Депутат чаклар бар иде / И мы были депутатами

Нәтиҗәдә бөтен җаваплылыкны өч-дүрт депутаттан торган комиссиягә кайтарып калдырдык. Бу безгә моннан соң зур сабак булырга тиеш. Чабатаны алдан ук киеп куярга кирәк. Казаннан торып Мәскәүне сүгү, аңа йодрык күрсәтү, йодрык селкү бүген бернинди дә батырлык сорамый. Күпме генә селкесәң дә, Мәскәүнең аңа исе китмәячәк. «Самооборона» белән генә ерак китеп булмаячак. Татарстанның үз идеологиясе, сәясәте, Россия белән мөнәсәбәтләрдә үз стратегиясе булганда гына, мөстәкыйльлегебезнең эшләрен, җимешләрен күрербез.

Инде паспортның үзенә килгәндә, эшләр болайрак тора. Бу хакта матбугатта күп фикерләр әйтелде. Шунысы кызык: аларның һәрберсе әһәмияткә ия, һәрберсе, беренче карашка, дөрес шикелле. Әмма, безгә калса, берсе дә камил түгел, һәрберебезне дә тулысынча канәгатьләндерә алмый. Бу – табигый хәлдер, мөгаен. Республикабызның сәяси статусы нинди, паспорты да шулай гына була ала. Әлбәттә, безнең өчен иң яхшы вариант – Россия эчендә, БДБ илләрендә бердәй хокукы, дәрәҗәсе булган үз паспортыбызны булдыру. Кызганычка каршы, ул хакта әле уйлаучы да, ныклап дәүләт күләмендә сүз кузгатучы да юк. Югыйсә, Россия белән килешкән очракта, аның формасын да, югары статусын да табарга мөмкин булыр иде. Монысы – әлегә киләчәк эшедер, күрәсең. Ә инде Конституциядәге ике гражданлыкны истә тотып, Россиянең дә, Татарстанның да аерым паспортларын булдыру бик үк урынлы түгелдер. Татарстанныкының бәясе барыбер бермә-бер түбән булачак. Аның белән Әлкигә, Сарманга барып, гостиницага гына урнашып булачак. Аннары авылдан беркая да чыкмый ятучы әби-бабайлар өчен генә аерым паспорт булдыру кирәк микән? Дөрес, кайберәүләребез: «Татарстан паспорты депутат яисә президент булып сайланганда кирәк булачак», – дип тә ычкындыралар. Ләкин бу бик үк җитди дәлил түгел, чөнки депутатлар да әлегә 130 гына, ә президент, гомумән, берәү генә. Ә бит күпләребезгә, атна саен Мәскәүгә, чит илләргә йөрүчеләргә, ягъни элитага, яшерен-батырын түгел, Россия паспорты кирәк булачак. Ягъни мәсәлән, безнең кесәләрдә ким дигәндә дүрт паспорт – Россиянеке, Татарстанныкы, загранпаспорт һәм, әлбәттә инде, дипломатик паспорт та йөреячәк. Кесә саен берәү дигән сүз.

Бүген безнең өчен иң уңайлы вариант – тышында ике башлы законсыз кошы булмаган, әмма Россиянең дә, Татарстанның да дәүләт символлары бертигез хокуклы итеп бер зурлыкта урнаштырылган; теләгәннәргә Татарстан һәм Россия гражданлыклары, һичшиксез, аерым графаларда күрсәтелгән, «милләт» графасы булган паспорт. Вкладыш турында сүз дә булырга тиеш түгел. Ә яңа Россия паспортында битләр саны болай да җитәрлек. Мәсәлән, «дети» дигән графа ике биттән тора, һәм ул егерме балага исәпләнгән. Ул санны, һич югында, унга калдырырга була. Бу бит ни дисәң дә Россия паспорты, Үзбәкстанныкы яисә Төрекмәнстанныкы түгел.

