Депутат чаклар бар иде / И мы были депутатами

Инде башка кайбер фикерләрем белән уртаклашмакчы булам. Без узган эшләребездән, кылган гамәлләребездән сабак, гыйбрәт ала белмибез. Телләр турындагы Законның үтәлеше, Дәүләт программасының үтәлеше, мәсәлән, беркемгә дә сер түгел, куркыныч астында. Программаның срогы чыгарга өч ел вакыт калып бара. Тагын шул өч ел эчендә татар теле дәүләт теле була алырмы? Кем гарантия бирә ала? Кемнең шул хакта уйланганы бар? Хикмәт шунда ки, без телләр турындагы Законны да бернинди фәнни һәм практик әзерлексез кабул иттек. Ике елдан соң гына Дәүләт программасын кабул итә алдык. Тагын ике елдан соң гына шушы эшләр белән шөгыльләнүче бер штат берәмлеге булдыра алдык. Закон барыбер начар үтәлә. Теге вакытта да кириллицага күчү, хәтта өстән мәҗбүри кушылса да, ашык-пошык кына эшләнгән. Алфавит татар теле хасиятенә туры килми, соңыннан ах-ух иткән өч хәреф онытып калдырылган, татарның үз хәрефләре иң ахырга тезеп куелган, орфография уйланылмаган… Бу юлы да шулай килеп чыкмасын иде, дим. Шуңа күрә дә безгә кичекмәстән латин графикасына кире кайту буенча дәүләт яисә республика программасы эшли башларга кирәк. Монысында инде телләр турындагы Законны тормышка ашыргандагы кебек күз буяп булмаячак. Латин графикасында йә укый аласың, йә юк, латин хәрефләре белән йә яза аласың, йә юк. Галимнәребез дөрес язылыш кагыйдәләрен, яңа дәреслекләрне күптән инде әзерли башларга тиеш. Төрле элмә такталар, эш кәгазьләре, бланклар, печатьләр, стена язулары, закон үз көченә кергәч тә, латин язуына күчәчәкме, әллә соңракмы? Газета-журналлар, китаплар ничек чыгар? Бу күчешнең механизмын кемнәр эшләргә тиеш? Гомумән, бу зур, катлаулы, җитди проблемалар белән нинди оешмалар шөгыльләнер? Мондый сораулар бик күп, күчеш чорында алар тагын да артачак, һәм аларны үз агымына куйсак, безнең бер эшебез дә барып чыкмаячак.

Телләр турындагы Законны да, латинга күчү турындагы Законны да кабул ителү белән, дәүләт үз кулына алса гына, татар теленең үсеше туктамас. Кызганычка, без әле бу өлкәдә һаман да үзешчәнлек белән шөгыльләнәбез. Сораучы юк, өстәл сугып таләп итүче юк. Иң гаҗәбе шунда: бу эшләр өчен җавап бирүче юк. Әгәр без бу зур эшне, гадәттәгечә, тагын төрле министрлыкларга, комитетларга, оешмаларга гына таратып бирсәк, яңадан бер эшебез дә барып чыкмаячак. Бүген, әйтик, Премьер-министр яисә Финанс министрлыгы республикадагы бөтен финансны үз кулында тота икән, шул юл белән кризистан чыгарга тырыша икән, бу бит юкка гына түгел. Әлеге очракта да зур вәкаләтләре булган, эшләргә һәм эшләтергә, башкалардан таләп итәргә сәләтле, шул ук вакытта үз фонды булган, ягъни финанс белән тәэмин ителгән, гомумән, республикада тел сәясәте белән шөгыльләнүче дәүләт структурасы булдыру шарт. Ә тел сәясәте ул – милләтне саклау, дәүләтне саклау сәясәте дигән сүз. Ул безнең шартларда «национальная безопасность» дигән төшенчәне тулысынча үз эченә ала. Ә инде Президент Аппараты каршында яисә Министрлар Кабинетында дүрт-биш кешедән торган шундый бер үзәк, бүлек яисә сектор булдыру мөмкин түгел бер эш дип карау көлке тоела. Казан яки Чаллы шәһәрләрендәге хакимият структураларын карагыз, министрлыкларны карагыз, аларда штат көн саен артып тора. Аларның үз газета-журналлары, үз пресс-службалары, үз типографияләре, тагын әллә нәрсәләре. Аларның һәрберсе – үзе бер аерым дәүләт. Мисалларны йөзләп китерергә мөмкин. Мәсәлән, Казан хакимиятендә узган елда гына Милләт эшләре буенча комитет эшли башлады. Шәһәр күләмендә ярый, республика күләмендә ярамый. Монда бернинди дә мантыйк күренми…

