Полная версия
Дарё
– Жуда тўғри қипсиз, Даврон ака. Лекин дам оламан десангиз, ўзимизнинг пляжга бора қолмапсиз-да.
– Бир боргандим, у ерда ҳамма ёқ одам, шовқин-сурон. Ишлаб бўлмайди.
– Майли-ю, фақат болаларга эҳтиёт бўлинг. Бу ерда дарё сиртидан сокин кўрингани билан тагида тез оқади. Гирдоб ҳам айнан шу ерда.
– Хўп, ука, хўп. Қани, камтарин дастурхонимизга марҳамат.
– Раҳмат. Хизматчилик. Бормасак бўлмайди. Сиз яхши дам олинг. Фақат эҳтиёт бўлишни унутманг.
Шу билан хайрлашишди. Тоҳир моторни юрғизиб, қайиқни яна дарёга олиб чиқа бошлади.
– Ким бу киши? – деб сўради Жамила.
– Даврон ака. Шоир. Ажойиб одам. Китобини опкелгандим-ку. Даврон Комил деган шоир. Асли шу ўзимизнинг қишлоқдан. Ҳозир шаҳарда яшайди.
Ниманидир эслаган Жамила яшнаб кетди:
– Ҳа, ҳа. Опкелгандингиз! Шеърларини ўқигандим!.. Тирик шоирни биринчи кўришим. Юзида нури бор одам экан.
– Шоирлар шунақа худо ёрлақаган одамлар бўлишади-да, аяси.
Жамила шундай одам билан бемалол гаплашган, ҳазиллашган эрига ҳайрат ва ҳавас билан қаради. Буни сезган Тоҳир мийиғида кулимсираб қўйди.
Тоҳирнинг аниқ ёдида: жувон эҳтиром тўла нигоҳини шоир томон тикди. Инспектор ҳам қандайдир савқи табиийси билан қирғоққа ўгирилди ва болалардан кичиги тепган копток дарёга тушиб кетганини кўрди. Катта бола ўйлаб ўтирмасдан тез оқиб кетаётган тўп ортидан ўзини сувга отди.
Жамила чинқириб юборди:
– Дадаси!
Бу чинқириқ янграмасидан буруноқ Тоҳир қайиқ рулини қирғоқ томон кескин бурганди. Жамила йиқилиб тушди, инспектор аранг мувозанатни сақлаб қолди. Қайиқ қирғоқ томон учди.
Телба сув коптокни ҳам, болакайни ҳам шиддат билан оқизиб кетмоқда эди. Кичкинтой бола додлаб юборди:
– Ака!
Тоҳир яна бир нарсани аниқ кўрди: кичкинтойининг бақирганини эшитган Даврон Комил учиб ўрнидан туриб кетди, қўлидаги қоғозларни отиб юбора сола ўғли томон чопди. Кичкинтой бўзлаб йиғлар ва сув юзасига қалқиб-қалқиб чиқаётган, ҳамон шиддат билан оқиб кетаётган акасига ишора қиларди.
Даврон Комил кийимларини ҳам ечмасдан чопиб бориб ўзини дарёга отди, ўғли томон сузди.
Болакайнинг ёнига Тоҳир биринчи бўлиб етиб келди, унга қўл чўзди. Шу лаҳзада, инспектор томон қўлларини узатаётган болакай бирдан сув остига кириб кетди. Ўзини сувга отиб, болакай ортидан шўнғиётган Тоҳирнинг сўнгги оний сонияда кўргани қайиқ лабида сувга ваҳима билан қараб қолган, кўзлари олайиб кетган Жамила эди… Сўнг нима бўлган? Жамила, ўша мунис жувон кийимлари сувга бўкиб, оғирлашган Даврон Комилнинг бирдан гир айлана бошлаганини, кейин сув остига кириб кетганини, яъни тирик шоирнинг гирдобга тушиб қолганини сезади ва… ўзини сувга отади. Ёрдам бермоқчи, шоирни сувдан олиб чиқмоқчи бўлган-да шўрлик…
Ниҳоят бўтана сув қаъридан отилиб чиққан Тоҳир бир қўли билан беҳуш болакайнинг сочидан ушлаб олганди. У жон-жаҳди билан сузиб қирғоққа етиб келди, болакайни ерга ётқизиб, кўкрагидан босди, сунъий нафас олдирди, ишқилиб унинг ичидаги сувни чиқариб ташлади, ўзига келтирди.