Ә инде Конституциядә каралганча, исем-фамилияләрне грамоталы итеп язу мәҗбүри булырга тиеш. Республикалар өчен генә түгел, ә бөтен Россия өчен дә. Мәсәлән, минем әнкәйнең исеме – Гөлҗәүһәр. Аны русча гына язсаң, әллә ничә вариантта мыскыл иткән кебек язылачак. Чөнки «Гөлҗәүһәр» дигән сүздәге [ә], [җ], [ө], [ү], [һ] хәрефләре рус алфавитында бөтенләй юк. Язып кара син аны рус телендә: «Голджавгар», «Гульзавгар», «Голжаухар», «Гулявгар» һ. б. Роберт дигән исемне генә ул нинди телдә язсаң да ярый. Гомумән алганда, ситуация үтә дә катлаулы, һәм аның нәрсә белән бетәсен әйтүе дә кыен. Без күбрәк үзебездә яшәүче татарлар турында гына кайгыртабыз. Читтәгеләрне югалтып бетермәбезме? Татарстан гражданлыгы шуның өчен дә кирәк түгелме соң безгә? Милләтне ирекле рәвештә язуның да минуслары җитәрлек булачак. Матбугатта ул хакта күп язылды. Әйтик, бүген үк үз милләтләрен болгар, керәшен, мишәр дип язарга ашкынып торучы татарлар җитәрлек. Себер һәм Әстерхан татарларын әйтеп тә торасы юк. Моңа да әзер булыйк. «Язылсыннар, юлларына ак җәймә!» – дип кул селтәү шулай ук егетлек түгел. Әгәр безнең тырышлык белән, башка республикаларның теләктәшлеге белән, Федерация советы һәм Дәүләт Думасы ярдәме белән яңа паспортларны без теләгәнчә үзгәртеп булса, 14 яшьлек балаларга паспортлар өләшеп өлгергән Россия Президенты тагын бер тапкыр шактый уңайсыз хәлдә калачак. Дөресрәге, үзенең тирәсендәгеләр калдырачак аны шушы хәлгә. Ләкин безнең дә мескеннәр, манкортлар буласыбыз килми. Безнең үз исемебез, үз телебез, үз республикабыз, үз Конституциябез һәм Россия белән төзелгән Шартнамәбез бар. Безгә хәзер инде, соңгы елларда җыелган, алдагы көннәрдә килеп тууы ихтимал булган проблемаларны хәл итәр өчен, яңа Шартнамә турында уйлый башларга вакыт. Безнең кемлегебез шул Шартнамәдә күренәчәк!

13 ноябрь, 1997

Телсез татар кемгә кирәк?!

(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

Әле кайчан гына зур бәхәсләр аша, шул ук вакытта зур күтәренкелек шартларында «Татарстан Республикасы халыклары телләре турында» Закон кабул ителгән иде. Аңа да биш ел гомер узып бара. Димәк, азмы-күпме нәтиҗәләр ясарга, утырып бер уйланырга, эшләгән эшләребезгә бәя бирергә, эшләнмәгәннәренең сәбәпләрен ачыкларга вакыт һәм, әлбәттә инде, безгә кичекмәстән Законның үтәлешен тулысынча тәэмин итү чараларын булдырырга кирәк. Иң мөһиме, шактый гына эш башкарылган, мәсьәләне аңлау бар, теләгебез дә юк түгел. Безнең Дәүләт Советы әлеге Законны һәрвакыт күз уңында тота. Мәдәният һәм милли мәсьәләләр комиссиясе дә моны иң мөһим законнарның берсе дип саный.

Телле халык кына илле халык, ягъни телле халык кына үзенең дәүләтен торгыза ала. Әмма, кызганычка каршы, татар халкының дәүләт төзерлек теле әлегә юк. Дөресрәге, кайчандыр дәүләт теле булган, аннары гасырлар дәвамында типкелектә йөргән бөек телебезне яңадан дәүләт теле дәрәҗәсенә күтәрә алганыбыз юк. Татар теле әүвәлгечә даһи шигырьләр, җырлар язарга ярый, законнар язарга ярамый. Татар теле урамда сөйләшергә, тарткалашырга, үзара ызгышырга ярый, дипломатия телендә сөйләшергә ярамый. Татар теле шәхси хатлар язарга ярый, җитди документлар язарга ярамый. Татар теле эстрада яисә театр сәхнәләрендә яңгырый, дәүләт күләмендә уздырыла торган форумнарда яңгырый алмый. Хәтта үзебезнең Дәүләт Советында да татар теле ирекле темага сөйләшеп, зарланышып, акыллы-акыллы сораулар биреп утырырга гына ярый. Ә инде законнар кабул итә башласак, үзеннән-үзе русчага күчәбез. Чөнки без рәхәт яшәргә өйрәнгәнбез. Безгә русча уйлау, русча сөйләү, русча документлар тутыру җиңелрәк. Татарчага күчә башласаң – зур фаҗига. Шуңа күрә хәтта сессияләрдә татарча сөйләшкәннәребез дә, үзебезне милләтпәрвәр дип йөргәннәребез дә, Президентка яисә Премьер-министрга акча яки фатир сорап язганда, хатны, әлбәттә, русча язабыз. Чөнки беребез дә җүләр түгел, татарча хатның бәясен, ул хатка мөнәсәбәтне яхшы беләбез.