Мин бүген булачак авырлыклар турында махсус тукталмадым. Алар бар, алар күп булачак. «Латинга күчсәк, татар халкы надан калачак» дигән фикерләр дә яңгырый. Ләкин, гафу итәсез, әгәр дә латинга күчкән өчен генә дә халык надан кала икән, ул инде киләчәге булмаган, булдыксыз халык булыр иде. Ләкин татарны аның белән генә куркытып булмас. Мин үзем болай уйлыйм. Без латин графикасына күчәргә тиеш. Шул ук вакытта дәүләт бу проблеманы үз кулына алырга тиеш, ягъни дәүләт гарантиясе булырга тиеш. Шул чагында бу телләр турындагы Законны тормышка ашыруда яңа бер этап, татар телен, татар халкын саклап калуда тагын бер шанс булачак, әгәр инде барысын да үлчәп тотынмасак, башлап та бу реформаны ярты юлда калдырсак, булдырып чыга алмасак, ул татарның иң зур фаҗигасенә әйләнәчәк.

17 март, 1999

Безнең белән кешечә сөйләшергә кирәк!

(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

1990 елның 30 августы – хәзер инде тарих. Татар халкының тарихы, Татарстан һәм Россия тарихы. Ләкин ул – бозылмаган, фальсификацияләнмәгән чын тарих. Без – шул тарихның шаһитлары. Без аны үзебез – татарлар, руслар, чувашлар, башкортлар, удмуртлар, марилар һәм башка халыклар – бергәләп яздык. Шуңа күрә аны бозмаска, аңа төзәтмәләр кертмәскә кирәк. Безнең тарихыбызны болай да бик еш үзгәртеп яздылар. Җитәр! Үз тарихын һәркем үзе язарга тиеш!

Декларацияне кабул итү гаять катлаулы, гаять авыр булды. Декларацияне кабул иткәннән соң да, җиңел генә булмады. Безгә халкыбыз алдында, Россия, дөнья җәмәгатьчелеге алдында хаклы булуыбызны, сайлаган юлыбызның дөреслеген исбатларга кирәк иде. Без йөзә белмәгән килеш Идел уртасында калган кеше хәлендә калдык. Барысын да нульдән башладык дияргә мөмкин. Союз җимерелде. Россиянең үз кайгысы. Элемтәләр өзелде. Дәүләт белән үзаллы идарә итәргә, производствоны торгызырга, авыл хуҗалыгын саклап калырга, икътисадны аякка бастырырга кирәк. Рухи, милли тормышыбыздагы торгынлыкны әйтеп тә торасы юк. Менә шушы шартларда без бөтен авырлыкны да ерып чыга алдык. Мөстәкыйльлек безне дәүләтчелек нигезләренә өйрәтте, дәүләти фикер йөртергә, иҗат итәргә, эзләнергә, табарга өйрәтте, законнар язарга, шул законнар нигезендә яшәргә өйрәтте.

