KAPİTAL. Siyasi iqtisadın tənqidi

52

2-ci nəşrə qeyd. „Qızıl və gümüş qanuna görə eyni zamanda pul, yəni dəyər ölçüsü funksiyası daşıdığı yerdə daim bunları eyni bir materiya hesab etmək üçün əbəs cəhdlər göstərilmişdir. Eyni iş vaxtının həmişə qümüş və qızılın eyni proporsiyalarında maddiləşdiyini güman etmək əslində belə güman etmək deməkdir ki, gümüş ilə qızıl eyni bir materiyadır və bunlardan az qiymətli metalın, gümüşün müəyyən miqdarı qızılın müəyyən miqdarının daim müəyyən kəsir hissəsini təşkil edir. III Eduardın hökmranlığı zamanından II Georqun zamanınadək ingilis pul tədavülü tarixi qızıl və gümüş dəyərlərinin qanuna əsasən qoyulmuş nisbəti ilə həqiqətdə bunların dəyərinin dəyişilməsi arasında baş verən uyğunsuzluq üzündən bu tədavülün pozulması hallarının fasiləsiz sırasından ibarət olmuşdur. Gah qızıl, gah da gümüş həddindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Həddindən artıq dərəcədə aşağı qiymətləndirilən metal tədavüldən çıxarılır, əridilib külçə halına salınır və xaricə aparılırdı. Onda hər iki metalın dəyəri arasındakı nisbət qanunvericilik yolu ilə yenidən dəyişdirilirdi, lakin tezliklə köhnə nominal dəyər kimi, yeni nominal dəyər də dəyərlərin həqiqi nisbəti ilə toqquşurdu. Bizim zəmanəmizdə Hindistan və Çində gümüşə olan tələb nəticəsində gümüşə nisbətən qızılın dəyərinin hətta çox zəif və müvəqqəti olaraq aşağı düşməsi Fransada ən böyük miqyasda eyni hadisəyə səbəb oldu, yəni gümüş ixrac edilməyə və qızıl gümüşü sıxışdırıb tədavüldən çıxarmağa başladı. 1855, 1856 və 1857-ci illərdə Fransaya qızıl idxalı onun ixracından 41 580 000 funt sterlinq artıq olmuş, gümüş ixracı isə onun idxalından 34 704 000 funt sterlinq artıq olmuşdur. Həqiqətdə qanuna əsasən hər iki metalın dəyər ölçüsü olduğu və buna görə də tədiyyə zamanı hər ikisinin qəbul edilməli olduğu, – həm də hər kəsin öz arzusuna görə istər qızıl, istərsə gümüş verə bildiyi, – ölkələrdə dəyəri qalxan metal məzənnəsindən artığa gedir və hər bir başqa əmtəə kimi, onun da qiyməti həddindən yüksək qiymətləndirilən metalla ölçülür, həm də ancaq bu axırıncısı dəyər ölçüsü olur. Bu sahədə bütün tarixi təcrübə sadəcə ondan ibarətdir ki, qanuna əsasən dəyər ölçüsü funksiyasını iki əmtəənin daşımalı olduğu yerlərdə həqiqətdə bu funksiyanı həmişə bunlardan ancaq biri daşımışdır“ (Karl Marks. „Siyasi iqtisadın tənqidinə dair”. Səh. 52-53 [bax: K. Marks və F, Engels. Əsərləri. İkinci nəşri, 13-cü cild, səh. 59–60]).

53

2-ci nəşrə qeyd. İngiltərədə pul ölçü vahidi olmaq etibarı ilə bir unsiya qızılın bərabər hissələrin tam rəqəminə bölünə bilməməsi kimi qəribə hal belə izah edilir: „Bizim sikkə sistemimiz əvvəlcə ancaq gümüş işlədilməsinə uyğunlaşdırılmışdı, buna görə də bir unsiya gümüş həmişə bərabər sikkələrin müəyyən miqdarına bölünə bilər; lakin ancaq gümüşə uyğunlaşdırılmış sikkə sisteminə qızıl sonralar daxil edildiyinə görə, bir unsiya qızıl bərabər qiymətli sikkələrin tam rəqəminə bölünə bilmir“ (Maclaren. „History og the Currency“, London, 1858, p. 16).

