KAPİTAL. Siyasi iqtisadın tənqidi

Deməli, sürtukun və kətanın dəyərlərində onların istehlak dəyərlərinin fərqləri yox olduğu kimi, bu dəyərlərdə təmsil olunan əməkdə də onun dərzilik və toxuculuq kimi faydalı formalarının fərqləri yox olur. İstehlak dəyərləri olan sürtuk və kətan ancaq məqsədəuyğun məhsuldar fəaliyyətin mahud və ipliklə birləşməsidirsə, dəyər olmaq etibarı ilə sürtuk və kətan yekcins əmək birkintilərindən19 başqa bir şey deyildir; eynilə də bu dəyərlərdə olan əmək məsrəflərində də onların mahuda və ipliyə məhsuldar münasibəti deyil, ancaq insan iş qüvvəsinin sərf olunması əhəmiyyətlidir. Dərzilik və toxuculuq özlərinin məhz keyfiyyətcə müxtəlif xüsusiyyətləri sayəsində sürtuk və kətan kimi istehlak dəyərləri yaradan ünsürdür; ancaq dərzilik və toxuculuğun xüsusi keyfiyyətlərindən sərf-nəzər edildikdə, bunlar eyni bir keyfiyyətə, insan əməyi keyfiyyətinə malik olduqda, sürtuk və kətanın dəyər substansiyası olur.

Lakin sürtuk və kətan nəinki ümumiyyətlə dəyərlərdir, habelə müəyyən kəmiyyətli dəyərlərdir: bizim fərz etdiyimizə görə, sürtuk 10 arşın kətandan ikiqat artıq dəyərə malikdir. Onların dəyər kəmiyyətindəki bu fərq haradandır? Səbəb ondadır ki, kətanda olan əmək sürtukda olan əməyin ancaq yarısı qədərdir, belə ki, sürtukun istehsalına kətanın istehsalı üçün lazım olduğundan ikiqat artıq müddətdə iş qüvvəsi sərf etmək lazımdır.

Buna görə də əmtəənin istehlak dəyəri cəhətdən bu əmtəədəki əməyin ancaq keyfiyyəti əhəmiyyətlidirsə, dəyərin kəmiyyəti cəhətdən əməyin ancaq miqdarı əhəmiyyətlidir, həm də bu əmək heç bir başqa keyfiyyəti qalmayan insan əməyinə müncər edilmiş olmalıdır. Birinci halda məsələ əməyin necə sərf olunması və nə istehsal etməsi, ikinci halda isə nə qədər əmək sərf olunması və onun neçə müddət davam etməsi üzərindədir. Əmtəənin dəyər kəmiyyəti əmtəədə olan əməyin ancaq miqdarını ifadə etdiyinə görə, müəyyən proporsiyada götürülən əmtəələr həmişə bərabər kəmiyyətli dəyərlər olmalıdır.

Əgər bir sürtukun istehsalı üçün lazım olan bütün faydalı əmək növlərinin məhsuldar qüvvəsi sabit qalırsa, onda sürtukların dəyər kəmiyyəti onların miqdarına proporsional olaraq artır. Əgər bir sürtuk x iş günü təmsil edirsə, onda 2 sürtuk 2x iş günü təmsil edir və i. a. Lakin tutaq ki, bir sürtukun istehsalı üçün lazım olan əmək ikiqat artır və ya yarıbayarı azalır. Birinci halda bir sürtukun dəyəri iki sürtukun əvvəlki dəyərinə, ikinci halda isə iki sürtukun dəyəri bir sürtukun əvvəlki dəyərinə bərabərdir, hərçənd hər iki halda sürtukun göstərdiyi xidmət dəyişilməz qalır, habelə onda olan faydalı əməyin keyfiyyəti də dəyişilməz qalır. Lakin onun istehsalına sərf olunan əməyin miqdarı dəyişilmiş olur.

