin şeyin «predmetlik» xassəsi, onun dəyəri kimi meydana gəlir. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, əmtəənin sadə dəyər forması eyni zamanda əmək məhsulunun sadə əmtəə formasıdır, buna görə də əmtəə formasının inkişafı dəyər formasının inkişafına mütabiqdir.

Sadə dəyər formasının, ancaq bir sıra metamorfozlardan keçərək gəlib qiymət forması alan bu rüşeym formasının kafi olmadığı artıq ilk nəzərdən aydındır.

A əmtəənin dəyərinin hər hansı bir B əmtəədə ifadəsi A əmtəənin dəyərini ancaq onun öz istehlak dəyərindən fərqləndirir və buna görə də onu özündən fərqli olan hər hansı bir tək əmtəə ilə mübadilə münasibətinə gətirir; lakin bu ifadə həmin əmtəənin bütün başqa əmtəələrlə keyfiyyət eyniliyini və miqdar mütənasiblıyini bildirmir. Bir əmtəənin sadə nisbi dəyər formasına başqa əmtəənin tək ekvivalent forması mütabiqdir. Məsələn, kətanın nisbi dəyər ifadəsində sürtuk ancaq bu tək əmtəəyə, kətana nisbətən ekvivalent formaya, yaxud bilavasitə mübadilə olunmaq formasına malikdir.

Halbuki tək dəyər forması öz-özünə daha mükəmməl formaya keçir. Doğrudur, tək forma vasitəsi ilə bir A əmtəənin dəyəri başqa növdən olan ancaq bir əmtəədə ifadə olunur, amma bu zaman əsla fərqi yoxdur ki, həmin əmtəə məhz hansı əmtəədir: sürtukmu, dəmirmi, buğdamıdır və i. a. Eyni bir əmtəə gah bu növ, gah da başqa növ əmtəə ilə mübadilə münasibətlərinə girdikcə, onun dəyərinin müxtəlif sadə ifadələri meydana gəlir. Onun dəyər ifadələrinin sayı ancaq özündən fərqli olan əmtəə növlərinin sayı qədərdir. Beləliklə, əmtəə dəyərinin tək ifadəsi onun dəyərinin bir sıra müxtəlif sadə ifadələrinə çevrilir; həm də sıra istənildiyi kimi uzadıla bilər.

B. DOLĞUN VƏ YA GENİŞ DƏYƏR FORMASI

z miqdar A əmtəə = u miqdar B əmtəəyə, yaxud = v miqdar S əmtəəyə, yaxud = w miqdar D əmtəəyə, yaxud = x miqdar E əmtəəyə, yaxud = i. a.

(20 arşın kətan=1 sürtuka, yaxud=10 f. çaya, yaxud=40 f. qəhvəyə, yaxud=1 kvarter buğdaya, yaxud=2 unsiya qızıla, yaxud=1/2 ton dəmirə, yaxud = i. a.)

1) Geniş nisbi dəyər forması

İndi məlum əmtəənin, məsələn, kətanın dəyəri əmtəə aləminin saysız-hesabsız başqa ünsürlərində ifadə olunur. Hər bir başqa əmtəə cismi kətanın dəyəri üçün güzgü olur27. Beləliklə, ancaq indi bu dəyər özü həqiqətən fərqlərdən məhrum insan əməyi birkintisi kimi meydana çıxır. Çünki həmin dəyəri yaradan əmək indi hər bir başqa insan əməyinə bərabər bir əmək kimi tamamilə aydın ifadə olunmuşdur ki, burada da insan əməyinin nə kimi natural formaya malik olmasının və sürtukda, buğdada, dəmirdə, qızıldamı və i. a. maddiləşməsinin fərqi yoxdur. Buna görə də indi kətan öz dəyər forması sayəsində başqa növ yalnız bircə əmtəə ilə deyil, bütün əmtəə aləmi ilə də ictimai münasibətə girir. Əmtəə olmaq etibarı ilə o bu aləmin vətəndaşıdır. Eyni zamanda əmtəə dəyərinin sonsuz ifadə sırası göstərir ki, əmtəə dəyəri təzahür etdiyi hər bir xüsusi istehlak dəyəri formasına tam etinasızlıqla yanaşır.