Шундан кейингина Тоҳир ҳамон дод солиб йиғлаётган кичик болакайни овутиш учун бош кўтариб, аввал дарёга қаради ва узоқда лопиллаб кетаётган бўш қайиқни кўрди. Мана, қайиқ тор ўзанга бориб, нимагадир урилди чоғи, ағдарилиб тушди, чўка бошлади…
Тоҳир бўкириб юборди:
– Жамила!
Гирдоб қаъридан сув юзасига бир бўйинбоғ чиқди, бу Даврон Комилнинг шойи галстуги эди…
Тоҳир чопиб бориб ўзини сувга ташлади, то нафаси қайтиб, ўладиган ҳолга етгунга қадар қайта-қайта шўнғиб, дарё бағридан Жамиласини қидираверди-қидираверди…
Бир ҳафтача излашди, оқим бўйича деярли эллик чақирим жойни тит-пит қилиб чиқишди, аммо шоирнинг ҳам, Жамиланинг ҳам майити топилмади…
Тоҳир адойи тамом бўлди…
Ўша кунлари дарёга қараса бас, сувда акс этаётган қуёш ёғдулари орасидан ширингина жилмайиб турган, ўзига ҳайрат аралаш қувонч билан қараётган Жамилани кўрарди…
Бу Тоҳир учун оғир йўқотиш бўлди, даҳшатли даражада оғир йўқотиш. Ўша кунлари у қандай қилиб ақлдан озиб қолмади, буни ўзи ҳам тушунмайди…
Дастлаб жуда қийин бўлди.
Шоирнинг ишхонасидан келишди, оиласидан…
Тоҳир бу кўп сонли ҳамдардларнинг тасалли сўзларини эшитмас, эшитган чоғларида маъносини англамас, уларга ҳеч нима кўрмаётган кўзларини тикканча лоқайд ўтираверарди… Шоирнинг яқин хешларидан кимидир қаердадир хизмат қиларкан, шу амалдор ҳузурига чорлаб икки марта одам юборди, аммо Тоҳир бормади. Илло, ўша мудҳиш воқеа ҳақида ҳар қандай эслатиш унинг юрагини чидаб бўлмайдиган даражада буровга солиб азоблар, айбдорлик ва пушмон ҳислари чоғишган армон эса дунёсини қоронғи этарди…
Балки шу сабаблидир, орадан бир неча йил ўтиб, раҳматли шоирнинг Тоҳир бир пайтлар ажал чангалидан қутқариб қолган тўнғич ўғли атайлабдан яна бир бор миннатдорчилик билдириш учун укаси билан бирга ишхонасига излаб келганида инспектор улар билан гаплашишни, улар билан юзлашишни истамади: қайиққа ўтирдию, дарёга чиқиб кетди…
Бироқ бу дунёда аввалига асло битмайдиган каби туюладиган ҳар қандай қалб ярасининг ягона малҳами бор, у ҳам бўлса вақт… Бу малҳам аста-секинлик билан бўлса-да, Тоҳирга ҳам ўз таъсирини кўрсата бошлади. Иш билан раҳматли аёлидан ёдгор қолган фарзанд олдидаги масъулият қалб ярасига ўз таъсирини ўтказмасдан қолмади…
Фурсат чархпалаги тинмай айланиб турган бу рўйи заминда йилнинг уч юз олтмиш беш, кабиса йилининг уч юз олтмиш олти куни қайталаб келаверади, келаверади. Аммо сиртдан икки томчи сувдай бир-бирига ўхшаш кунларнинг айримлари ўзгачароқ эътиборимизни тортади, ҳеч бўлмаганда риёзиёт ёинки фалакиётшунослик нуқтаи назаридан. Дейлик, саратон ойи бошланиши олдидан йилнинг энг узун куни ўтишига шоҳид бўламиз.
Ажабки, биз қаламга олажак воқеаларнинг ибтидоси айнан мана шу кунга, аниқроғи йилнинг энг қисқа тунига тўғри келди.