Әлбәттә, авыр булды. Без фәкать акыл, сабырлык белән генә, тир түгә-түгә эшләп, тырышып-тырмашып кына үзебезнең хаклы булуыбызны дәлилли ала идек. Шулай эшләдек тә. Бәхетебезгә, барыбызга да үрнәк булды безнең Президентыбыз. Ашыкмас, каударланмас, як-якка бәргәләнмәс. Бервакытта да җавапсыз калмас. Үз фикерен берәгәйле итеп, төгәл-төпле итеп, артыңа утырырлык итеп әйтер. Оппонентлар телсез калыр, җавап таба алмый интегер, һәрбер әйткән фикере, һәрбер башлангычы, һәрбер адымы грамоталы һәм профессиональ булыр. Барыбызга да моннан соң да нәкъ менә шулай эшләргә, хәрәкәт итәргә кирәк. Без кылган гамәлләрнең һәммәсе дә фәкать закон кысаларында гына бу лырга тиеш. Бездән гаеп табарга, булмаган яманлыкларны да тагарга гына торалар, шуңа күрә безгә бер генә сәяси хата да җибәрергә ярамый. Безнең моңа потенциаль мөмкинлекләребез җитәрлек. Мөстәкыйльлек белән бергә сәясәтчеләребез, юристларыбыз, икътисадчыларыбыз, политологларыбыз, галимнәребез дә үсте. Корыч ничек чыныкса, без дә шулай чыныктык.

Ун ел буена Татарстан күз өстендә каш булды, Россиянең дә, дөнья җәмәгатьчелегенең дә игътибар үзәгендә иде. Татарстан ун ел буена Россия федерализмы турындагы фәнни бәхәсләрнең, яңа идеяләрнең үзәгенә әйләнде. Татарстан ун ел буена Россиягә бер генә мәшәкать тә тудырмады, киресенчә, илдәге иминлекнең гаранты булды. Безнең Декларация дә, Конституция дә, Шартнамә дә Татарстан һәм Россия халыкларының тыныч тормышына хезмәт итә. Без бүген Россия белән Татарстан арасында төзелгән Шартнамә нигезендә яшибез. Ул без уйлап тапкан яшәү формасы түгел. Безнең бабаларыбыз шул рәвешле яшәгән. Русь белән Идел буе Болгарстаны шундый шартнамәләр төзегән. Шундый килешүгә 1445 елның 25 августында Василий III белән Олуг Мөхәммәд кул куйган. Аннары 1461 елда Русь-Казан солыхы, 1469 елның 3 сентябрендә Иван III – Ибраһим хан арасында тынычлык килешүе, 1507 елда Казан-Русь тынычлык шартнамәсе, 1512 елда Рус-татар мәңгелек тынычлык турында килешүе төзелгән. Ул чакта ук рус белән татар шундый килешүләр нигезендә яши алганнар икән, моннан соң да без шулай яши алырга тиеш. Кичәге фәнни-практик конференциядә В. Н. Лихачёв: «Татарстан белән Россия арасындагы Шартнамә бик күп илчеләрнең өстәл китабына әверелде», – дигән иде. Бу үзе үк Шартнамәнең халыкара әһәмияткә ия булуын тагын бер кат раслый.

Мөстәкыйльлек безгә яңарыш, яңа тормыш алып килде. Халык өчен, бигрәк тә татар халкы өчен яңа мөмкинлекләр ачылды. Эшләнгән эшләребезгә игътибар беләнрәк карыйк, ун ел буе митингларда, газета-журнал битләрендә күтәрелгән, шушы трибунадан әйтелгән бик күп проблемаларның барысы да диярлек акрынлап тормышка аша бара. Алар күп, аларны санап кына бетерерлек түгел. Без аларга өйрәнеп тә беттек инде. Әйтерсең лә гомер буе шулай булган. Әлбәттә, барлык мөмкинлекләрдән файдаланып та булмагандыр. Бу очракта гаепне үзебездән эзләргә кирәк. Биредә Декларациянең дә, суверенлыкның да бер гаебе дә юк.

Россиядә яңа реформалар чоры башланды. Без барысын да аңлыйбыз. Хезмәттәшлеккә без һәрвакыт әзер. Ләкин Татарстан судлар аша, прокуратура аша сөйләшергә җыенмый. Холкыбыз андый түгел. Без хокук бозган, җинаять эшләгән республика түгел. Безнең белән кешечә сөйләшергә кирәк. Моңа кадәр сөйләшә белдек, моннан соң да уртак тел табарбыз. Без Россия дигән илдә яңа йорт салып кердек. Бу – нормаль күренеш. Безнең яңадан Россия дигән коммуналкада яшисебез килми.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.