Çox miqdar istehlak dəyəri özlüyündə çox miqdar maddi sərvətdir: iki sürtuk bir sürtukdan çoxdur. İki sürtukla iki adamı, bir sürtukla ancaq bir adamı geyindirmək olar və i.a. Bununla belə, maddi sərvətin artan kütləsinə eyni zamanda onun dəyər kəmiyyətinin aşağı düşməsi uyğun gələ bilər. Bu bir-birinə əks hərəkət əməyin ikili xarakterindən irəli gəlir. Məhsuldar qüvvə, əlbəttə, həmişə faydalı, konkret əməyin məhsuldar qüvvəsidir və əslində ancaq məlum vaxt ərzində məqsədəuyğun məhsuldar fəaliyyətin effektivliyi dərəcəsini müəyyən edir. Deməli, faydalı əmək öz məhsuldar qüvvəsinin yüksəlməsinə və ya aşağı düşməsinə düz mütənasib olaraq məhsulların gah daha zəngin, gah da daha yoxsul bir mənbəyi olur. Əksinə, məhsuldar qüvvənin dəyişilməsi özlüyündə əmtəənin dəyərində təmsil olunan əməyə əsla toxunmur. Məhsuldar qüvvə əməyin konkret faydalı formasına məxsus olduğuna görə, əməyin konkret faydalı formasından sərf-nəzər etdikdə, məhsuldar qüvvənin əməyə, əlbəttə, dəxli ola bilməz. Deməli, əməyin məhsuldar qüvvəsi necə dəyişilirsə dəyişilsin, eyni bir əmək bərabər müddətlərdə həmişə kəmiyyətcə bərabər dəyərlər yaradır. Lakin bu şəraitdə əmək bərabər müddətlərdə müxtəlif miqdar istehlak dəyərləri yaradır: məhsuldar qüvvə artdıqda çox istehlak dəyəri, aşağı düşdükdə isə az istehlak dəyəri yaradır. Məhsuldar qüvvənin dəyişilməsi əməyin səmərəliliyini və, deməli, onun yaratdığı istehlak dəyərləri kütləsini artırdıqda, deməli, bu artmış kütlənin dəyər kəmiyyətini azadır, zira həmin kütlənin istehsalı üçün lazım olan iş vaxtının miqdarını azaldır. Habelə əksinə.

Hər bir əmək, bir tərəfdən, insan iş qüvvəsinin fizioloji mənada sərf olunmasıdır və eyni insan əməyi, yaxud abstrakt insan əməyi olmaq etibarı ilə də əmək əmtəələrin dəyərini təşkil edir. Hər bir əmək, digər tərəfdən, insan iş qüvvəsinin xüsusi bir məqsədəuyğun formada sərf olunmasıdır və belə bir konkret faydalı əmək olmaq etibarı ilə istehlak dəyərləri yaradır20

3. DƏYƏR FORMASI, YAXUD MÜBADİLƏ DƏYƏRİ

Əmtəələr dünyaya istehlak dəyərləri, yaxud əmtəə cisimləri formasında gəlir, məsələn, dəmir, kətan, buğda və i. a. Bu onların ibtidai natural formasıdır. Lakin bunlar ancaq öz ikili xarakterinə görə, eyni zamanda həm istehlak şeyi, həm də dəyər daşıyıcısı olduqlarına görə əmtəə olurlar. Deməli, bunlar ancaq həmin ikili formada – natural formada və dəyər formasında olduqda əmtəədir, yaxud əmtəə formasına malikdir

Əmtəələrin dəyəri dul qadın Kunklidən bununla fərqlənir ki, onun harasından yapışmaq lazım gəldiyini bilmirsən21. Əmtəə cisimlərinin düyülan qaba predmetliyinin tam əksinə olaraq, dəyərə [Wertgegenständlichkeit] bircə atom da təbiət maddəsi daxil deyildir. Siz hər bir ayrıca əmtəəni əl ilə yoxlaya və nəzərdən keçirə bilərsiniz, onunla istədiyinizi edə bilərsiniz, dəyər [Wertding] olaraq o sezilməz qalır. Lakin biz xatırlasaq ki, əmtəələr ancaq eyni bir ictimai vəhdətin – insan əməyinin ifadəsi olduğuna görə dəyərə malikdir, buna görə də onların dəyəri [Wertgegenständlichkeit] xalis ictimai xarakterdədir, onda bizə özlüyündə aydın olur ki, həmin dəyər yalnız bir əmtəənin başqasına ictimai münasibətində təzahür edə bilər. Doğrudan da biz əmtəələrdə gizli olan dəyərin izinə düşmək üçün əmtəələrin mübadilə dəyərindən, yaxud mübadilə nisbətindən başlayırıq. İndi biz dəyərin həmin təzahür formasına qayıtmalıyıq.