* * *Тоҳир учун навбатдаги смена дилхираликдан бошланди.
Дилмурод дарёни ёмон кўриб, ундан нафратланиб ўсди. Шунгами, қачон дадаси уни дарёга таклиф қилса, қовоғини солиб рад жавобини бериб тураверарди. Бугун ҳам шундай бўлди. Дадасининг ишга кетаётганини кўр-ган Дилмурод дуч келган газетани қўлига олди ва ўзини диққат билан мутолаа қилаётгандай тутди.
Тоҳир илтимос қилди:
– Юрақол энди, ўғлим.
Дилмурод газетадан нигоҳини олмай бош чайқади:
– Бормайман.
Сўнг ота-бола ўртасида шундай суҳбат бўлиб ўтди:
– Барибирам бекор ўтирибсан-ку.
– Нега бекор бўларканман? Мана, газета ўқияпман. Янгиликлардан хабардор бўлаяпман.
– Ахир бу ўтган йилги газета-ку!
– Менга фарқи йўқ.
– Ўғлим, нима қиласан шу тангу тор уйда зерикиб ўтириб? Ундан кўра мен билан юр. Сал кўнглинг ёзилади.
– Ўша… – Дилмуроднинг товуши титраб кетди: – ажалнинг уясига борганимдан кўра шу тангу тор уйда зерикиб ўтирганим яхши!
Тоҳир ўзини босиб олишга, иложи борича хотиржам оҳангда гапиришга уринди:
– Майли, ўғлим, ўзинг биласан.
Тоҳир хонадан чиқди, йўлакка ўтиб этигини кийди, ичкарига кўз ташлади. Дилмурод ҳамон газетадан кўз узмасди.
Тоҳир беихтиёр деворга, рамкага олинган суратга қаради. Сурат фожиадан бир ойча бурун олинганди. Унда Тоҳир рафиқаси Жамила билан. Ўртада матросларнинг йўл-йўл кўйлагини ва матросча шапка кийган Дилмурод. Улар дарё ўртасида, қайиқда суратга тушишган. Учовлоннинг бахтиёр эканликлари суратда шундоққина кўриниб турибди.
Дадасининг қаёққа қараётганини сездими, Дилмурод ўрнидан турди ва чўнтагидан рўмолчасини чиқариб, намойишкорона тарзда рамка четларини, ойнани арта бошлади…
Қоронғилик тушиб улгурганди. Тоҳир овул ёнида дарёга туташ кичкина, ёп-ёруғ, одамлар «пристан» деб атайдиган қайиқлар тўхташ жойига хижил кайфиятда келди. Арқони устунга бойланган моторли қайиғига боришдан олдин ёнғинга қарши кураш мосламалари осилган доска ёнидаги қум тўлдирилган темир яшикка елкасини тираганча бир муддат ўйланиб қолди.
Шу маҳал ён тарафдан «Камандир!» деган овоз эшитилди ва зулмат бағридан Бердиқул чиқиб келди.
Дарвоқе, Тоҳирнинг тўйидан сўнг орадан икки-уч йилча ўтиб Бердиқул уйланди. Топармон-тутармон акаси алоҳида уй олиб чиқиб кетгач, катта ҳовлида онаси, хотини билан бирга яшай бошлади. Тоҳирнинг орқаворатдан эшитишига қараганда, Бердиқул фарзандли бўлмаган. Ўша… фожиадан сўнг, орадан йигирма кунлар ўтибми, Тоҳир бир оқшом уйи атрофида айланишиб юрган Бердиқулни кўрди, ҳатто унинг тишлари ғижирлаётганини ҳам аниқ-тиниқ эшитди. Ўзи аламзада бўлиб юрган Тоҳир кўчага чиқди. Ой тўлган кеча эди. Атроф сутдай ёруғ. Икки рақиб бир-бирига тик қараб қолишди. Вужуди дир-дир титраётган Бердиқулнинг нигоҳида нафрат ва интиқом ўти ёнарди. Тоҳир кўзларини олиб қочмади, билъакс, баайни ўзининг қайғусига бош айбдор касни учратган каби қадалиб тикилиб тураверди. Улар бир-бирларини нигоҳлари биланоқ пармалаб, янчиб-титиб ташлашга тайёр эдилар гўё… Бердиқул муштларини тугди ва шунда Тоҳир бармоқ суякларининг қисирлаб кетганини ҳам эшитди. Аёвсиз, шафқатсиз олишув бўладигандек эди. Аммо кутилмаганда Бердиқул нафрат билан ерга тупурди ва текис йўлда қоқилиб-суринганча дарё томонга кетди. Тоҳир уни тўхтатиб ўтирмади…
Тез орада эса, аллақайси тўйда ичиб олиб, тўполон кўтарган, якка ўзи ўн беш кишини калтаклаган, биттасининг бурнини, бошқасининг бошини ёрган, буям камдай, «Жамила» деган суюққина қўшиқ айтаётган ҳофизни қорнига бир уриб йиқитгач, ингичка бўйинбоғидан ушлаб судраган, судда эса гувоҳ сифатида иштирок этаётган ўша бечора ҳофизга ташланиб қолган Бердиқул узоқ муддатга қамалиб кетди.
