Депутат чаклар бар иде / И мы были депутатами

Рус теле турында шуны гына әйтер идем. Ул гасырлар дәвамында дәүләт теле булып килде. Без моңа күнегеп беттек, шулай булырга тиеш дип яшәдек. Рус теле – бөек тел. Ул безнең яклауларга мохтаҗ да түгел. Монда фәкать рус теленең чисталыгы, аның киләчәге өчен генә борчылырга мөмкин. Ә инде дәүләт теле буларак, татарлар да рус теленнән башка әлегә беркая да китә алмый. Республикабызда яшәүче чуваш, мари, удмурт, мордва һ.б. халыклар да үзләрен әйбәт хис итәләрдер дигән ышанычыбыз бар. Аларның күпчелеге үз ана телләрендә белем ала, үз телләрендә теләгәнчә сөйләшәдер. Уку-укыту мәсьәләсе, хәтта мин әйтер идем, күрше республикалардагыга караганда да яхшырак куелган. Әмма бу бөтен проблемалар да хәл ителгән дигән сүз түгел. Игътибар барыбер җитеп бетми. Кайбер район газеталарын, Чишмә радиотапшыруын һәм «Сувар» республика газетасын исәпкә алмаганда, әлеге халыклар мәгълүматны, нигездә, рус һәм татар телләрендә генә алырга мәҗбүр. Ә инде мәдәният һәм сәнгать мәсьәләсенә килгәндә, чувашлар, марилар, удмуртлар профессиональ коллективлардан бөтенләй мәхрүм, рухи һәм милли мохтаҗлыкларын алар фәкать фольклор, үзешчән сәнгать дәрәҗәсендә генә канәгатьләндерә алалар. Татарстан телевидениесе, күп тапкырлар мөрәҗәгать итүгә дә карамастан, бу өлкәдә әлегә битарафлык күрсәтә. Үзебезнең нәшриятларда яисә Мәгариф министрлыгы заказлары нигезендә күрше республикаларның үзәгендә Татарстан турында, аның халыклары, әдәбият-сәнгате турында чувашча, марича, удмуртча һәм башка телләрдә өстәмә әдәбият чыгарып булыр иде. Ватандашларыбызда Татарстанга карата патриотизм хисләре, дуслык, туганлык хисләре тәрбияләү, аларга һәртөрле ярдәм күрсәтү – безнең изге бурычыбыз. Әгәр күрше республикалардагы, күрше өлкәләрдәге татарларга әйбәт мөнәсәбәт булсын дисәк, без үзебездә яшәүче тугандаш халыкларның үз телләрен, гореф-гадәтләрен дә саклап калырга тиешбез. Шул чагында гына Россиядән дә, башкалардан да шуны ук таләп итә алабыз.

Инде иң авырткан җиребезгә – татар телебезгә күчәм. Чөнки барыбызны да борчыган бер сорау бар. Ул авыр сорау, халкыбызның язмышы белән турыдан-туры бәйле сорау. «Татар теле Татарстанда дәүләт телеме? Әгәр булмаса, кайчан да булса берәр вакыт дәүләт теле була алырмы?» Мин бүген бу сорауның беренче өлешенә генә төгәл җавап бирә алам: фактта ул – дәүләт теле, чынбарлыкта исә татар халкының бер өлеше сөйләшә торган гади бер тел генә. Шуңа да карамастан без татар телен дәүләт теле дәрәҗәсенә күтәрергә тырышабыз. Бу, әлбәттә, законлы нигездә, махсус законнар, указлар, карарлар аша хәл ителергә тиеш. Бу җәһәттән курыкмыйча әйтә алам, Дәүләт Советы эзлекле эш алып бара. Монда, билгеле, безнең даими комиссиянең дә роле аз түгелдер дип уйлыйм. Сүзем дәлиллерәк булсын өчен, без башкарган эшләрнең кайберләрен исегезгә төшереп узам.