Дәүләт программасының шактый гына өлеше үтәлүгә дә карамастан, ни өчен ул кадәр алга китеш юк соң әле? Моның сәбәпләре, мөгаен, күптер. Аннары, тел проблемасы бер Татарстанда гынадыр дип уйласак та, бик нык ялгышабыз, һәр республиканың үз авырлыклары. Башкортстанда да, Чувашиядә дә шул ук проблемалар. Казахстан белән Украинада да тел аркасында килеп чыккан конфликтлар җитәрлек, һәркайда бәхәсләр бара. Нәрсә соң ул икетеллелек? Фәнни яктан исбат ителгәнме ул? Гомумән, ике ана теле була аламы? Аның берсе үги булмыймы? Икетеллелек практик яктан берәр җирдә хәл ителгәнме? Кайчан да булса Татарстанда рус теле дә, татар теле дә тигез дәрәҗәдә дәүләт теле була алырмы? Ягъни бездәге рус халкы, безнең кебек, ике телне дә бердәй белерме? Әллә инде татар теле татарларның үзләре өчен генә дәүләт теле булып калырмы? Шулай булганда, татар теле дәүләт теле саналырга тиеш булырмы? Күрәсез, сораулар күп, аларга кемдер җавап бирергә тиеш.

Законны тормышка ашыру барыбызга да тигез кагыла. Ул бер Президентның гына, Премьер-министрның гына яисә Дәүләт Советының гына бурычы түгел. Бу бигрәк тә төрле дәрәҗәдәге җитәкче иптәшләргә карый. Моннан берничә еллар элек без бертавыштан: «Сүзлекләр юк!» – дип сөрән сала идек. Хәзер сүзлекләр чыга тора. Ләкин, ни гаҗәп, биш меңнән дә артмаган кечкенә-кечкенә тиражлы ул сүзлекләр кибетләрдә, складларда сатылмыйча ята. Югыйсә һәр министр, һәр учреждение җитәкчесе күптән инде үз хезмәткәрләрен шул сүзлекләр белән тәэмин итәргә тиеш иде бит. Алар исә һаман сыныкка сылтау табалар, акча юклыкка сылтыйлар. Әлбәттә, телләр турындагы Законны тормышка ашыру зур чыгымнар сорый. Бәлки, шуңа күрәдер республикада бары тик Дәүләт Советының гына заллары синхрон тәрҗемәгә көйләнгән. Башка дәүләт учреждениеләренең берсендә дә, шул исәптән Президент Аппараты белән Министрлар Кабинетындагы залларда да, синхрон тәрҗемә юк. Министрлыкларны әйтеп тә торасы килми. Димәк, утырышлар, киңәшмәләр, семинарлар, конференцияләр фәкать рус телендә генә алып барыла дигән сүз. Ул гына да түгел, хәтта турыдан-туры татар теленә мөнәсәбәте булган, мәдәният һәм белем бирү белән шөгыльләнгән оешмаларда да татар телен үстерү проблемалары рус телендә хәл ителә.