54

Məsələn ingilis funtu öz ilkin çəkisindən 1/3-dən az hissəsinə bərabərdir, Şotlandiya funtu birləşmə ərəfəsində öz ilkin çəkisinin ancaq 1/36 hissəsinə, fransız livri 1/74 hissəsinə, İspan maravedisi 1/1000 hissəsinə, Portuqaliya reysi isə daha kiçik bir hissəsinə bərabərdir.

55

2-ci nəşrə qeyd. „İndi adı ancaq ideal olaraq qalan sikkələr hər bir millətin ən qədim sikkələridir; bir zamanlar bunların hamısı real sikkə idi və bunlar real sikkə olduğuna görə, hesab da bu sikkələrlə aparılırdı”. (Galiani. „Della Moneta“, p. 153).

56

2-ci nəşrə qeyd. „Qiymət miqyası olmaq etibarı ilə qızıl da əmtəə qiymətləri kimi eyni hesab adları daşıdığına görə, məsələn, bir unsiya qızıl da bır ton dəmirin dəyəri kimi 3 funt sterlinq 17 şillinq 10 1/2 pensdə ifadə olunur, – qızılın bu hesab adlarını onun sikkə qiyməti adlandırmışlar. Buradan isə belə bir qəribə təsəvvür meydana gəlmişdir ki, guya qızıl (və ya gümüş) öz materialı ilə qiymətləndirilir və bütün başqa əmtəələrdən fərqli olaraq, qiymətini dövlət təyin elnr. Qızılın müəyyən çəki miqdarları üçün hesab adlarının təyin edilməsini səhv olaraq, həmin çəki miqdarlarının dəyərinin təyin olunması hesab edirlər” (Karl Marks. „Siyasi iqtisadın tənqidinə dair“, səh. 52 [bax: K. Marks və F. Engels. Əsərləri. İkinci nəşri, 13-cü cild, səh. 59]).

57

Müqayisə et: „Pul ölçü vahidi nəzəriyyələri“. „Siyasi iqtisadın tənqidinə dair". səh. 53 və sonrakılar [bax: K. Marks və F. Engels. Əsərləri. İkinci nəşrı, 13-cü cild, səh. 60 və sonrakılar]. „Sikkə qiymətinin qaldırılması və ya aşağı salınması haqqındakı bütün xəyallardan məqsəd budur ki, qızılın və ya gümüşün qanunla müəyyən edilmiş çəki miqdarlarına qanunla verilən pul adları dövlət hakimiyyətinin hökmü ilə daha böyük və ya daha kiçik çəki hissələrinə keçirilsin, belə ki, məsələn, gələcəkdə 74 unsiya qızıldan 20 şillinq əvəzinə 40 şillinq kəsilsin. Bütün bu xəyallar xüsusi kreditorlara və dövlət kreditorlarına qarşı sadəcə maliyyə fırıldaqları olmayıb "hər şeyə əlac edən iqtisadi vasitə" axtarıb tapmaq məqsədi güddüyünə görə, artıq Petti özünün "Quantulumcunque concerning Money. Tot he Lord Marquis of Halifax. 1682" adlı əsərində bu xəyalları çox gözəl təsvir etmişdir. Pettinin verdiyi təhlil bu məsələni o qədər mükəmməl əhatə edir ki, onun daha sonrakı xələfləri bir yana dursun, hətta bilavasitə xələfləri olan ser Dadli Nors və Con Lokk onun fikirlərini ancaq bayağılaşdıra bilmişdilər. O o cümlədən deyir: „Dekret vasitəsi ilə ölkənin sərvəti on qat artırıla bilsəydi, təəccüblü olardı ki, nəyə görə hökmdarlarımız artıq çoxdan bu cür dekretlər verməmişlər". (indicə adı çəkilən əsərdə, səh. 36).