Birinci formada – 20 arşın kətan=1 sürtuka formasında – bu iki əmtəənin bir-birinə müəyyən miqdar nisbətində mübadilə olunması sadə bir təsadüf kimi görünə bilər. Əksinə, ikinci formada bunun arxasında gizlənən, təsadüfi təzahürdən mahiyyətcə fərqlənən və bu təzahürü müəyyən edən əsas dərhal meydana çıxır. Kətan dəyəri öz kəmiyyəti etibarı ilə eynilə qalır, o istər sürtukda, qəhvədə, dəmirdə və i. a., – ən müxtəlif sahiblərə məxsus saysız-hesabsız müxtəlif əmtəələrdə ifadə olunsun, – bunun fərqi yoxdur. İki fərdi əmtəə sahibinin təsadüfi münasibəti aradan qalxır. Aydın olur ki, mübadilə əmtəənin dəyər kəmiyyətini tənzim etmir, əksinə, əmtəənin dəyər kəmiyyəti onun mübadilə nisbətlərini tənzim edir.

2) Xüsusi ekvivalent forma

Hər bir əmtəə: sürtuk, çay, buğda, dəmir və i. a., kətanın dəyər ifadəsində ekvivalent kimi və buna görə də dəyər çismi kimi meydana çıxır. İndi bu əmtəələrdən hər birinin müəyyən natural forması bir çox başqaları ilə yanaşı xüsusi ekvivalent formadır. Eynilə də müxtəlif əmtəə cisimlərində olan cürbəcür müəyyən, konkret faydalı əmək növləri indi ancaq, ümumiyyətlə insan əməyinin təcəssümü və təzahürünün xüsusi formaları kimi meydana çıxır.

3) Dolğun və ya geniş dəyər formasının nöqsanları

Əvvələn, əmtəənin nisbi dəyər ifadəsi burada natamamdır, çünki onun dəyərini ifadə edəm sıra heç bir zaman bitmir. Halqaları dəyər tənliklərindən ibarət olan silsilə yeni meydana çıxan və dəyərin yeni ifadəsi üçün material verən hər bir əmtəə növü daxil edilməklə həmişə uzadıla bilər. İkincisi, bu silsilə ayrı-ayrı və müxtəlif növlü dəyər ifadələrinin rəngarəng mənzərəsini təşkil edir. Nəhayət, bu geniş formada hər bir əmtəənin nisbi dəyəri ifadə olunursa, – əslində belə də olmalıdır, – onda hər bir əmtəənin nisbi dəyər forması dəyər ifadələrinin sonsuz sırasıdır və bu sıra hər hansı başqa bir əmtəənin nisbi dəyər formasının ifadəsindən fərqlidir. Geniş nisbi dəyər formasının nöqsanları özü də ona müvafiq olan ekvivalent formada inikas edir. Hər bir ayrıca əmtəə növünün natural, forması burada saysız-hesabsız başqa xüsusi ekvivalent formalarla yanaşı xüsusi bir ekvivalent forma olduğu üçün ümumiyyətlə ancaq məhdud ekvivalent formalar mövcuddur və bunlardan hər biri qalanlarının hamısını qeyri-mümkün edir. Eynilə də hər bir xüsusi əmtəə ekvivalentində olan müəyyən, konkret, faydalı əmək növü insan əməyinin yalnız xüsusi təzahür formasıdır, deməli, mükəmməl təzahür forması deyildir. Doğrudur, insan əməyi bu xüsusi təzahür formalarının məcmusunda ən dolğun və ya mükəmməl təzahür formasını alır. Bununla belə, o burada vahid təzahür formasına malik deyildir.

Əslində geniş nisbi dəyər forması ancaq birinci formadakı sadə nisbi dəyər ifadələrinin və ya tənliklərinin məcmusundan ibarətdir. məsələn:

20 arşın kətan = 1 sürtuka,

20 arşın kətan = 10 f. çaya və i. a.

Lakin bu tənliklərin hər birində onunla eyniyyət təşkil edən əks tənlik də vardır:

1 sürtuk = 20 arşın kətana,

10 f. çay = 20 arşın kətana və i. a.