«Аккан суга ике тапкыр кереп булмый», – диләр. Була икән. Мин күптән түгел кызыклы да, гыйбрәтле дә документлар белән танышып чыктым. Баксаң, без яңадан бер тапкыр велосипед уйлап тапмакчы булып маташабыз икән. 20 нче елларда, ТАССР игълан ителгәннән соң ук, татар һәм рус телләре дәүләт телләре итеп игълан ителгән, татар телен тормышка ашыру буенча дәүләт күләмендә зур эшләр башкарылган. Татар телен кайгыртып, декретлар, карарлар, инструкцияләр, положениеләр кабул ителгән. Дөресен әйтергә кирәк, ул чакта әлеге мәсьәләгә җитдирәк тә, фәннирәк тә якын килгәннәр. Бер генә мисалга тукталыйк. Менә Татарстан Үзәк Башкарма комитетының өченче сессиясе материаллары. Сессиянең көн тәртибендә бер генә мәсьәлә: «О положении дела по РТЯ и перспективах». Сессия 1927 елның 12–13 мартында, ягъни моннан нәкъ 70 ел элек уздырылган. Күрәсез, бер мәсьәлә ике көн дәвамында каралган. Төп доклад белән ҮБК рәисе Шәймәрданов үзе чыгыш ясаган. Әгәр ул докладны аз гына чистартып, карап чыксаң, бүген дә сессия трибунасыннан укырлык. Шул ук бүгенге проблемалар, шул ук хәл ителмәгән мәсьәләләр. Җитмеш ел эчендә әйтерсең лә берни дә үзгәрмәгән. Гыйбрәт өчен берничә мисал китереп узам. Сессия, нигездә, рус телендә барган, шуңа күрә тәрҗемә итеп тормыйм: «Причинами замедления темпа РТЯ являются не следствие организационной стороны дела, их нужно искать глубже: а) отсутствие средств на дело РТЯ из Центра и недостаточный отпуск таковых из местного бюджета; б) пассивность и невнимательное отношение со стороны отдельных ведомств и руководителей к делу РТЯ и т. д. В части бюджета, помимо уделения должного внимания за дело РТЯ по местному бюджету, необходимо выделить определённую сумму из резервного фонда, в первую очередь на подготовку татарских работников, на издательское дело, на изготовление и приобретение пишущих машин и т.д.» Күрәсез, нәкъ бүгенге картина. Бүген дә бүленгән акча бирелми, татар китабы бүген дә мескен хәлдә. Язу машинкалары җитәрлек түгел.

Тагын бер өзек: «До сих пор у нас существовали различные кружки и курсы, где обучался ряд русских работников татарскому языку, но пока что эти курсы и кружки не давали никаких реальных результатов – работники, закончившие эти кружки, эти курсы, почти не знали ни слова по-татарски, или знали только одни ругательные слова. В дальнейшем, для создания интереса к делу изучения татарского языка, нужно провести в жизнь имеющееся наше решение, которое говорит, что лица, владеющие обоими языками, должны иметь привилегию в смысле зарплаты, в смысле повышения жалования. Например, скажем, секретарь, управляющий делами и т. д. знает два языка – он должен получать содержание несколько выше, чем товарищ, который знает только один язык. В дальнейшем мы должны провести эти мероприятия и это нужно сделать со второй половины нынешнего бюджетного года». 70 ел элек күтәрелгән әлеге мәсьәлә әле дә хәл ителмәгән. Бүген дә актуаль мәсьәлә бу. Җитәкче иптәшләр үзләренең хезмәткәрләренең ике телне дә ни дәрәҗәдә белүләре белән кызыксынырга тиешләр. Әйтик, хәзер дәүләт хезмәтендәгеләр аттестация уза. Анда хезмәткәрнең ике дәүләт телен дә белү-белмәве исәпкә алына микән? Ә бит бу – нәкъ менә телләр турындагы Законның үтәлешен сыный торган чара. Моны, һичшиксез, истә тотарга кирәктер. Ни өчен дисәң, инде бүген үк икетелле хезмәткәрләрнең кирәклеге һәм кыйммәтлерәк булулары көн кебек ачык.

Әлеге сессия, әйткәнемчә, нигездә, русча бара. Иптәш Шәймәрданов та докладын рус телендә ясый. Депутатларның берсе аны шуның өчен тәнкыйтьләп тә ала. Докладчы үзенең соңгы сүзендә бу хакта болай ди: «Товарищ Чанышев сделал замечание, что я здесь не сделал доклада на татарском языке, упрекал также товарища Валеева в том, что он не выступал на татарском языке, и его с места поддержали товарищи Исхаков и Мухамедьяров. Дело в том, что я предполагал доклад сделать и на татарском языке, но сессия отказалась заслушать доклад на татарском языке и ограничилась лишь докладом на русском языке. В прениях можно было выступать и на том, и на другом языке, но товарищи почему-то выступали на татарском языке очень мало». Күрәсез, нәкъ бүгенге ситуация. Комментарийлар кирәк тә түгел.