Hər kəs – hətta başqa heç bir şey bilməsə də – bunu bilir ki, əmtəələr öz istehlak dəyərlərinin rəngarəng natural formalalarına kəskin surətdə əks olan və onların hamısı üçün ümumi olan dəyər formasına, – məhz dəyərin pul formasına malikdir. Burada biz burjua siyasi iqtisadının heç qarşıya qoymaq fikrində olmadığı bir işi görməli, – məhz bu pul formasının mənşəyini göstərməliyik, yəni əmtəələrin dəyər nisbətindən ibarət olan dəyər ifadəsinin ən sadə, güclə nəzərə çarpan surətindən göz qamaşdıran pul formasına qədər inkişafını izləməliyik. Bununla birlikdə pulun müəmmalılığı da yox olar.

Ən sadə dəyər nisbəti, aşkardır ki, bir əmtəənin başqa çeşiddən – hər hansı çeşiddən olursa-olsun – hər hansı bir əmtəəyə dəyər nisbətidir. Beləliklə, iki əmtəənin dəyər nisbəti müəyyən əmtəənin dəyərinin ən sadə ifadəsini verir.

A. SADƏ, TƏK, YAXUD TƏSADÜFİ DƏYƏR FORMASI

x miqdar A əmtəə = y miqdar V əmtəəyə, yaxud: x miqdar A əmtəə y miqdar V əmtəəyə dəyər. (20 arşın kətan = 1 sürtuka, yaxud: 20 arşın kətan bir sürtuka dəyər.)

1) Dəyər ifadəsinin iki qütbü: nisbi dəyər forması və ekvivalent forma

Hər bir dəyər formasının sirri bu sadə dəyər formasındadır. Buna görə də onun təhlili başlıca çətinlik təşkil edir.

İki müxtəlif əmtəə: A və V, bizim misalda kətan və sürtuk burada, aşkardır ki, iki müxtəlif rol oynayır. Kətan öz dəyərini sürtukda ifadə edir, sürtuk dəyərin bu ifadəsi üçün material xidməti görür. Birinci əmtəə aktiv rol, ikincisi passiv rol oynayır. Birinci əmtəənin dəyəri nisbi dəyər kimi təmsil olunmuşdur, yaxud bu əmtəə nisbi dəyər formasındadır. İkinci əmtəə ekvivalent vəzifəsi daşıyır, yaxud ekvivalent formadadır.

Nisbi dəyər forması ilə ekvivalent forma eyni dəyər ifadəsinin bir-birindən asılı olan, bir-biri üçün şərt olan ayrılmaz cəhətləridir, lakin eyni zamanda bir-birini rədd edən və ya bir-birinə əks olan hədləridir, yəni müxtəlif qütbləridir; bunlar həmişə dəyər ifadəsinin bir-birini nisbətləndirdiyi müxtəlif əmtəələr arasında bölünür. Mən, məsələn, kətanın dəyərini kətanda ifadə edə bilmərəm. 20 arşın kətan = 20 arşın kətana ifadəsi dəyər ifadəsi deyildir. Bu tənlik, daha çox, bunun əksini göstərir: 20 arşın kətan 20 arşın kətandan başqa bir şey deyildir, yəni müəyyən miqdar istehlak şeyidir – kətandır. Deməli, kətanın dəyəri ancaq nisbi şəkildə, yəni başqa əmtəədə ifadə oluna bilər. Buna görə də kətanın nisbi dəyər formasında nəzərdə tutulur ki, başqa bir əmtəə onun qarşısına ekvivalent formada çıxır. Digər tərəfdən, ekvivalent vəzifəsi daşıyan bu başqa əmtəə eyni zamanda nisbi dəyər formasında ola bilməz. Bu əmtəə öz dəyərini ifadə etmir. O ancaq başqa bir əmtəənin dəyərini ifadə etmək üçün material olur.

Doğrudur, 20 arşın kətan = 1 sürtuka, yaxud 20 arşın kətan 1 sürtuka dəyər ifadəsində bunun əksi olan nisbət də vardır: 1 sürtuk = 20 arşın kətana, yaxud 1 sürtuk 20 arşın kətana dəyər. Lakin, beləliklə mən tənliyi tərsnə çevirməli oluram ki, sürtukun nisbi dəyər ifadəsini verim, bu halda sürtukun əvəzinə kətan ekvivalent olur. Deməli eyni bir əmtəə eyni bir dəyər ifadəsində eyni zamanda hər iki formanı qəbul edə bilməz. Bundan əlavə: həmin formalar qütbi surətdə bir-birini rədd edir.

Müəyyən əmtəənin nisbi dəyər formasındamı, yoxsa bunun əksi olan ekvivalent formada olması ancaq, bu dəyər ifadəsində həmin əmtəənin tutduğu yerdən asılıdır, yəni ondan asılıdır ki, bu əmtəə – dəyəri ifadə olunan əmtəədir, yoxsa dəyər ifadə edən əmtəə.