Иң элек Татарстан суверенлыгы турындагы Декларациягә күз салыйк. Анда: «Татарстан ССРда татар һәм рус телләренең дәүләт телләре сыйфатында үзара тигез хокук белән кулланылышы, башка милләтләр телләренең сакланышы һәм үсеше гарантияләнә», – дип, акка кара белән язылган. Димәк, бу – безнең тоткан мәсләгебез, сәясәтебез. Инде Татарстан Конституциясенә мөрәҗәгать итик. 4 нче статьяда болай язылган: «Татарстан Республикасында дәүләт телләре – тигез хокуклы татар һәм рус телләре». Ике телнең дә тулы хокуклы дәүләт телләре булуы 20 нче, 108 нче һәм 147 нче статьяларда да ачык итеп әйтелгән. 149 нчы статьяны тулысынча укып китәм: «Татарстан Республикасында суд эшләре татар һәм рус телләрендә яки шул урында яшәүче күпчелек халык телендә алып барыла. Суд эшендә катнашкан һәм суд эше бара торган телне белмәгән кешеләргә тәрҗемәче ярдәмендә эшнең барлык материаллары белән танышу, судта катнашу һәм анда туган телендә чыгыш ясау хокукы тәэмин ителә». Менә бу бик ачык итеп язылган, гади кешегә дә аңлашылып тора торган статья бездә ничек үтәлә икән? Хөкем органнарында ничә тәрҗемәче эшли икән? Минем биредә тагын бик күп сораулар куясым килә. Иң мөһиме, бу сорауларга уңай җаваплар аласым килә. Без әле бу конференциядә боларның барысын да колачлый алмадык. Шулай да киләсендә чират җитәр дип уйлыйм.

Башка законнарда да, мәсәлән, мәгариф турындагы Законда, мәдәни һәм тарихи хәзинәләрне саклау һәм файдалану турындагы Законда, мәдәният һәм китапханәләр турындагы законнарда да телгә кагылышлы статьяларны шактый табарга мөмкин. Болары әле – турыдан-туры мәдәнияткә, рухи тормышыбызга кагылышлы законнар. Ә менә кулланучыларның хокукларын яклау турындагы Законда да телгә кагылышлы статьяларның булуы – куанычлы хәл. Монысы инде – безнең өчен олы яңалык саналырга хаклы вакыйга. Чыннан да, бүгенге көндә тел белгечләренең, филологларның, язучы, шагыйрьләрнең яисә татар журналистларының тел өчен көрәшеп, батыр булып йөрүләре (мин монда, билгеле, үземне дә кертәм) бик беркатлы булып күренә. Чөнки алар үз эшләрен эшлиләр, хәләл вазифаларын башкаралар. Бу эшкә министрлар, завод яисә башка учреждение җитәкчеләре тотынсын иде. Әйтик, хокук саклау, сәламәтлек саклау, сәүдә, социаль яклау оешмалары… Ул чагында бу, чыннан да, батырлык, кыюлык саналырга хаклы булыр иде. Бу җәһәттән мин Кулланучыларның хокукларын яклау дәүләт комитетының эшчәнлеген ассызыклап китәр идем. Менә алар, татар телен дәүләт теле итү өчен, чын мәгънәсендә ихлас күңелдән эшлиләр. Ләкин, кызганычка каршы диимме, аларны да аңламаучылар бар. Шул ук дәүләт эшендә эшләүчеләр. Әйтик, кулланучылар өчен ике телдә мәгълүмат бирү турындагы үз карарын Министрлар Кабинеты үзе үк үзгәртергә мәҗбүр булды. Сәүдәгәрләрнең, ягъни мәсәлән, акчалы иптәшләрнең басымы астында, билгеле. Дөресен әйтим, без бу хакта белә идек, ләкин безнең сүзгә колак салмадылар. Шуңа күрә дә без әле бу мәсьәләгә кире кайтырга, яңартылган карарның дөрес түгеллеген дәлилләргә, комиссия утырышында тикшерергә җыенабыз.

Без, әлбәттә, контрольлек вазифаларыбызны да онытмыйбыз, телләр турындагы Законның, шулай ук Татарстан халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Дәүләт программасының үтәлешен һәрвакыт күз уңында тотабыз.