Doğrudan da: əgər birisi öz kətanını bir çox başqa əmtəələrə mübadilə edirsə və, deməli, onun dəyərini bir sıra başqa əmtəələrdə ifadə edirsə, onda yəqin, bir çox başqa əmtəə sahibləri də hökmən öz əmtəələrini kətana mübadilə etməlidirlər, deməli, öz müxtəlif əmtəələrinin dəyərini eyni bir üçüncü əmtəədə, kətanda ifadə etməlidirlər. Beləl1iklə: 20 arşın kətan = 1 sürtuka, yaxud = 10 f. çaya, yaxud = və i. a. – sırasını tərsinə çevirək, yəni əslində bu sırada artıq mövcud olan əks nisbəti ifadə edək, onda belə alınar:

C. ÜMUMİ DƏYƏR FORMASI

1) Dəyər formasının dəyişilmiş xarakteri

İndi əmtəələr öz dəyərlərini belə ifadə edir: 1) sadə şəkildə, çünki bunlar öz dəyərlərini təkcə bir əmtəədə ifadə edir, və 2) vahid şəkildə, çünki bunlar öz dəyərlərini eyni bir əmtəədə ifadə edir. Onların dəyər forması sadədir və onların hamısına aiddir, deməli hamısı üçün ümumidir.

I və II formalar ancaq buna nail olurdu ki, müəyyən əmtəənin dəyəri onun öz istehlak dəyərindən və ya onun əmtəə cismindən fərqli bir şey kimi ifadə olunurdu.

Birinci forma bu cür dəyər tənlikləri verirdi: 1 sürtuk = 20 arşın kətana, 10 f. çay = 1/2 ton dəmirə və i. a. Sürtukun dəyəri kətana bərabər bir şey kimi, çayın dəyəri dəmirə bərabər bir şey kimi ifadə olunur və i. a. Lakin kətanla dəmir bir-birindən nə qədər fərqlidirsə, onlara bərabər olan bu bir şey də, sürtukun və çayın dəyəri ifadələri də bir-birindən o qədər fərqlidir. Aydındır ki, həyatda bu formaya ancaq mübadilənin ilk mərhələsində təsadüf edilir, zira bu mərhələdə əmək məhsulları ancaq tək-tək və təsadüfi mübadilə hallarında əmtəələrə çevrilir.

İkinci forma əmtəənin dəyərini onun öz istehlak dəyərindən birinci formaya nisbətən daha dolğun surətdə fərqləndirir, çünki dəyər, məsələn, sürtukun dəyəri burada onun natural formasına mümkün olan bütün şəkillərdə – kətana bərabər, çaya bərabər və i. a., ancaq sürtukun özündən başqa istənilən hər şeyə bərabər bir şey kimi qarşı durur. Digər tərəfdən, burada əmtəələrin hər hansı bir ümumi dəyər ifadəsinə əsla imkan qalmır, çünki hər bir ayrıca əmtəənin dəyər ifadəsində bütün başqa əmtəələr ancaq ekvivalent formada meydana çıxır. Geniş dəyər formasına ilk dəfə əslində o zaman təsadüf edilir ki, müəyyən bir əmək məhsulu, məsələn, mal-qara daha bir istisna kimi deyil, adətən bir çox başqa əmtəələrə mübadilə edilsin.

Yeni əldə etdiyimiz III forma əmtəə aləminin dəyərlərini bu aləmdən ayrılan eyni bir əmtəə növündə, məsələn kətanda ifadə edir və, beləliklə, bütün əmtəələrin dəyərlərini bunların kətana bərabərliyi vasitəsi ilə təmsil edir. Kətana bərabər bir şey olaraq hər bir əmtəə dəyəri indi nəinki öz istehlak dəyərindən, habelə hər cür istehlak dəyərindən də fərqlənir, bununla da o özü həmin əmtəə ilə bütün başqa əmtəələr arasındakı ümumi cəhəti ifadə edir. Deməli, dəyər olmaq etibarı ilə əmtəələr arasında yalnız bu forma həqiqətən münasibətlər yaradır və ya bunları bir-birinə nisbətdə mübadilə dəyəri kimi meydana çıxmağa məcbur edir.

Əvvəlki formaların hər ikisi hər bir əmtəənin dəyərini ya onunla yekcins olmayan bircə əmtəədə, ya da ondan fərqli olan bir sıra əmtəələrdə ifadə edir. Hər iki halda dəyər forması əldə etmək ayrıca bir əmtəənin, necə deyərlər, öz xüsusi işidir və o bunu qalan əmtəələrin yardımı olmadan edir. Qalan əmtəələr ona münasibətdə ancaq passiv bir ekvivalent rolu oynayır. Ümumi dəyər forması isə, əksinə, ancaq bütün əmtəə aləminin ümumi bir işi kimi meydana çıxır. Bir əmtəə ancaq ona görə ümumi dəyər ifadəsi alır ki, onunla bir zamanda bütün başqa əmtəələr öz dəyərini eyni bir ekvivalentdə ifadə edir və yeni meydana çıxan hər bir əmtəə də bunu təqlid etməlidir. Bununla bərabər məlum olur ki, əmtəələrin dəyər predmetliyi bu şeylərin sadəcə «ictimai varlığından» ibarət olduğuna görə, ancaq onların hərtərəfli ictimai münasibəti vasitəsi ilə ifadə oluna bilər, buna görə də onların dəyər forması ictimai əhəmiyyətə malik bir forma olmalıdır.