58

"Ya da etiraf etmək lazım gələcəkdir ki, pulla götürülən bir milyonun bahası əmtəə ilə götürülən bərabər dəyərdən artıqdır”. (Le Trosne, sitat gətirilən əsər, səh. 919), deməli, „bir dəyərin bahası ona bərabər olan başqa dəyərdən artıqdır“.

59

İyeronimin səhrada gözəl qadın surətləri ilə mübarizəsinin göstərdiyi kimi, gəncliyində o öz maddi nəfsini çox çətinliklə öldürə bilirdisə, yaşa dolduqda da öz mənəvi nəfsini eyni dərəcədə çətinliklə öldürə bilirdi. Məsələn, o belə söyləyir: "Xəyalən mən xəllaqi-aləmin hüzuruna gəldim". Bir səs məndən soruşdu: "Sən kimsən?"– Dedim: "Mən xristianam". Xəllaqi-aləm qəzəblə dedi: "Yalan deyirsən, sən ancaq siseronçusan”.

60

Heraklit deyir ki, "Atəşə hər şey və atəş də hər şeyə mübadilə olunur, necə ki, qızıla əmtəələr mübadilə edilir və əmtəələrə də qızıl mübadilə olunur". (F. Lassalle. "Die Philosophie Herakleitos des Dunkeln" Berlin, 1858, Bd. I, S. 222) Lassal əsərin burasına yazdığı qeyddə, 224-cü səhifədəki 3-cü qeyddə yanlış olaraq pulu adi bir dəyər nişanı hesab edir.

61

Əvvəlcə, öz məhsulunu satmadan onu mübadilə edən qızıl və ya gümüş istehsalçısı, artıq yuxarıda dediyimiz kimi, istisna təşkil edir.

62

"Əlimizdə olan pul almaq istədiyimiz şeyləri və eyni zamanda bu pula satdığımız şeyləri təmsil edir”. (Mercier de la Riviere, sitat gətirilən əsər, səh. 586).

63

"Beləliklə, burada… dörd kənar nöqtə və sövdələşən üç fərd vardır ki bunlardan biri iki dəfə meydana çıxır" (Le Trosne, sitat gətirilən əsər, səh. 909).

64

2-ci nəşrə qeyd. Bu hadisə nə qədər nəzərə çarpsa da, çox zaman iqtisadçılar, xüsusən fritreder vuigaries bunu görə bilmir.

65

Müqayisə et: Cems Mill haqqında qeydlərim. "Siyasi iqtisadın tənqidinə dair", səh. 74–76 (bax: K. Marks və F. Engels. Əsərləri. İkinci nəşri. 13-cü cild, səh. 79-81). Burada iqtisadi məddahlıq metodu üçün iki cəhət xarakterikdir. Birincisi, əmtəə tədavülü ilə bilavasitə məhsul mübadiləsi arasındakı fərqlərdən sadəcə sərfnəzər edərək bunları eyniləşdirməkdir. İkincisi, kapitalist istehsal prosesinə xas olan ziddiyyətləri inkar etmək cəhdləridir; buna nail olmaq üçün kapitalist istehsal agentləri arasındakı münasibətlər əmtəə tədavülündən irəli gələn sadə münasibətlərə müncər edilir. Halbuki əmtəə istehsalı ilə əmtəə tədavülü ən müxtəlif istehsal üsullarına xas olan hadisələrdir, hərçənd bunların həcmi və əhəmiyyəti heç də eyni deyildir. Deməli, biz müəyyən istehsal üsullarının hamısına aid olan ancaq abstrakt əmtəə tədavülü kateqoriyalarını biliriksə, onda biz bu istehsal üsullarının differentia specifica-sı (xarakterik xüsusiyyətləri) haqqında qətiyyən heç bir şey bilmirik, bunların haqqında heç bir şey deyə bilmərik. Siyasi iqtisaddan başqa heç bir elmdə ən adi ümumi nöqtələr belə bir iddia ilə irəli sürülmür. Məsələn, Jan Batist Sey böhranlar haqqında fikir yürütməyə girişir, amma bircə şey bilir; onu bilir ki, əmtəə məhsuldur.