Бу мәсьәлә Дәүләт Советы сессияләрендә берничә тапкыр тикшерелде. Республикада китап чыгаруның торышына, Татарстан радио-телевидениесе проблемаларына багышланган парламент тыңлаулары, татар теленең терминологиясе мәсьәләләренә багышланган фәнни-практик конференция уздыру да әлеге Закон белән Программаның үтәлешен тикшерү максатыннан чыгып эшләнде. Аннары безнең даими комиссия күчмә утырышлар уздыруны практикага кертте. Соңгы елларда Чаллы, Бөгелмә, Алабуга шәһәрләрендә, Спас һәм Питрәч районнарында шундый күчмә утырышлар уздырылды, кискен проблемалар тикшерелде. Комиссия эшчәнлегенең мондый формасы бермә-бер нәтиҗәлерәктер дип уйлыйм. Беренчедән, районнан килгән справканы укып утыруга яисә тыңлауга караганда, эшләнгән яки эшләнмәгән эшләрне үз күзләрең белән күрү бөтенләй башка эффект бирә. Икенчедән, моның кечкенә бер хәйләсе дә бар. Комиссия утырышы буласын районда, шәһәрдә ярты ел алдан белеп торалар. Комиссия килүгә, алар теләсәләр-теләмәсәләр дә әзерләнергә мәҗбүр булалар.

Аннары шунысын да әйтеп китим. Без әлеге утырышларның кайберләрен Министрлар Кабинеты каршындагы телләр турындагы Законны гамәлгә кую комитеты, Тел, әдәбият һәм сәнгать институты, Татар конгрессы башкарма комитеты белән, шулай ук Дәүләт Советының башка комиссияләре белән берлектә дә уздырабыз. Ни дисәң дә, барыбыз да бер үк эш белән шөгыльләнәбез, бер-беребезне тулыландырабыз, үзара киңәш-табыш итешеп, үзара аңлашып эшлибез.

Тагын бер карар турында әйтеп китәсем килә. Узган ел Дәүләт Советы «Татарстан Республикасы законнарының татар һәм рус телләрендәге текстлары тәңгәллеген билгеләү буенча Дәүләт Советы комиссиясе турында» махсус Карар кабул итте, Дәүләт Советы Рәисе урынбасары Ренат Харисов җитәкчелегендә комиссия составы расланды. Хәзер барлык законнар да шушы комиссия аша уза. Әлегә законнарның фәкать рус телендә генә язылуын исәпкә алып оештырылган бу зарури комиссия күчеш чорында вакытлыча гына бер күренеш булыр дип уйлыйм. Һәм кайчан да булса берәр вакыт законнарны татарча да язарбыз әле дигән ышанычта калам.

Гомумән алганда, Дәүләт Советы карарларын бездә үтәргә тырышалар, югары мөнбәрдән әйтелгән сүзләребезгә колак салалар. Шулай булуга да карамастан башкарма хакимиятнең Дәүләт Советы карарларына битарафлык күрсәткән очраклар да юк түгел. Сүземне дәлилләр өчен, бер генә мисал китерәм. Дәүләт Советының әле узган елның май аенда ук чыгарылган бер карарында бик эшлекле тәкъдимнәр бар иде. Әмма аларның фәкать берсе генә үтәлде. Латин графикасына күчү турындагы закон проекты шушы көннәрдә Дәүләт Советына килеп керде. Калганнары турында ләм-мим. Ләкин, безгә калса, биредә үти алмаслык принципиаль мәсьәләләр юк. Мәсәлән, без күптән инде «Тел службасы» булдыру турында сүз алып барабыз. Дүрт-биш кешелек штат таба алмыйбыз. Акча юк, дибез, һәм, ни гаҗәп, бу фикер «Вечерняя Казань» газетасында чыккан бер мәкаләдәге юллар белән бик тә тәңгәл килә: «Кто же спорит: возрождать татарский язык надо. Но реализацию закона о двуязычии в полном объёме можно отложить до лучших времён…» Бу юллар турыдан-туры телләр турындагы Законга мораторий игълан итәргә чакыру түгелме? Гомумән, мин бер әйбергә игътибар иткәнем бар. Татар телен дәүләт теле итү процессы искиткеч авырлык белән бара. Телебезне яңадан мәктәпләргә кайтару, вузларга кертә башлау, психологик киртәләрне җимерү җиңел булмады. Рус телле халыкларны, Декларация кабул иткәндә, референдум уздырганда, Татарстанның мөстәкыйльлеге яисә аның халыкара субъект булуы түгел, ә татар теленең дәүләт теле булуы куркытты. Иртәгәдән безне татарча сөйләштерә башларлар дип шикләнделәр… Хәзер инде барыбыз да тынычландык, суындык… Һәм, миңа калса, икетеллелеккә күчүнең әзерлек этабы төгәлләнеп килә. Әгәр бер урында таптанасыбыз килмәсә, моннан соң безгә сәяси яктан да, фәнни һәм практик яктан да югарырак баскычка күтәрелергә кирәк булачак. Бу эш, әлбәттә, җиңел булмаячак. Киресенчә, хәлләр шактый катлауланачак. Латинга күчүнең үз авырлыклары булачак, икътисади кризис кире яктан тәэсир итәчәк. Таләпләр зуррак булган саен, каршылыклар да көчлерәк булуы мөмкин. Нишләргә соң? Бүгенге конференция шушы сорауга җавап бирергә тиештер, мөгаен. Дәүләт Советы үз чиратында бу проблеманы һәрвакыт контрольдә тотачак. Безнең алдагы бурычыбыз – латин графикасына кайту турындагы законны кабул итү. «Телләр турындагы Законны бозган өчен административ җаваплылык» турында Закон да әзерләнә. Шулай ук комиссия инициативасы белән Татарстан Республикасы географик атамалары турында берничә закон проекты эшләнә.