Әлеге сессиянең карарына күз салыйк. Берничә өзек китерәм:

«Предложить всем ВИКам волостей с преобладающим татарским населением закончить в течение 1927 г. перевод на татарский язык всего основного делопроизводства. Одновременно предложить НКФ и НКВД принять меры к полному введению делопроизводства на татарском языке тот же срок в милицейских и налоговых органах этих волостей. Признать необходимым продолжение работы по татаризации судебно-следственных и агрономических участков, усилению темпа реализации татарского языка страховых, ветеринарных, лечебных и почтово-телеграфных учреждений и в органах лесничества, расположенных в татарских районах, путём более энергичной коренизации аппарата и введения обязательного изучения татарского языка для русских служащих в этих районах». Күргәнегезчә, 70 ел элек тә депутатлар безнең кебек үк татар телен үстерү өчен тырышканнар. Без, әлбәттә, башка чорда яшибез, ләкин проблемалар шул ук калган. Без дә тырышкан булабыз. Файдасы булырмы? Тагын 70 елдан яңа депутатлар шушы ук проблемаларны яңадан күтәреп чыкмаслармы?

Инде конкрет тәкъдимнәргә күчәм. Безгә кичекмәстән Министрлар Кабинетында махсус дәүләт структурасы төзергә вакыт җитте. Без бу хакта күп сөйлибез, ләкин берни дә эшләмибез. Җәмәгатьчелек тәртибендәге комитет кына бүген берни дә эшли алмый. Исеме аның бүлекме, сектормы, комитетмы, комиссияме, безнең өчен барыбер. Ул тел службасы да, тел надзоры да, тел сәясәтен җитәкләп баручы да булырга тиеш. Һәм аны кимендә Премьер-министр урынбасары җитәкләргә тиеш. Кайберәүләр: «Бу – нецелесообразно, дәүләт учреждениеләрендә штатларны кыскарту бара», – дияргә мөмкин. Без андый кыскартуларны күп күрдек. Кыскарткан саен озыная торган, кыскарткан саен арта торган әйбер ул штат дигәннәре. Татар теленә берничә штат жәлләмик.

Без 1998 елны «Татар теле елы» дип игълан итәргә һәм аны тормышка ашырырга тиешбез. Шунсыз тел мәсьәләсе дигән зур проблеманы урыныннан кузгата алмаячакбыз. Нәтиҗәсе, һичшиксез, булыр дип уйлыйм. Ләкин аның җитди программасы булганда гына, финанс ягыннан ныгытылганда гына үз максатыбызга ирешербез.

Аннары шуны да әйтәсем килә. Без еш кына «Татарстан моделе» турында искә алабыз. Шулай икән, без телләр мәсьәләсендә дә үзебезнең Татарстан моделен тудырырга тиешбез, татар телен үстерү буенча Татарстанның үзенең дәүләт стратегиясе булырга тиеш. Инде эшләнгән эшләр дә җитәрлек, перспективаны да чамалыйбыз, шушы уңайдан киләсе елда икетеллелеккә багышлап халыкара фәнни-практик конференция уздыру да зарури дип уйлыйм. Әгәр без Россиядә региональ сәясәтнең лидеры икәнбез, бик күп өлкәләрдә башкаларга үрнәк булып, юл ярып барабыз икән, телләр мәсьәләсендә дә алда булу – безнең изге бурычыбыз. Әгәр алда әйтеп киткән конференцияне уздыра алсак, Россиягә дә телләр проблемасын хәл итүдә бер этәргеч булыр иде.

Без әлеге дөнья күләменә фәкать рус теле аша гына чыгабыз. Бу җәһәттән рус теленә рәхмәттән башка сүзебез юк. Әмма шунысын да онытмаска кирәк: әгәр балаларыбыз моннан соң да татарча китапсыз утырса, дөнья әдәбиятын, фәнни-теоретик әдәбиятны рус теле аша гына үзләштерсәк, бөтен информацияне рус теле аша гына алсак, башка халыклар белән русча гына аралашсак, газиз телебез бервакытта да тулы канлы, камил тел була алмас, үзебез дә дәүләт белән идарә итә алырлык милләт була алмабыз дип куркам.