66

Hətta əmtəə daim yenidən satıldıqda da, – biz hələlik belə bir haldan bəhs etmirik, – son dəfə satıldığı zamandan etibarən tədavül dairəsindən istehlak dairəsinə keçib burada yaşayış vasitəsi və ya istehsal vasitəsi olur.

67

"Onun" (pulun) "məhsullar tərəfindən ona verilən hərəkətdən başqa heç bir hərəkəti yoxdur”. (Le Trosne, sitat gətirilən əsər, səh. 885).

68

"Məhz məhsullar onu (pulu) hərəkətə gətirib tədavül etdirir… "Onun" (pulun) „hərəkət sürəti onun miqdarını əvəz edir. Pula ehtiyac olduqda, o bir dəqiqə də dayanmadan əldən-ələ keçir". (Le Trosne, sitat gətirilən əsər, səh. 915, 916).

69

"Pul… alqı və satqı üçün ümumi ölçü olduğuna görə satılmalı bir şeyi olub alıcı tapmayan hər bir adam zənn edir ki, ölkədə pul çatışmaması üzündən o öz əmtəələrini sata bilmir; buna görə də hər yerdə pul çatışmamasından şikayətlər eşidilir. Lakin bu böyük bir səhvdir… Pul çatışmamasından şikayətlənən adamlara nə lazımdır? Fermer şikayətlənir… o güman edir ki, ölkədə pul çox olsaydı, öz məhsullarını yaxşı qiymətə sata bilərdi. Deməli, ona pul lazım deyildir, satmaq istədiyi, lakin sata bilmədiyi taxıl və mal-qarasına yaxşı qiymət lazımdır… Bəs nəyə görə o bunları yaxşı qiymətə sata bilmir?.. 1) Ya ona görə ki, ölkədə həddindən çox taxıl və mal-qara vardır, buna görə də bazara gələn adamların çoxunun onun kimi bu məhsulları satmağa ehtiyacı vardır və ancaq az bir hissəsinin bu məhsulları almağa ehtiyacı vardır. 2) Ya ona görə ki, bu məhsulların adi ixracı azalmışdır… 3) Ya da ona görə ki, istehlak azalmışdır, bu da o hallarda olur ki, adamlar yoxsulluq üzündən öz yaşayışlarına əvvəlkindən az xərcləyirlər. Deməli, fermerə öz əmtəələrini satmaqda cingiltili pulun miqdarının artması deyil, bazarda həqiqətən kasadlıq doğuran bu üç səbəbin aradan qalxması kömək edə bilər. Tacir və dükançının da eynilə bu mənada pula ehtiyacı var, yəni onların öz əmtəələrini satmağa ehtiyacları vardır, bu da bazarda tələbin aşağı düşməsi nəticəsidir. Millət o zaman ən yaxşı tərəqqi edir ki, sərvətlər arası kəsilmədən əldən-ələ keçsin". (Sir Dudley North. "Discourses upon Trade. London, 1691, p. 11 – 15 passim). Herrenşvandın bütün fırıldaqçı uydurmaları ondan ibarətdir ki, əmtəənin öz təbiətindən doğan və buna görə də əmtəələrin tədavülündə meydana çıxan ziddiyyətləri guya tədavül vasitələrinin miqdarını artırmaqla aradan qaldırmaq olarmış. Lakin istehsal və tədavül prosesindəki dayanma hallarını tədavül vasitələrinin çatışmaması ilə izah etmək ancaq arada gəzən yanlış fikirlərdirsə, bu heç də o demək deyildir ki, məsələn, "regulatin of currency" ["tədavül vasitələrinin tənzimi"] sahəsindəki rəsmi hiylələr üzündən tədavül vasitələrinin həqiqətən çatışmaması özü də dayanma halları doğura bilməz.