Без моңа кадәр «республикада тел сәясәте юк» дигән фикердә яшәдек. Бу, чыннан да, шулай иде. Мин бер төркем галимнәр тарафыннан язылган «Татарстан Республикасының телләр сәясәте концепциясе» белән танышып чыктым. Дөресрәге, ул әле – проект кына. Әйтер идем, яңа хезмәт, җитди хезмәт, бик тә вакытлы һәм мөһим, кыю хезмәт. Сезгә ошармы ул, юкмы, белмим. Ләкин аны, һичшиксез, кабул итәргә кирәк. Әгәр Министрлар Кабинеты Дәүләт программасына төзәтмәләр белән бергә шушы концепция проектын да тәкъдим итсә, без аны Дәүләт Советында бергә карап, бергә кабул да итә алган булыр идек. Һәрхәлдә, бу чакырылыш депутатлары аны кабул итәргә тиеш.

17 ноябрь, 1998

Мәче койрыгына кыңгырауны кем тагар?

(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

Карала торган мәсьәләләрнең һәммәсе дә гаять дәрәҗәдә катлаулы, җитди һәм шуңа күрә дә бәхәсләр уята торган. Без әле карый торган Татарстан Республикасы гражданлыгы турындагы закон проектында күптән көтелгән, күптән эшләнгән, әле сессиягә кадәр үк матбугат битләрендә, кулуарларда шау-шу кузгаткан закон. Ни өчен дисәң, ул сәясәткә дә, социаль хәлебезгә, экономикабызга да, гомумән, республикабыз язмышына турыдан-туры кагыла. Гражданлык турындагы Закон турыдан-туры Җир кодексы белән дә, дәүләт хезмәте Законы белән дә бәйләнгән.