Özlərinin kətana bərabərliyi formasında bütün əmtəələr indi nəinki keyfiyyətcə bərabər, yəni ümumiyyətlə dəyər olur, habelə miqdarca da müqayisə edilə bilən dəyər kəmiyyəti olur. Onlar öz dəyərlərinin kəmiyyətlərini eyni bir materialda – kətanda əks etdirdiklərinə görə, bu dəyər kəmiyyətləri qarşılıqlı surətdə biri digərində əks olunur. Məsələn, 10 f. çay = 20 arşın kətana, habelə 40 f. qəhvə = 20 arşın kətana. Deməli, 10 f. çay = 40 f. qəhvəyə. Yaxud: bir funt qəhvədə 1 funt çaydakı qədər dəyər substansiyasının, əməyin ancaq dörddə biri vardır.

Əmtəə aləminin ümumi nisbi dəyər forması bu aləmdən kənar edilmiş ekvivalent əmtəəyə, kətana, ümumi ekvivalent xarakteri verir. Kətanın öz natural forması bütün əmtəə aləmi üçün ümumi olan dəyər surəti olur, kətan bütün başqa əmtəələrə bilavasitə mübadilə olunmaq qabiliyyəti əldə edir. Onun cismani forması hər cür insan əməyinin görünən təcəssümü, ümumi ictimai qılafı rolunu oynayır. Toxuculuq, kətanı istehsal edən xüsusi əmək, eyni zamanda ümumi və ictimai formada, bütün başqa əmək növləri ilə bərabərlik formasında olur. Ümumi dəyər formasını təşkil edən saysız-hesabsız tənliklər kətanda təcəssüm olunan əməyi hər bir başqa əmtəədə olan bütün əmək növlərinə növbə ilə bərabərləşdirir, bununla da toxuculuğu ümumiyyətlə insan əməyinin ümumi təzahür forması edir. Beləliklə, əmtəə dəyərində maddiləşmiş əmək gerçək əmək növlərinin bütün konkret formaları və faydalı xassələrinin təcrid edildiyi əmək olaraq nəinki mənfi ifadə alır, habelə onun öz müsbət təbiəti də aydın surətdə meydana çıxır. Bu əməyin müsbət təbiəti ondan ibarətdir ki, bütün gerçək əmək növləri onlar üçün ümumi olan insan əməyi xarakterinə, insan iş qüvvəsi məsrəfinə müncər edilmişdir.

Əmək məhsullarını sadəcə, fərqlərdən məhrum insan əməyi birkintiləri şəklində təmsil edən ümumi dəyər forması lap öz quruluşu ilə göstərir ki, o, əmtəə aləminin ictimai ifadəsidir. Beləliklə, bu forma aşkara çıxarıb göstərir ki, həmin aləm daxilində əməyin ümumi bəşəri xarakteri onun spesifik ictimai xarakterini təşkil edir.

2) Nisbi dəyər forması ilə ekvivalent formanın inkişafı arasındakı münasibət

Nisbi dəyər formasının inkişaf dərəcəsinə ekvivalent formanın inkişaf dərəcəsi uyğun gəlir. Lakin, – bunu qeyd etmək isə əhəmiyyətlidir – ekvivalent formanın inkişafı ancaq nisbi dəyər formasının inkişafının ifadəsi və nəticəsidir.

Əmtəənin sadə və ya tək nisbi dəyər forması başqa əmtəəni tək ekvivalent edir. Geniş nisbi dəyər forması, – əmtəə dəyərinin bütün başqa əmtəələrdəki bu ifadəsi – həmin əmtəələrə müxtəlif əlahiddə ekvivalentlər forması verir. Nəhayət, bir əlahiddə əmtəə növü ümumi ekvivalent forması alır, çünki bütün başqa əmtəələr özlərinin vahid ümumi dəyər forması üçün onu material edir.

Ümumiyyətlə dəyər forması nə dərəcədə inkişaf edirsə, onun iki qütbü – nisbi dəyər forması ilə ekvivalent forma arasındakı əkslik də eyni dərəcədə inkişaf edir.