70

"Millətin ticarəti üçün müəyyən miqdarda və ya proporsiyada pul tələb olunur: buna nisbətən pulun çox və ya az miqdarı ticarətə zərər vura bilərdi. Gümüş sikkəni xırdalamaq üçün və ya ən xırda gümüş sikkələr vasitəsi ilə icra edilə bilməyən tədiyyələri yerinə yetirmək üçün xırda pərakəndə alverdə müəyyən miqdar fartinq lazım olduğu kimi… Alver üçün lazım olan fartinqlərin sayı əhalinin sayı ilə, əhalinin mübadilə sövdələrinin nə qədər tez-tez baş verməsi və başlıca olaraq, ən xırda gümüş sikkənin dəyəri ilə müəyyən edildiyi kimi, alver üçün lazım olan pulun (qızıl və gümüş pulun miqdarı da mübadilə əməliyyatlarının nə qədər tez-tez baş verməsindən və tədiyyələrin həcmindən asılıdır”. (William Petty. "A Treatise of Taxes and Contributions". London, 1667, p. 17), A. Yunq öz " Political Arithmetic" əsərində (London, 1774) Yumun nəzəriyyəsini C. Stüarta və başqalarına qarşı müdafiə edir, bu əsərdə həmin nəzəriyyəyə xüsusi bir fəsil həsr edilmişdir: "Qiymətlər pulun miqdarından asılıdır", səh. 112 və sonrakılar. Mən „Siyasi iqtisadın tənqidinə dair“ əsərimdə, səh. 149 [bax: K. Marks, F. Engels. Əsərləri. İkinci nəşri, 13-cü cild, səh. 149], belə bir qeyd etmişəm: O, (A. Smit) pulu tamamilə yanlış surətdə sadə əmtəə hesab edərək, tədavüldə olan sikkənin miqdarı məsələsini dinməzcə aradan qaldırır". Bu sözlər A. Smitin əsərinin ancaq o yerlərinə aiddir ki, orada pulu ex officio [xüsusi olaraq] nəzərdən keçirir. O bəzi ayrı-ayrı hallarda, məsələn keçmiş siyasi iqtisad sistemlərini tənqid edərkən, düzgün fikir söyləyir: "Hər bir ölkədə cingiltili sikkənin miqdarı orada tədavüldə olan əmtəələrin dəyəri ilə müəyyən edilir… Müəyyən ölkədə il ərzində alınıb-satılan əmtəələrin dəyəri bunların tədavülü və müvafiq istehlakçılar arasında bölünməsi üçün müəyyən miqdar pul tələb edir və bundan artıq miqdarda pulun tətbiqinə imkan verə bilməz. Tədavül kanalları labüd surətdə bunların dolması üçün kifayət edəcək qədər bir məbləği qəbul edir və heç vaxt bundan artıq miqdar pul götürə bilmir". ("Wealth of Nations", b IV, ch. 1). A. Smit öz əsərini də əmək bölgüsü haqqında ex officio mədhiyyə ilə başlayır, dövlət gəlirinin mənbələrindən bəhs edən və əmək bölgüsü məsələsini ancaq ötəri nəzərdən keçirdiyi son kitabında isə əmək bölgüsü haqqında öz müəllimi A. Ferküsonun tənqidini təkrar edir.