Озакламый сайлаулар кампаниясе башланачак. Качаклар мәсьәләсе, аларны эшкә урнаштыру проблемалары, Татарстан егетләренең Россия армиясендә хезмәт итүләре тәртибе, чит илләрдән килеп эшләүчеләр, кибетләр, супермаркетлар ачучылар – боларның берсен дә гражданлык турындагы Законнан башка берничек тә хәл итеп булмаячак. Дөресен әйтергә кирәк, бу Закон моннан берничә ел элек үк кабул ителергә тиеш иде. Кызганычка каршы, без аны һаман сузып килдек, «эт – эткә, эт – койрыкка» дигән шикелле, кемдер язганны, кемдер китереп биргәнне көттек. Милли хәрәкәт вәкилләре дә «юк», «кирәк» дип кычкырудан ары китә алмадылар. Галимнәребез, сәясәтчеләребез дә бу зур, четерекле эшкә тотынырга курыкты. Үзебезнең арадан да закон язарга атлыгып торучыларыбыз табылмады. Югыйсә барыбыз да бик милләт җанлы булгач, барыбыз да аның кирәклеген дә белгәч, әлеге законның берничә варианты Дәүләт Советының өстәлендә күптән инде ятарга тиеш иде. Әмма без тыныч кына аны Александр Сергеевич Пушкин язар әле дип көтеп утырдык. Барыбыз да рәхәтне, комфортны, тынычлыкны яратабыз. Бу җәһәттән бер мәзәк искә төшә: тычканнар сессиягә җыелганнар, көн тәртибендә бер генә мәсьәлә – явыз песидән ничек котылырга? Җыелыш бик озак барган, төрле тәкъдимнәр әйтелгән, ләкин аларның берсе дә кабул ителмәгән. Бик озак бәхәсләшкәннән соң, катгый бер тәкъдимгә тукталганнар: песинең койрыгына кыңгырау тагарга кирәк! Барысы да хуплаганнар бу тәкъдимне, кул күтәрергә җыенганнар. Шунда тыйнак кына бер тычкан сүз алган: «Бу тәкъдимне мин дә хуплыйм, бу, – чыннан да, явыз песидән котылуның бер чарасы. Песи койрыгына кыңгырау таксак, без аның килгәнен әллә кайдан ук ишетеп торачакбыз, ул күренүгә, барыбыз да качышып бетәчәкбез. Тик минем кечкенә бер соравым бар: песи койрыгына кыңгырауны кайсыбыз тага соң?» Тычканнар тынып калган, мәзәк тә шуның белән беткән… Менә шушы песинең койрыгына кыңгырау тагарга йөрәге җиткән Рәшит Гаязович Вәгыйзовка бүген рәхмәт әйтергә, аның бу хезмәтен хупларга һәм аны беренче укылышта, һичшиксез, кабул итәргә кирәк. Дөрес, закон проекты әле бөтен яктан да эшләнеп бетмәгән. Бу хакта әйтелде. Андый идеаль закон проектларын безнең әле, гомумән, күргәнебез юк. Бу хакта Хокук идарәсенең бәяләмәсендә дә әйтелгән, аңа өстәп тә әйттеләр һәм әйтәчәкләр. Ләкин ул кимчелекләр – икенче укылышка әзерләнгәндә төзәтеп була торган кимчелекләр. Матбугатта күтәрелгән кайбер бәхәсле моментларны да, бүген кузгатылган мәсьәләләрне дә бергәләшеп, киңәшеп, уңай якка чишәргә мөмкин булыр дип уйлыйм. Безнең комиссия әгъзалары да икенче укылышта үзләренең шактый гына төзәтмәләрен, тәкъдимнәрен кертергә җыеналар.

Аннары, беренче укылыштан соң закон проектын халык тикшерүенә чыгарганда да, чыннан да, начар булмас иде. Биредә юристларның, сәясәтчеләрнең, җитәкчеләребезнең акыллы, җитди сүзләре, комментарийлары кирәк булачак. Безнең халык барысын да аңлый, кешечә аңлатып бирергә генә кирәк. Шулай да без һаман да Декларациябезгә сокланып, Шартнамә белән горурланып, сәяси яктан соңгы вакытта бер урындарак таптана башладык булса кирәк. Югыйсә Декларациябезне, яулап алган суверенлыгыбызны без күптән инде яңа законнар белән ныгытырга тиеш идек. Ә без, беренче булып суверенлык яулаган, федерализм төзелешенең алгы сафында барган республика, һич югында, үзебезнең күршеләребездән калышмаска тиеш. Бу җәһәттән Башкортстан Президенты Мортаза Рәхимовның узган ел фәнни-практик конференциядә ясаган чыгышы кичә Минтимер Шәрипович Шәймиев әйткән фикерләр белән тулысынча туры килә: «Гражданство для Республики Башкортостан не внешняя атрибутика, лишь подтверждающий его высокий юридический статус. Это право мы рассматриваем как один из действенных инструментов – защита каждого отдельно взятого человека и всех людей, проживающих на территории Башкортостана. Используя институт гражданства, нам удалось решить многие важные политические и экономические и социальные проблемы». Күршеләребез дә, күрәсез, нәкъ безнеңчә уйлый. Алар инде үзләренең мөстәкыйльлекләрен ныгыту уңаеннан саллы-саллы законнарын да күптән кабул итеп куйганнар. Аннары шуны да онытмыйк: Россиянең аның акылы үзе белән. Анда теләсә кайсы моментта дәүләт перевороты булырга мөмкин, анда теләсә кайчан җиң сызганып социализм һәм коммунизм төзергә яисә, барысын да җимереп, яңадан капитализмга борылырга мөмкиннәр. Анда теләсә кайсы көнне, саклык кассаларындагы акчаларны чүпкә әйләндереп, бөтен халыкны ыштансыз калдырырга мөмкиннәр. Анда теләсә кайсы вакытта үз парламентын тупка тотарга мөмкиннәр. Россиядән барысын да көтәргә була. Шуңа күрә безгә дә әзер булып торырга кирәк. Тагын шунысын онытырга ярамый: безнең ике арадагы Шартнамәнең срогы чыгып бара. Аерым килешүләргә ревизия ясарга дип, Россиянең яшь җитәкчеләренең куллары күптән инде кычытып тора. Яңа килешүләр нинди булыр? Без әле бүгенгеләреннән риза түгел. Ә бит яңаларының боларыннан да начар булуы мөмкин. Россия өчен без әле һаман да гади бер субъект, ул безнең сүзгә колак салмый. Моннан берничә ай элек без Россия паспорты турында сөйләшкән идек. Мөрәҗәгать белән чыктык. Безне башка субъектлар да яклады, әмма, күрәсез, әлегә тавыш-тын юк. Россия хакимияте дәшми. Соңгы сүз итеп шуны әйтәсем килә: Татарстан гражданлыгы турындагы Закон кемдер уйлап чыгарган, кемгәдер кирәк булганга гына язылган һәм бүгенге сессиягә тәкъдим ителгән закон түгел. Ул Татарстан Республикасы Конституциясен тормышка ашырыр өчен кирәк. Димәк, без үз Конституциябезне хөрмәт итәргә, шул Конституциягә таянып яшәргә тиешбез. Конституциябез эшләсен өчен, ул халкыбызга хезмәт итсен өчен, бүгенге көндә әлеге Законның кабул ителүе әйтеп бетергесез дәрәҗәдә әһәмияткә ия.