2) Nisbi dəyər formasıa) Nisbi dəyər formasının məzmunu

Bir əmtəənin sadə dəyər ifadəsinin iki əmtəənin dəyər nisbətinə necə daxil olduğunu aydınlaşdırmaq üçün, ən əvvəl, bu nisbətə onun kəmiyyət cəhətindən asılı olmadan baxmaq lazımdır. Adətən isə məhz bunun tərsinə edirlər və dəyər nisbətini ancaq, iki müxtəlif çeşiddən olan əmtəənin müəyyən miqdarının bir-birinə bərabərləşdiyi proporsiya hesab edirlər. Bu zaman unudurlar ki, müxtəlif şeylər yalnız eyni bir vəhdətə müncər edildikdən sonra miqdarca müqayisə edilə bilər. Bunlar yalnız eyni bir vəhdətin ifadələri olaraq eyni adlı kəmiyyət və, deməli, ortaq ölçülü kəmiyyətlərdir.

20 arşın kətan istər bir sürtuka bərabər olsun, istər = 20, istərsə – x sürtuka, başqa sözlə desək, müəyyən miqdar kətan istər çox, istərsə az sürtuk dəyərində olsun, hər halda belə bir proporsiyanın mövcud olmasının özündə həmişə nəzərdə tutulur ki, dəyər kəmiyyətləri olmaq etibarı ilə kətan və sürtuk eyni vəhdətin ifadələridir, eyni təbiətə malik şeylərdir. Kətan = sürtuka ifadəsi tənliyin əsasıdır.

Lakin keyfiyyətcə bərabərləşdirilən bu iki əmtəə eyni rol oynamır. Yalnız kətanın dəyəri öz ifadəsini tapır. Həm də necə? Belə bir yolla tapır ki, kətan sürtuka öz «ekvivalenti», yəni özünün mübadilə edilə biləcəyi bir şey münasibətində olur. Bu nisbətdə sürtuk dəyərin mövcudluq forması, dəyərin [Wertding] təcəssümü olur, çünki ancaq dəyər olmaq etibarı ilə sürtuk kətanın eynidir. Digər tərəfdən, burada kətanın öz dəyər varlığı aşkara çıxır və ya öz müstəqil ifadəsini tapır, çünki ancaq dəyər olmaq etibarı ilə kətan sürtuka özü ilə bərabər qiymətli və ya kətana mübadilə edilə bilən bir şey münasibətində ola bilər. Məsələn, yağ turşusu və qarışqa turşusunun propil efiri müxtəlif maddələrdir. Lakin onların hər ikisi eyni kimyəvi substansiyalardan – karbondan (C), hidrogendən (H) və oksigendən (O) ibarətdir, həm də bunların faiz nisbəti eynidir: bu nisbət məhz belədir: C4H8O2. Əgər biz yağ turşusunu qarışqa propili efirinə bərabər tutsaydıq, onda həmin tənlik əvvələn o demək olardı ki, qarışqa propili efiri C4H8O2-nin ancaq mövcudluq formasıdır və ikincisi, o demək olardı ki, yağ turşusu da C4H8O2-dən ibarətdir. Beləliklə, qarışqa propili efiri yağ turşusuna bərabər tutulduqda, onların fiziki formasından fərqli olaraq onların kimyəvi substansiyaları ifadə edilmiş olardı.

Biz dedikdə ki, əmtəələr dəyər olmaq etibarı ilə sadəcə insan əməyi birkintiləridir, – onda bizim təhlilimiz əmtəələri abstrakt dəyərə müncər edir, lakin onlara öz natural formasından fərqli olan dəyər forması vermir. Bir əmtəənin başqasına dəyər nisbəti isə belə deyildir. Burada əmtəənin dəyər olmaq xarakteri onun başqa əmtəəyə öz nisbətində meydana çıxır. Məsələn, dəyər [Wertding] olmaq etibarı ilə sürtuk kətatna bərabər tutulduqda, birincidə olan əmək ikincidə olan əməyə bərabər tutulur. Əlbəttə, sürtuku yaradan dərzi əməyi kətanı törədən toxucu əməyinə nisbətən başqa növ konkret əməkdir. Lakin toxuculuğa bərabərləşdirilmə, əslində, dərziliyi hər iki əmək növündə həqiqətən eyni olan cəhətə, bunlar da ümumi olan insan əməyi xarakterinə müncər edir.. Sonra belə dolayı yolla təsdiq edilmiş olur ki, toxuculuq da, dəyər toxuduğuna görə, dərzilikdən fərqlənmir, deməli, abstrakt insan əməyidir. Dəyər əmələ gətirən əməyin spesifik xarakterini yalnız, müxtəlif əmtəələrin ekvivalentlik ifadəsi aşkara çıxarır, çünki bu ekvivalentlik ifadəsi müxtəlif əmtəələrdə olan müxtəlif əmək növlərini doğrudan da onlar üçün ümumi olan cəhətə, ümumiyyətlə insan əməyinə müncər edir.