Безнең халыкта матур бер гадәт бар. Табын артында гаилә башлыгы кашыкка тотынмыйча, берәү дә ризыкка кагылмый. Без бит үтә дә сабыр, үтә дә тәртипле халык. Шуңа күрәдер инде, барыбыз да хөрмәтле Президентыбыз Минтимер Шәрип улы Шәймиевнең: «Җитте, егетләр, биш ел буе эленке-салынкы йөрдек, телләр турындагы Законны тормышка ашырырга вакыт!» – дигән сүзләрен көтәбез. Нишлисең, шулай өйрәнгәнбез, башкача булдыра алмыйбыз. Ә инде без, чыннан да, демократик илдә яшибез икән, законнар үтәлергә тиеш. Әгәр үтәлми икән, аның бер кирәге дә юк.

Телле халык кына бөек була ала, телле халык кына дөнья базарында үзен иркен сизә. Тел акча түгел. Аны башка халыктан бурычка алып торып булмый. Ә без алабыз, шул бурычка алган рус теле белән олы дөньяга чыгарга тырышабыз. Бу – тупикка илтә торган юл. Шулай да татарның үз дәүләт теле, һичшиксез, булыр дип уйлыйм мин. Телсез татар кемгә кирәк?!

1997

Аннары безгә тотыначаклар…

(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

Россия Федерациясенең Конституцион суды безгә бик тә таныш. Татарстан Республикасы заманында аның дәһшәтле басымын шактый нык татыды. Ул чактагы Югары Совет Рәисе Фәрит Хәйруллович Мөхәммәтшин ул хәтәр көннәрне аеруча нык хәтерлидер. Референдум уздырган өчен, безне бер тапкыр акылга утыртырга тырышып карадылар инде. Мәскәүдә федераль хакимият республикалар кабул иткән Конституцияләрнең Россия Конституциясе белән тәңгәл килмәүләре һәм аларны тәңгәлләштерүнең зарурлыгы турында күптән сүз алып бара. Аны әлегә ничек тормышка ашырырга гына белмиләр. Әгәр дә Шахрайлар теләгәнчә моны тормышка ашырырга берьюлы тотынсалар, аларның бу идеяләре барып чыкмаячак. Өр-яңа сәяси конфликт кына килеп чыгачак. Шуңа күрә алар икенче бер юлны сайларга уйлыйлар, күрәсең. Республикаларның мөстәкыйльлекләрен, конституцион хокукларын аерым-аерым йолкып алырга, берәм-берәм сындырырга җыенуларын менә шушы Дәүләт Думасының карарыннан да ачык күрергә мөмкин. Марий Эл Республикасы Президентын сайлаганда, бер тапкыр шулай эшләнде инде. Ул чакта да Конституцион судны эшкә җиктеләр. Нәтиҗәдә фәкать рус телендә генә сөйләшүче, ягъни Мәскәү теләгән Президент сайланды. Инде менә Башкортстан Республикасына тотындылар. Дәүләт Думасына Башкортстан Президентының башкорт һәм рус телләрен белүе ошамый икән. Янәсе, президентлыкка кандидаттан башкорт телен белүне таләп итү шәхес иреген кысу була икән. Янәсе, Россия Конституциясенә яраклы рәвештә, Россия Федерациясенең бөтен гражданнары да сайларга һәм сайланырга хокуклы. Әйтерсең лә Россиядәге бөтен гражданнар да Башкортстан Президенты булырга җыена. Ярар, Башкортстанның әлеге законы Президентлыкка кандидатның, шәхес буларак, хокукын кысу да булсын ди. Рус телен генә белүче президент сайланды да ди. Ә бу башкорт телен генә белгән сайлаучының да хокукларын кысу булмыймы? Әлбәттә, кысу була! Берничә миллион сайлаучының хокукын юкка чыгару була бу. Һәм, иманым камил, Башкортстанда рус телен генә белгән бер генә нормаль сәясәтче дә бүгенге ситуациядә, үзен һәм башкорт халкын хөрмәт итсә, үзенең кандидатурасын президентлыкка куймас. Әгәр акылы булса, әлбәттә. Аннары шунысын да онытмыйк: безнең рус телен генә белүче Ельциныбыз бар бит инде.