15 апрель, 1998

Бюджет акчасы бервакытта да җитмәячәк

(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

Безнең бюджет тирәсендәге шау-шуларыбыз, борчылуларыбыз, дәгъваларыбыз кемнәргәдер гадәти бер сәяси уен гына булып тоеладыр. Әмма без бүген Татарстанның киләсе ел язмышын хәл итәбез. Бюджеттагыларның: укытучылар, врачлар, мәдәният һәм матбугат хезмәткәрләренең тормышлары аз булса да яхшы якка үзгәрерме, әллә юкмы? Укытучылар һәм врачлар эш ташламаслармы, ачлык игълан итмәсләрме? Студентларыбыз урамга чыкмасмы? Балаларыбыз ачтан интекмәсме? Больницаларда ятучы авырулар дару юклыктан, игътибарсызлыктан үлмәсләрме? Без кабул итәсе бюджет безне әлеге афәтләрдән коткара алырмы?

Башта ук әйтеп куям: быелгы авыр хәлләребезне, акча юклыкны, илдәге кризисны, 17 август алып килгән авырлыкларны да яхшы аңлыйм һәм шул ук вакытта мине дә аңларга тырышырсыз дип ышанам. Чөнки мин быел мәдәният, матбугат өчен аз булса да чыгымнарны арттыруыгызны сораячакмын. Әлбәттә, кайбер иптәшләр, һәрвакыттагыча: «Ул акчаны каян алырга икәнлеген әйт син безгә: кайсы статьядан алып бирик?» – диячәкләр. Дөресен әйтим, белмим мин ул акчаны каян алырга.

Шулай да сүземне иң элек Финанс министрлыгына рәхмәт әйтүдән башлыйсым килә. Хикмәт шунда: кайбер министрлыкларның алдан уйланган «гениаль» планы буенча, безнең матбугатыбыз, татарча чыгучы газета-журналларыбыз тулысынча диярлек, дәүләт нәшриятларыбыз, иҗат союзларыбыз, мәдәнияткә караган бик күп башка оешмаларыбыз бюджеттан бөтенләй төшеп калырга тиеш иде. Бәхеткә диимме, Президент та, Дәүләт Советы Рәисе һәм Премьер-министр да моның белән килешмәделәр, безнең хәлне аңладылар. Нәтиҗәсе: бюджет проектында матбугатка да, мәдәнияткә дә азмы-күпме дотация бүлеп бирелгән. Ләкин ул җан асрарлык кына.