71

"Xalq arasında tədavüldə olan qızıl və gümüşün miqdarı artdıqca, hər millətin əmtəələrinin qiymətləri, əlbəttə, artmalıdır; deməli bu millətin malik olduğu qızıl və gümüşün miqdarı azalırsa, qiymətlər də pulun miqdarının belə azalmasına proporsional surətdə düşməlidir". (Jacob Vanderlini. "Money answers all Things", London, 1734, p. 5) Vanderlintin əsəri ilə Yumun "Essays" əsərini daha yaxından müqayisə etdikdə, heç bir şübhəm qalmadı ki, Yum Vanderlintin ümumiyyətlə çox əhəmiyyətli olan bu əsərinə bələd imiş və ondan istifadə etmişdir. Qiymətləri guya tədavül vasitələri kütləsinin müəyyən etməsi baxışına Barbonda və daha əvvəlki müəlliflərdə də təsadüf olunur. Vanderlint deyir: „Qeyri-məhdud ticarətdən heç bir əngəl doğa bilməz, onun ancaq böyük üstünlükləri ola bilər, zira ticarət azadlığının təsiri altında bir millətin nağd pulu azalarsa, –bunun da qarşısını qadağan vasitəsi ilə almaq istəyirlər, – onda pul hansı millətlərin əlinə axıb gedirsə, həmin millətlər içərisində bütün qiymətlər labüd surətdə artmalıdır, çünki pul kütləsi artır. Manufaktura istehsalımızda hazırlanan şeylərin və hər cür başqa əmtəələrin qiyməti tezliklə o dərəcədə düşər ki, ticarət balansı bizim üçün faydalı olar və beləliklə də pul geri qayıdar”. (sitat gətirilən əsər, səh. 43, 44).

72

Özlüyündə aydındır ki, hər bir ayrıca əmtəə növünün qiyməti tədavül edən bütün əmtəələrin qiymətləri məbləğinin bir ünsürünü təşkil edir. Lakin heç başa düşmək olmur ki, bir-biri ilə ortaq ölçüsü olmayan istehlak dəyərlərinin ümumi kütləsi həmin ölkədə olan qızıl və gümüş kütləsinə necə mübadilə oluna bilər. Əgər biz xəyal aləmində qanad çalıb əmtəə aləmini yeganə bir məcmu əmtəə, hər bir ayrıca əmtəəni isə onun müvafiq hissəsi kimi təsəvvür etsək, onda biz maraqlı tənlik alarıq; məcmu əmtəə = x sentner qızıla, A əmtəə məcmu əmtəənin müəyyən hissəsinə = x sentner qızılın belə bir hissəsinə. Monteskyö hərfiyyən belə də deyir: "Əgər biz dünyada olan bütün qızıl və gümüş kütləsinə dünyada olan bütün əmtəələrin məcmusunu qarşı qoysaq, bizim üçün aydın olar ki, bu məhsullardan və ya əmtəələrdən hər birinə bütün qızıl və gümüş kütləsinin müəyyən hissəsi uyğun gəlir… Fərz edək ki, dünyada məhsulların və ya əmtəənin təkcə bir növü vardır və ya satılan bircə növ vardır və bu da pul kimi bölünür. Bu əmtəənin müəyyən hissəsi bütün pul kütləsinin müəyyən hissəsinə uyğun olar: bütün əmtəənin yarısı bütün pulun yarısına uyğun olar və i. a… şeylərin qiymətlərinin müəyyən edilməsi həmişə öz əsası etibarı ilə şeylərin məcmusu ilə nişanların məcmusu arasındakı nisbətdən asılıdır". Bu nəzəriyyəni Rikardo ilə onun şagirdlərindən Cems Mill, Lord Overston və başqalarının daha da inkişaf etdirməsi barəsində bax: "Siyasi iqtisadın tənqidinə dair", səh. 140–146 və səh. 150 və sonrakılar [bax: K. Marks və F. Engels. Əsərləri. İkinci nəşri, 13-cü cild, səh. 140–146, 149 və sonrakılar]. C-b Con Stüart Mill özünəməxsus eklektik məntiqlə eyni zamanda həm öz atası Cems Millin baxışlarını, həm də tamamilə əks baxışları əsas tutur. Məsələn, onun "Prinsiples of political Economy" əsərinin mətni ilə özünü müasir A. Smit kimi qələmə verdiyi müqəddiməsini (1-ci nəşrə müqəddiməni) müqayisə etdikdə, bilmirsən nəyə daha çox təəccüb edəsən: bu adamın sadəlövhlüyünəmi, yoxsa onun sözünə inanıb onu A. Smit hesab edən camaatın sadəlövhlüyünə; halbuki onunla A. Smit arasında da təqribən general Uilyams Kars Karslı ilə hersoq Vellinqton arasındakı qədər bir nisbət vardır. C-b Con Stüart Millin siyasi iqtisad sahəsində nə genişliyi, nə də məzmunluluğu ilə fərqlənməyən bütün öz tədqiqatı onun 1844-cü ildə çapdan çıxan "Some Unsettled Questions of Political Economy" adlı kitabçasına yerləşmişdir. Lokk açıqca deyir: "qızıl və gümüşdə dəyər olmaması bununla əlaqədardır ki, onların dəyəri onların miqdarı ilə müəyyən olunur. "İnsanlar bu razılığa gəlmişlər ki, qızıl və gümüşə xəyali bir dəyər versinlər… bu metalların daxili dəyəri miqdardan başqa bir şey deyildir”.