Кызганычка каршы, Дәүләт Думасындагы күпчелек депутатлар да, башка кайбер сәясәтчеләр дә безнең республикаларга әле һаман да элекке царизм яисә совет күзлегеннән, ягъни империалистик күзлектән генә карарга яраталар. Республикаларның, аларда яшәүче халыкларның гореф-гадәтләрен дә, тарихларын да, менталитетларын да, теләкләрен дә искә алмаска тырышалар. Үзләренең идеяләрен көчләп тагарга, безне бертөрле кирпеч калыбына кертеп тутырырга омтылалар. Ә бит хәтта совет чорында да обком секретарьлары бездә, нигездә, татар телен белгән татарлар иде. Ә инде рус милләтеннән булган Игнатьев кебек беренче секретарьлар үзләренең татар телен белмәүләрен татар мәдәниятен, әдәбиятын, сәнгатен яратулары белән аклыйлар иде. Татар милләтенә татар җитәкчеләренә караганда да ныграк ярдәм итәргә тырышалар иде.

Шунысын да әйтү урынлы булыр: Россия Конституциясенең нинди шартларда язылуын, ничек кабул ителүен һәм аның нинди Конституция икәнен без барыбыз да яхшы беләбез. Шуңа күрә дә Башкортстан халкы да, Татарстан гражданнары да ул Конституция өчен тавыш бирмәде. Сүз дә юк, Конституциягә тел тидерү – гөнаһтыр, әмма факт барыбер факт булып кала. Аннан качып булмый.

Ярар, Конституцион суд Дәүләт Думасының мөрәҗәгатен уңай хәл итте дә ди. Барыбызга да мәгълүм И. В. Старовойтова бу хакта болай фикер йөртә: «Законопослушное население и парламент Республики Башкортостан, которая никогда не заявляла о своём выходе или желании выйти из Российской Федерации, примут во внимание рекомендацию Конституционного суда и приведут свои внутренние нормы в соответствие с федеральными нормами. Возможно, это встретит сопротивление каких-то политических сил в республике. Мы не выступаем против внутреннего законодательства именно этой республики. Многие республики и другие субъекты Федерации в таком положении, и надо им однажды всем вместе напомнить о том, что они живут в Российской Федерации и должны соблюдать её Конституцию». Күрәсез, бу сүзләрдә тәкәбберлек тә, шовинистик ноталар да, безнең кебек республикаларга бармак янаулар да сизелә. Моны әле үзен демократ дип исәпләп йөрүче Старовойтова әйтә. Әмма мин үзем Старовойтованың киресен уйлыйм. Мөстәкыйльлекнең тәмен азмы-күпме татыган Башкортстан халкы да, халык депутатлары да президент сайлаулары турындагы законнарын Мәскәү куша дип кенә үзгәртеп ташламас. Әгәр үзгәртәләр икән, бу инде мөстәкыйльлектән чигенү булачак. Аннары Мәскәү, гайрәтләнеп, безгә тотыначак.

Башкортстан Республикасы безнең өчен гади республика гына түгел, гади күрше генә дә түгел. Ул – тугандаш республика. Анда миллионнан артык татар яши. Безнең язмышларыбыз уртак. Ниһаять, безнең ике республика арасында дуслык һәм хезмәттәшлек турында Килешүебез бар. Шуңа күрә дә, Башкортстан авыр хәлдә калган икән, без ярдәм кулыбызны сузарга тиешбез. Мәскәү безнең бергәлегебезне, көчебезне күрсен! Татарстан парламенты үзенең сәяси йөзен югалтмас, сессия акыллы һәм принципиаль мөрәҗәгать кабул итәр дип ышанам.

19 июнь, 1997

Әле Мамадышка гына илтә

(Татарстан Дәүләт Советы сессиясендә ясаган чыгыш)

Телләр турындагы Законның әһәмиятен аңлатулар, аның кирәклеген дәлилләргә тырышулар – кирәксез бер эштер. Ул Законның, Дәүләт программасының мөстәкыйльлегебез белән, моннан нәкъ биш ел элек кабул ителгән Конституциябез белән турыдан-туры бәйле икәнен кат-кат кабатлау да кирәк булыр микән?!

Кем-кем, әмма без барыбыз да боларның барысын, ниһаять, аңладык бугай инде.