Lakin kətanın dəyərini təşkil edən əməyin spesifik xarakterini ifadə etmək kifayət deyildir. Axar halda olan insan iş qüvvəsi, yaxud insan əməyi, dəyər əmələ gətirir, amma əmək özü dəyər deyildir. Əmək donub qaldıqda, predmet formasında dəyər olur. Kətanın dəyəri insan əməyi birkintisi kimi ifadə edilmək üçün o, kətanın özündən cismən fərqli olan və eyni zamanda həm kətanda, həm də başqa əmtəədə olan xüsusi bir «predmetlik» kimi ifadə olunmalıdır. Bu məsələ artıq həll olunmuşdur.

Kətanın sürtuka dəyər nisbətində sürtuk kətana keyfiyyətcə bərabər bir şey, eyni növdən olan bir şeydir, çünki sürtuk dəyərdir. Sürtuk burada elə bir şey rolu oynayır ki, onda dəyər təzahür edir və ya o öz duyulan natural formasında dəyər təmsil edir. Əlbəttə, sürtük – əmtəənin cismi sürtük – ancaq istehlak dəyəridir. Hər bir kətan parçası kimi, sürtuk da özlüyündə eynilə dəyər ifadə etmir. Lakin bu ancaq sübut edir ki, zər baftalı sürtuk geyən bir çox şəxslər belə sürtuk geyməyənlərdən yuxarıda durduqları kimi, sürtuk da kətana olan öz dəyər nisbətindən kənarda nədirsə, bu nisbət daxilində ondan artıqdır.

Sürtukun istehsalına dərzi əməyi formasında həqiqətən insan iş qüvvəsi sərf olunmuşdur. Deməli, sürtukda insai əməyi toplanmışdır. Bu cəhətdən sürtuk «dəyər daşıyıcısıdır», hərçənd onun bu xassəsi, onun tikildiyi parça nə qədər nazik olsa da həmin parçanın sapları arasından sezilmir. Kətana olan öz dəyər nisbətində də sürtuk özünün ancaq bu cəhəti ilə, yəni təcəssüm etmiş dəyər kimi, dəyər cismi kimi meydana çıxır. Sürtuk burada bütün düymələri bağlı halda meydana çıxsa da, kətan onu gördükdə öz qohumu olan gözəl dəyər qəlbini tanıyır. Lakin kətan üçün dəyər sürtuk forması almadan sürtuk kətanın nəzərində dəyər təmsil edə bilməz. Məsələn, A fərd üçün özlüyündə əlahəzrətlik B fərdin cismani şəklini almadan A fərd B fərdi əlahəzrət hesab edə bilməz, – buna görədir ki, hər dəfə ölkənin hökmdarı dəyişildikdə, əlahəzrətin simasının cizgiləri, onun saçı və bir çox başqa cəhətləri də dəyişilir.

Deməli, sürtukun kətan üçün ekvivalent olduğu dəyər nisbətində sürtuk forması dəyər forması rolu oynayır. Buna görə də kətan əmtəənin dəyəri sürtuk əmtəənin cismində, bir əmtəənin dəyəri başqasının istehlak dəyərində ifadə olunur. İstehlak dəyəri olmaq etibarı ilə kətan sürtukdan hisslə fərqlənən bir şeydir; dəyər olmaq etibarı ilə isə kətan «sürtukabənzərdir», tamamilə sürtuk kimi görünür. Beləliklə, kətan öz natural formasından fərqli olan bir dəyər forması alır. Bir xristianın həlim təbiəti onun özünü məsum quzuya oxşatmasında təzahür etdiyi kimi, kətanın da dəyər varlığı onun sürtuka bənzəməsində təzahür edir.