Сүземнең хаклыгын дәлилләү өчен, берничә мисал китерәм. Дәреслекләр чыгаручы «Мәгариф» нәшрияты Министрлар Кабинеты карары белән өч канал буенча финансланырга тиеш иде. Бастырылган дәреслекләр өчен Мәгариф министрлыгы тиешле сумманың әлегә 30 процентын гына түләгән. Мәдәният министрлыгы, китапханәләр фондын тулыландыру өчен, тиешле сумманың бер тиенен дә бирмәгән. Мәгълүмат һәм матбугат министрлыгы да быелгы дотациянең бары тик 42,8 процентын гына бирә алган. Нәтиҗәдә Министрлар Кабинеты карары раслаган сумманың 30 проценты гына нәшриятка барып ирешкән.

Киләсе ел өчен бюджет проектында «Мәгариф» нәшриятына 3,1 миллион сум каралган. Бу акча хезмәт хакы, төрле салымнар түләү өчен һәм чыгарылырга тиешле дәреслекләрнең 15 процентына гына җитәчәк. Әгәр быелгы кебек, сумманың 30 проценты гына бирелсә, типография чыгымнарын, кәгазь бәясенең туктаусыз үсүен исәпкә алсак, гомумән, укучыларыбыз бер дәреслексез утырып калачак.

Рус телендәге дәреслекләр, нигездә, Мәскәүдә басыла. Шунлыктан бу хәл иң элек татар мәктәпләренә, татар балаларына китереп сугачак. Сүз уңаеннан әйтеп китим, Татарстан китап нәшриятының да хәле нәкъ «Мәгариф»неке шикелле. Әгәр мәгарифебезгә, мәдәниятебезгә, матбугатыбызга мөнәсәбәт уңай якка үзгәрмәсә, татар балалары бервакытта да тиешле дәрәҗәдә татарча тәрбия ала алмаячак, үзе теләгән китапның татарчасын укый алмаячак, үз туган телен бервакытта да тиешле күләмдә белмәячәк, татар теле бервакытта да дәүләт теле булмаячак. Татар теле һәм әдәбиятын гына татарча укып, бөтен мәгълүматны фәкать рус теле аша гына алса, русча кино, русча телевизион тапшырулар гына караса, безнең балаларда бервакытта да татар рухы булмаячак. Руслашу элеккеге кебек үк дәвам итәчәк. Бөтен изге теләкләребез, олы максатларыбыз сүздә генә калачак.

Тагын бер мисал. Киләсе ел бюджетына мәдәнияткә дигән акча быелгыдан берничә процентка булса да артыграк салынды дип, Финанс министрлыгындагы иптәшләр безне ышандырырга тырышалар. Шул ук вакытта, үзләренең фаразлары буенча, бер ел эчендәге инфляция 127 процент каралган. Димәк, мәдәнияткә бирелгән акча быелгы белән чагыштырганда 72 процент кына килеп чыга. Икенчедән, быелгы бюджетның мәдәнияткә дигән өлеше 47 процентка гына үтәлгән. Ул, әлбәттә, киләсе елда да шулай ук булачак. Шушыларның барысын да исәпкә алганда, безнең милли мәдәниятебезгә бирелгән акча быелгының яртысы гына булып чыга түгелме соң? Һәрхәлдә, бу, безнең мәдәниятебезне бетерер өчен, махсус эшләнәдер дип уйламыйм. Юклыктандыр, булмаганлыктандыр. Әмма ничек кенә булмасын, бу – мәдәниятебезне хәерчелеккә хөкем итү белән бер. Бу хакта хөкүмәтнең фикерен ишетәсе килә. Чөнки әлеге акчага мәдәният тә, матбугат та яши алмаячак. Ул чакта нишләргә: кайсы театрны, кайсы газета-журналны ябарга? Русчасынмы, әллә татарчасынмы? Мондый сорауларны йөзләп бирергә булыр иде.

Соңгы вакытта Президентыбыз Минтимер Шәрипович Шәймиев тә, Дәүләт Советы Рәисе Фәрит Хәйруллович Мөхәммәтшин да артистлар, язучылар, композиторлар, журналистлар белән берничә тапкыр очрашу уздырдылар. Сөйләшүләр вакытында иҗат кешеләренең авыр матди хәлләрен яхшырту турында да сүз булды. Иҗади әсәрләр өчен акча түләү проблемасына кагылып, Президент киләсе ел бюджетын караганда моны искә алу кирәклеген дә әйткән иде.