Моннан ел ярым элек булып узган шушындый уртак комиссия утырышында сөйләнгән сүзләр, чыгышлар бүген дә хәтеремдә. Анда күбрәк җан ачысы белән әйтелгән сүзләр, фикерләр, зарлану, эшләнмәгән эшләрне акча юклыкка сылтарга тырышу, күңел төшенкелеге өстенлек иткән иде. Инде менә Министрлар Кабинеты тәкъдим иткән мәгълүматны карап чыкканнан соң, белешмәләр, отчётлар белән танышканнан соң, эчкә бераз җылы керде, күңелдә аз гына өмет уянды. Нәрсә генә дисәк тә, ничек кенә зарлансак та, азмы-күпме алга китеш сизелә, нәтиҗә бар, кулга тотып карарлык китаплар, дәреслекләр бар. Хәтта күптән хыялланган тел турындагы журналның да беренче саны чыкты. Шунысы гыйбрәтле: бер мәгълүм тел галимебез матбугат битләрендә: «Тел турында журнал кирәк», – дип зарланып язган көнне икенче бер галимебез миңа шул журналны кулыма тоттырды. Күрәсез, берәүләр һаман зарлана, елый, икенчеләр җиң сызганып эшләргә тырыша. Сүз уңаеннан шуны да әйтим: Казан шәһәр Советы сессиясенең чираттагы утырышында телләр турындагы Законны тормышка ашыру буенча программа каралды. Анда хакимият башлыгы урынбасары Фаил Әхмәдиев доклад белән чыкты һәм әлеге журнал турында да әйтеп китте, шул ук вакытта «матди ярдәм күрсәтергә, елга дүрт тапкыр чыгарырга кирәк» дигән фикерне әйтте.

Сүземне отчётлардан башлаган идем. Гомумән, аларга ышансаң, эшләр бездә элек тә әйбәт бара иде, хәзер дә шәп бара. Әмма шунысын да онытмыйк: отчётлар, гадәттә, еш кына алдаучан була. Без аларның ничек язылганын, саннарның кайлардан алынганын, ул саннарның ничә кул аша узганын яхшы беләбез һәм шуңа күрә ул отчётларга өлешчә генә ышанырга мәҗбүрбез. Мин инде монда белешмәләрдә китерелгән мисалларга тукталып тормыйм. Алар күп, алар әйбәт, алар күңелне тынычландырырлык. Мин кайбер уйлануларымны, теләкләремне генә сезгә җиткермәкче булам. Югары уку йортлары элек-электән үзләренең интеллектуаль көчләре, гыйльми, хәтта сәяси, иҗтимагый потенциаллары белән аерылып тордылар, җәмгыятьне әйдәп баручылар рәтендә булдылар. Тарихтан бик күп мисаллар китерергә мөмкин булыр иде. Әмма, ни гаҗәп, үзгәртеп коруның беренче чорында бераз гына активлык күренсә дә, икетеллелек мәсьәләсенә килеп терәлгәч, вузлар инициативаны үз кулларына ала алмадылар. Мин биредә бигрәк тә әлеге проблемага фәнни яктан якын килүне, теоретик хезмәтләрне, яңа идеяләрне күз алдында тотам. Әгәр бу өлкәдә азмы-күпме эш эшләнгән икән, аларның барысы да диярлек, нигездә, аерым фидакярләрнең, энтузиастларның тырышлыгы белән генә булдырылды. Минем аларга ихластан рәхмәтемне җиткерәсем килә. Тагын шунысы бераз гаҗәпкә калдыра: андый энтузиастлар күбрәк техник вузлардан. Мәсьәләне аңларга тырышу, Законны тормышка ашыруның кирәклеген аңлау, төрле фәнни-практик эзләнүләр шул вузларда ныграк сизелә. Алар яңа дәреслекләр язалар, тәрҗемә итәләр, методик кулланмалар бастыралар, татар группалары булдырырга тырышалар. Сыйфатлары ниндирәктер, анысы – икенче мәсьәлә. Гуманитар вузларның шактыенда сәер тынлык хөкем сөрә. «Әйдәгез, фәлән белгечләр буенча кафедра, бүлек, факультет ачыйк!» дигән тәкъдимнәр белән чыгучылар әлегә кадәр күренми. Югыйсә инде бүген үк республикабызга ике телдә эшләрлек югары белем алган бик күптөрле белгечләр кирәк. Авыл хуҗалыгы белгечләрен әйтеп тә тормыйм.