Biz görürük ki, əvvəllər əmtəə dəyəri təhlilinin bizə söylədiklərinin hamısını kətan başqa bir əmtəə ilə, sürtukla əlaqəyə girdikdən sonra özü söyləyir. Ancaq o öz fikirlərini bildiyi yeganə dildə, əmtəə dilində ifadə edir. Kətan, demək istədikdə ki, insan əməyi kimi öz abstrakt xassəsi vasitəsi ilə əmək kətanın öz dəyərini təşkil edir, o deyir ki, sürtuk mən kətana bərabər olduğuna görə və, deməli, özü də dəyər olduğuna görə o da məni təşkil edən eyni əməkdən ibarətdir. Kətan demək istədikdə ki, onun dəyərinin [Wertgegenständlichkeit] yüksək predmetliyi onun kobud cismindən fərqlidir, o deyir ki, dəyər sürtuk şəklindədir, buna görə də, dəyər [Wertding] olmaq etibarı ilə mən kətan, iki damcı su kimi sürtuka oxşayıram. Sözarası qeyd edək ki, yəhudi dilindən başqa, əmtəə dilində də az-çox müəyyənləşmiş başqa ləhcələr az deyildir. Məsələn, almanca «Wertsein» [«dəyər, dəyər varlığı»] sözü valere, valer, valoir [nə dəyərində olmaq] kimi roman feli qədər aydın surətdə belə bir faktı bildirmir ki, B əmtəənin A əmtəəyə bərabərləşdirilməsi A əmtəənin öz dəyərinin ifadəsidir. Paris vaut bien une messe!22

Beləliklə, B əmtəənin natural forması dəyər nisbəti vasitəsi ilə A əmtəənin dəyər forması olur, yaxud B əmtəənin cismi A əmtəənin dəyəri üçün güzgü olur23. A əmtəə 3 əmtəəyə bir dəyər cisminə, maddiləşmiş insan əməyinə olan bir münasibət bəsləyərək, B-nin istehlak dəyərini öz dəyərinin ifadəsi üçün material edir. Beləliklə, B əmtəənin istehlak dəyərində A əmtəənin ifadə olunan dəyəri nisbi dəyər formasına malikdir.

b) Nisbi dəyər formasının miqdar müəyyənliyi

Dəyəri ifadə edilməli olan hər bir əmtəə müəyyən miqdar istehlak şeyindən, məsələn, 15 şeffel buğdadan, 100 funt qəhvədən və i. a. ibarətdir. Bu müəyyən miqdar əmtəədə müəyyən miqdar insan əməyi vardır. Deməli, dəyər forması nəinki ümumiyyətlə dəyəri, habelə miqdarca müəyyən olan dəyəri, yaxud dəyər kəmiyyətini ifadə etməlidir. Buna görə A əmtəənin B əmtəəyə, kətanın sürtuka dəyər nisbətində sürtuk növlü əmtəə nəinki ümumiyyətlə dəyər cismi olan kətanla keyfiyyətcə eyniləşdirilir, habelə müəyyən miqdar kətana, məsələn 20 arşın kətana müəyyən miqdar dəyər cismi, yaxud müəyyən miqdar ekvivalent, məsələn 1 sürtuk bərabər tutulur.

«20 arşın kətan = 1 sürtuka, yaxud 20 arşın kətan 1 surtuka dəyər» tənliyində nəzərdə tutulur ki, 20 arşın kətanda nə qədər dəyər substansiyası varsa, bir sürtukda da tam o qədər dəyər substansiyası vardır, bu hər iki miqdar əmtəə bərabər miqdar əmək, yaxud bərabər miqdar iş vaxtı dəyərindədir. Lakin dərzilikdə və ya toxuculuqda əməyin məhsuldar qüvvəsi hər dəfə dəyişildikdə, 20 arşın kətanın və ya 1 sürtukun istehsalı üçün lazım olan iş vaxtı da dəyişilir. İndi biz dəyər kəmiyyətinin nisbi ifadəsinə belə bir dəyişilmənin təsirini daha ətraflı tədqiq edək.