Гонорар мәсьәләсе, – гомумән, хәл ителмәгән, аерым сөйләшәсе бер проблема. Авторлык хокукы турындагы закон бездә әле бөтенләй диярлек эшләми. Дөресрәге, ул эшли генә башлады. Авторлар үзләренең хезмәтләре өчен тиеннәр генә ала. Радиодан, телевидениедән башкарылган әсәрләр өчен бер тиен дә килми. Ләкин гел болай дәвам итә алмаячак. Инде Татарстан радиосын судка бирү очраклары да бар. Әгәр һәр автор үзенең башкарылган әсәрләре өчен гонорар дәгъвалый башласа, радио-телевидение банкротлыкка чыгачак. Чөнки бюджетта ул бөтенләй диярлек каралмаган. Аннары шунысын да онытырга ярамый: профессиональ композиторларның, рәссамнарның, язучыларның күпчелеге фәкать гонорар исәбенә генә көн күрә. Ул – аларның хезмәт хакы, бердәнбер яшәү чыганагы. Андыйлар күп, алар – талантлылар, алар – безнең милли байлыгыбыз. Алар контракт белән зур чыгымнар тотып читтән китерелмәгәннәр. Алар, сезон беткәч тә, яңадан китеп барырга җыенмыйлар. Алар үзебезнеке. Аларның кадерен белергә кирәк. Шуңа күрә мин иҗат кешеләренең хезмәт хакларын һәм гонорарларын киләсе ел бюджетының тулы күләмдә финансланырга тиешле якланучан агымдагы чыгымнар исемлегенә кертергә тәкъдим итәм.

Күптән түгел Татарстан журналистларының чираттагы съезды булып узды. Анда Журналистлар берлеген, башка иҗат берлекләре белән беррәттән, республика бюджетына кертү мөмкинлеге турында да сүз булды. Меңгә якын журналистны берләштергән зур иҗат берлегенең эшен оештыру өчен, 250 мең сум бюджет акчасын кызганмабыз, дип уйлыйм.

Без – күпмилләтле республика. Бездә руслар, чувашлар, марилар, яһүдләр, немецлар, әрмәннәр, азәрбайҗаннар һәм башка бик күп милләтләрнең үз оешмалары бар. Аларның барысын да Милли-мәдәни җәмгыятьләр ассоциациясе (АНКО) берләштерә. Алар киләсе елда яңа бинага – Халыклар дуслыгы йортына күчәргә җыеналар. Шулай ук Татарстан халыкларының II съезды көтелә. Ягъни чыгымнар күп соралачак. Шушыларны исәпкә алып, мин АНКОга тагын 250 мең сум өстәргә кирәк дип исәплим. Бу – безнең сәясәтебез, республикада яшәүче башка халыкларның мәнфәгатьләрен кайгыртучы әлеге җитди оешмага ярдәм итү – изге бурычыбыз.

Чыгышымның ахырында тагын бер сүз әйтәсем килә. Без, бюджет кабул иткәндә, мәдәнияткә, матбугатка ничек тә ярдәм итәргә тырышабыз. Ләкин бүленгән акчаның ничек тотылганын тикшермибез. Бүтән парламентларда, мәсәлән, комиссияләрдә тикшерми торып, бирелгән акчаның бер тиене дә тотылмый. Бу – безнең зур кимчелегебез. Шуңа күрә азмы-күпме бирелгән акча да тиешле урынына барып җитми. Үземнең күзәтүләремнән чыгып кына да шуны әйтә алам: министрлыкларга караган оешма җитәкчеләренең шактые бюджет акчасына бик рәхәт яши. Ел саен «служебный» машина алыштыру дисеңме, яңа мебель, евроремонт, кесә телефоннары, чит илләргә йөрү дисеңме… Югыйсә ревизияләр үткәрелә, финанс өлкәсендә тәртипсезлекләр ачыла. Ләкин, ни гаҗәп, бер чара да күрелми. Бюджет акчасын туздыручыларны, ни өчендер, күрмәмешкә салышабыз. Әгәр һәр тиенебезне санарга өйрәнмәсәк, бюджет акчасы бервакытта да җитмәячәк.