73

Özlüyündə aydındır ki, sikkə gömrüyü və s. kimi təfərrüatı nəzərdən keçirmək mənim vəzifəmə əsla daxil deyildir. "Müftə" sikkə kəsən İngiltərə hökumətinin "alicənab səxavətinə" valeh olan xəyalpərəst sikofant Adam Müllerə gəldikdə, ona ser Dadli Norsun bu sözlərini qarşı qoymaq kifayətdir: "Başqa əmtəələr kimi, gümüş və qızıl da gah axıb gəlir, gah da axıb gedir. İspaniyadan müəyyən miqdar gümüş alındıqdan sonra… bu gümüş Tauerə göndərilib orada sikkə kəsilir. Bundan az sonra ixrac üçün qızıl və ya gümüş külçəsinə yeni tələb yarana bilər. Bütün metal külçəsi sikkə kəsilməyə işləndiyinə görə metal külçəsi qalmasa, onda nə etməli? Aydındır ki, yenidən sikkəni əritmək lazım gələcəkdir; bu zərərli olmayacaqdır. Axı sikkə kəsilməsi metal sahiblərinə müftə başa gəlir. Ancaq millət zərər çəkir və öz pulunu havaya sovurmalı olur. Əgər tacir (Nors özü II Karl zamanının ən böyük tacirlərindən biri idi) „sikkə kəsilməsi üçün gömrük verməli olsaydı, ciddi əsas olmadan öz gümüşünü Tauerə göndərməzdi və bu halda kəsilən sikkə gümüş külçəsindən şübhəsiz yüksək dəyərə malik olardı". (North, sitat gətirilən əsər, səh. 18).

74

Gümüş həmişə ancaq xırda tədiyyələr üçün lazım gəldiyi qədər olarsa, heç vaxt qaha iri tədiyyələr üçün kifayət edəcək miqdarda yığıla bilməz… Qızılın iri tədiyyələrdə işlədilməsi onun hökmən xırda alverdə də işlədilməsinə gətirib çıxarır: qızıl sikkəsi olanlar xırda şeylər aldıqda, qızıl sikkə verir və aldığı əmtəə ilə birlikdə qızıl sikkənin artığını gümüş pulla alır; beləliklə, əks təqdirdə xırda alverçidə yığılıb qala biləcək artıq gümüş onun əlindən çıxır və ümumi tədavüldə yayılır. Lakin xırda şeylər aldıqda pulunu qızıl xərcləmədən ödəmək üçün həmişə kifayət qədər gümüş olsaydı, xırla alverçi satdığı xırda şeylərin əvəzində ancaq gümüş alardı və gümüş labüd surətdə onun əlində toplanardı".