I. Tutaq ki, kətanın dəyəri dəyişilir24, sürtukun dəyəri isə sabit qalır. Məsələn, kətan əkilən torpağın münbitliyinin aşağı düşməsi nəticəsində kətan istehsalı üçün lazım olan iş vaxtı ikiqat artırsa, kətanın dəyəri də ikiqat artır. 20 arşın kətan = 1 sürtuka tənliyi əvəzində biz 20 arşın kətan = 2 sürtuka tənliyini alırıq, çünki indi 1 sürtukda 20 arşın kətanda olan iş vaxtının ancaq yarısı vardır. Əksinə, kətanın istehsalı üçün lazım olan iş vaxtı, məsələn, toxucu dəzgahlarının təkmilləşməsi nəticəsində yarıbayarı azalırsa, kətanın dəyəri də yarıbayarı aşağı düşər. Buna uyğun olaraq indi biz belə bir tənlik alırıq: 20 arşın kətan = 2 sürtuka. B əmtəənin dəyəri sabit qaldıqda, A əmtəənin nisbi dəyəri, yəni onun B əmtəədə ifadə olunan dəyəri A əmtəənin dəyəri ilə düz mütənasib olaraq qalxır və aşağı düşür.

II. Tutaq ki, kətanın dəyəri sabit qalır, sürtukun dəyəri isə dəyişilir. Bu halda sürtukun istehsalı üçün lazım olan iş vaxtı, məsələn, az yun qırxılması nəticəsində ikiqat artırsa, 20 arşın kətan = 1 sürtuka tənliyi əvəzində biz 20 arşın kətan = 2 sürtuka tənliyini alırıq. Əksinə, sürtukun dəyəri yarıbayarı aşağı düşürsə, 20 arşın kətan = 2 sürtuka. A əmtəənin dəyəri sabit qaldıqda, onun B əmtəədə ifadə olunan nisbi dəyəri B əmtəənin dəyərinin dəyişilməsinə tərs nisbətdə aşağı düşür və ya qalxır.

I və II misallardakı ayrı-ayrı halları müqayisə etdikdə, biz görürük ki, nisbi dəyərin kəmiyyətindəki eyni bir dəyişiklik bir-birinə tamamilə əks olan səbəblərdən irəli gələ bilər. Məsələn, 20 arşın kətan = 1 sürtuka tənliyi əvəzində 20 arşın kətan = 2 sürtuka tənliyi alına bilər, bu da ya ona görə ola bilər ki, kətanın dəyəri ikiqat artsın, ya da ona görə ola bilər ki, sürtukun dəyəri yarıbayarı aşağı düşsün; digər tərəfdən, həmin əvvəlki tənlik əvəzində 20 arşın kətan = 1/2 sürtuka tənliyi alınır, bu da ya ona görə ola bilər ki, kətanın dəyəri yarıbayarı aşağı düşsün, ya da ona görə ola bilər ki, sürtukun dəyəri ikiqat qalxsın.

III. Tutaq ki, kətanın və sürtukun istehsalı üçün lazım olan əməyin miqdarı eyni zamanda, eyni istiqamətdə və eyni proporsiyada dəyişilir. Bu halda həmin əmtəələrin dəyəri hər necə dəyişilsə də, yenə əvvəlki kimi, 20 arşın kətan = 1 sürtuka. Bu əmtəələrin dəyərinin dəyişilməsini biz ancaq dəyəri sabit qalan üçüncü əmtəə ilə müqayisə etdikdə aşkara çıxara bilərik. Bütün əmtəələrin dəyərləri eyni zamanda, eyni proporsiyada qalxsaydı və ya aşağı düşsəydi, onların nisbi dəyərləri dəyişilməz qalardı. Bu halda əmtəələrin dəyərinin həqiqətən dəyişilməsi özünü ancaq bunda göstərərdi ki, eyni iş vaxtı ərzində ümumiyyətlə əvvəlkindən çox və ya az miqdar əmtəə istehsal edilərdi.

IV. Tutaq ki, kətan və sürtukun istehsalı üçün lazım olan iş vaxtı və, deməli, bunların dəyəri də eyni zamanda, eyni istiqamətdə, lakin müxtəlif dərəcədə dəyişilir, yaxud əks istiqamətdə dəyişilir və i. a. Əmtəənin nisbi dəyərinə mümkün olan bütün bu cür dəyişikliklərin təsiri I, II və III halların sadəcə tətbiqi ilə müəyyən olunur.

Gördüyümüz kimi, dəyər kəmiyyətinin həqiqətən dəyişilməsi halları dəyər kəmiyyətinin nisbi ifadəsində, yaxud nisbi dəyərin kəmiyyətində kifayət qədər aydın və dolğun əks olunmur. Əmtəə dəyərinin sabit qaldığına baxmayaraq, onun nisbi dəyəri dəyişilə bilər. Onun dəyərinin dəyişildiyinə baxmayaraq, nisbi dəyəri sabit qala bilər və, nəhayət, dəyər kəmiyyətində və bu dəyər kəmiyyətinin nisbi ifadəsində eyni zamanda baş verən dəyişikliklər heç də həmişə bir-birinə tamam uyğun olmur.