75

Maliyyə mandarini Van Mao-in cəsarət edib göylər allahının kölgəsinə üstüörtülü şəkildə Çin dövlət əskinaslarını xırda banknotlara çevirmək məqsədi güdən bir layihə təqdim etmişdi. Buna görə əskinas komitəsinin 1854-cü il aprel hesabatında onun yaxşıca abrını almışdılar. Bu münasibətlə ona müvafiq qədər qarğı çubuğu vurulub vurulmadığı xəbər verilmir. Hesabatın axırında deyilir: „Komitə onun layihəsini diqqətlə ölçüb-biçdikdən sonra bu qərara gəldi ki, həmin layihədə hər şey tacirlərin xeyrinədir və taxt-tac üçün xeyirli heç bir şey yoxdur". Tədavül üzündən qızıl sikkələrin daim metalı itirməsi haqqında ingilis bankının direktorlarından biri lordlar palatasının komissiyası qarşısında verdiyi öz şahid ifadəsində ("bank qanunları" məsələsi barəsində) belə demişdir: "Hər il soverenlərin (siyasi suverenlər deyil, funt sterlinqin adı olan "sovereign" nəzərdə tutulur), yeni qrupu həddindən artıq yüngülləşir. Bunlardan il ərzində tam çəkili olaraq tədavül edənlər bu müddətdə sürtülmə nəticəsində öz çəkisindən o qədər itirir ki, gələn il tərəzinin gözünə atıldıqda əskik gəlir". (House of Lords' Committee, 1848, № 429).

76

2-ci nəşrə qeyd. Pul məsələsindən yazan müəlliflərdən hətta ən yaxşılarının da pulun müxtəlif funksiyalarını nə qədər tutqun başa düşdüklərini, misal üçün, Fullartonun bu sözləri göstərir: «Bizim daxili ticarətimizdən bəhs edildikdə, adətən qızıl və gümüş sikkənin daşıdığı bütün pul funksiyalarını ancaq, qanunla müəyyən edilmiş fiktiv və şərti dəyərə malik dəyişdirilməyən kağız pul da eyni dərəcədə yerinə yetirə bilər. Bu, zənnimcə, heç kəsin inkar etməyəcəyi bir faktdır. Bu cür bir dəyər indi tam dəyərli sikkələrin ödədiyi tələbatı tamamilə ödəyə bilər və hətta dəyər və qiymət ölçüsü funksiyasını daşıya bilər, bu şərtlə ki, tədavülə buraxılan kağız pulun miqdarı lazımi həddən artıq olmasın". (Fullarion. "Regulation pf Currencies", 2 ed. London, 1845, p. 21). Deməli, pul əmtəəsi tədavüldə adi dəyər nişanı ilə əvəz oluna bildiyinə görə, o nə dəyər ölçüsü kimi, nə də qiymət miqyası kimi lazım deyilmiş!

77

Sikkə vəzifəsi, yəni ancaq tədavül vasitəsi vəzifəsi daşıyarkən qızıl və gümüşün dönüb özləri üçün bir nişan olmalarından Nikolas Barbon belə bir nəticə çıxarır ki, hökumətlərin "to raise money" [sikkənin dəyərini qaldırmaq], yəni indiyədək, məsələn, qroş adlanan bir miqdar gümüşə daha artıq miqdar gümüşün adını vermək, deyək ki, taler adlandırmaq və beləliklə də kreditorlara taler əvəzinə qroş vermək hüququ vardır. "Sikkə tez-tez əldən-ələ keçdiyinə görə sürtülüb yeyilir və yüngülləşir… Ticarət işlərində insanlar gümüşün miqdarına deyil, adına və sikkəsinə fikir verirlər… "Hökumətin nüfuzu metal parçasını pula çevirir". (N. Barbon. sitat gətirilən əsər, səh. 25, 29, 30).

78

"Pul sərvəti… pula çevrilmiş məhsul sərvətindən başqa bir şey deyildir". (Mercier de la Riviere, sitat gətirilən əsər, səh. 573). "Məhsullarda mövcud olan dəyər ancaq öz formasını dəyişdirmişdir". (yenə orada, səh. 486).

79

"Məhz bu qayda sayəsində onların bütün mallarının belə aşağı qiymətləri saxlanır". (Vanderlint, sitat gətirilən əsər, səh. 95, 96).