3) Ekvivalent forma

Biz gördük ki, müəyyən bir A əmtəə (kətan) öz dəyərini ondan fərqli olan B əmtəənin (sürtukun) istehlak dəyərində ifadə etdikdə, o eyni zamanda bu əmtəəyə xüsusi bir dəyər forması, ekvivalent forma verir. Kətan əmtəə öz dəyər varlığını bununla meydana çıxarır ki, sürtuk öz cismani formasından fərqli olan heç bir dəyər forması almadan kətana bərabər tutulur. Beləliklə, kətan öz dəyər varlığını faktik surətdə bununla ifadə edir ki, sürtuk ona bilavasitə mübadilə edilə bilər. Buna görə də müəyyən bir əmtəənin ekvivalent forması onun başqa əmtəəyə bilavasitə mübadilə edilə bilməsi formasıdır.

Müəyyən növ əmtəə, məsələn sürtuklar, başqa növ əmtəə üçün, məsələn, kətan üçün ekvivalent xidməti görürsə, beləliklə də sürtuklar kətana bilavasitə mübadilə edilə bilmək formasında olmaq kimi xarakterik bir xassə kəsb edirsə, bununla hələ heç də sürtuklarla kətanın bir-birinə mübadilə oluna bildiyi proporsiya göstərilmir. Kətanın dəyər kəmiyyəti məlumdursa, bu proporsiya sürtukların dəyər kəmiyyətindən asılıdır. İstər sürtuk ekvivalent olsun, kətan nisbi dəyər, istərsə də, əksinə, kətan ekvivalent olsun, sürtuk nisbi dəyər, hər bir halda sürtukun dəyər kəmiyyəti onun istehsalı üçün lazım gələn iş vaxtı ilə, deməli, onun dəyərinin formasından asılı olmadan müəyyən olunur. Lakin sürtuk növlü əmtəə dəyər ifadəsində ekvivalent yeri tutursa, onun dəyər kəmiyyəti özlüyündə heç bir şəkildə ifadə olunmur. Bundan əlavə: sürtukun dəyər kəmiyyəti dəyər tənliyində ancaq məlum şeyin müəyyən miqdarı kimi iştirak edir.

Məsələn: 40 arşın kətan nəyə «dəyər»? İki sürtuka. Burada sürtuk növlü əmtəə ekvivalent rolu oynadığına görə və istehlak dəyəri olan sürtuk kətanın qarşısına dəyər cismi kimi çıxdığına görə, kətanın müəyyən dəyər kəmiyyətini ifadə etmək üçün müəyyən miqdar sürtuk olması kifayətdir. Buna görə də iki sürtuk 40 arşın kətanın dəyər kəmiyyətini ifadə edə bilər, lakin öz dəyərinin kəmiyyətini, sürtukların dəyər kəmiyyətini heç vaxt ifadə edə bilməz. Dəyər tənliyində ekvivalentin həmişə ancaq müəyyən miqdar məlum şey, müəyyən istehlak dəyəri formasında olması faktını səthi anlamaq Beylini yanlış yola salmış və öz sələf və xələflərindən bir çoxları kimi, onu da dəyər ifadəsində ancaq miqdar nisbəti görməyə məcbur etmişdir. Həqiqətdə əmtəənin ekvivalent formasında dəyərin heç bir miqdar müəyyənliyi yoxdur.

Ekvivalent formanı araşdırarkən nəzərə çarpan birinci xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, istehlak dəyəri öz əksliyinin, dəyərin təzahür forması olur.

Əmtəənin natural forması dəyərin forması olur. Lakin no nota bene [yaxşıca nəzərə alın]: B əmtəə (sürtuk, yaxud buğda, yaxud dəmir və i. a.) üçün bu quid pro quo [birinin yerinə başqasının meydana çıxması] yalnız həmin əmtəə ilə hər hansı bir A əmtəənin (kətanın və i a.) əlaqəyə girdiyi dəyər nisbəti daxilində, ancaq nisbət çərçivəsində baş verir. Heç bir əmtəə özünə ekvivalent nisbətində ola bilmədiyinə görə və, deməli, öz təbii görünüşünü öz dəyərinin ifadəsi edə bilmədiyinə görə, başqa bir əmtəəyə ekvivalent nisbətində olmalı, yaxud başqa bir əmtəənin təbii görünüşünü özünün dəyər forması etməlidir.