Тоҳирнинг эшитишига қараганда, Бердиқул қамоқда ўтирганининг иккинчи йилидами, учинчи йилидами хотин рози-ризоликлар билан ота-онасининг уйига қайтган.
Икки-уч ой бурун Бердиқул яна овулда пайдо бўлиб қолди: амнистияга илиниб, озодликка чиқибди; шаҳарчадаги қайси бир қурилиш ташкилотида қоровул бўлиб ишлаётганмиш ҳам.
Орадан шунча вақт ўтган бўлса-да, уларнинг муносабатлари ҳамон тушунарсиз эди; кўчада бир кун тасодифан дуч келиб қолишди, ёши кичик сифатида Бердиқул биринчи бўлиб бош ирғади – салом берган бўлди, Тоҳир шу тарзда алик олган бўлди. Шу, холос. Мана энди шу пайт кутилмаганда ердан чиққандай пайдо бўлиб турибди. Ҳар қалай, бежиз эмасдир.
Тоҳир Бердиқулга разм солди. Яна озибди, юз терилари салқиб қолибди, балки зах жойда кўп ишлагандир. Анча улғайибди. Айниқса, мўйлови уни ёшига нисбатан каттароқ кўрсатарди.
Дўппайиб турган салафан халтача кўтариб олган Бердиқул икки қадамча нарида тўхтади:
– Ассалому алайкум, камандир.
– Яхшимисиз, Бердиқул.
Тоҳирнинг «сиз»лагани эриш туюлдими, Бердиқул истеҳзоли илжайиб қўйди:
– Яхшиман, камандир.
– Кечаси бу ерда нима қилиб юрибсиз?
– Ишдан қайтаётгандим. Сизни кўрдиму, балки бизга бирон хизмат бормикан деган ўйда олдингизга келавердим.
Бердиқулнинг мазахомуз, беписанд оҳангда гапиришга ўтиши ғашини келтирган бўлса-да, Тоҳир ўзини босиб, хотиржам сўзлашга ҳаракат қилди:
– Хизмат йўқ, Бердиқул. Бемалол бориб дамингизни олаверинг.
– Хўп бўлади, камандир.
Бердиқул бир муддат Тоҳирга синовчан тикилиб тургач ортига ўгирилди ва қоронғилик қаърига сассиз сингиб кетди.
Тоҳир бу ташрифнинг маъно-мақсади хусусида мулоҳаза юритган ҳолда қайиғи томон бораётганида орқадан шошқин қадам товушлари эшитилди, сўнг Маърифат холанинг хавотирли овози эшитилди:
– Тоҳир, ўғлим.
Бу Гулнозанинг онаси эди. Чол-кампир Тоҳирга анча боғланиб қолишган, айниқса, Маърифат хола вақт-бемаҳал ундан бирон масалада кўмак сўраб туришни канда қилмасди.
Тоҳир шошиб холага пешвоз чиқди:
– Тинчликми?
– Амакингизнинг мазаси бўлмаяпти. Билдирмайман деяпти-ю, билиниб қолаяпти. Анча беҳол. Шунга «Тез ёрдам» чақириб берасизми дегандим.
– Албатта чақирамиз, холажон.
Тоҳир чўнтагидан қўл телефонини олиб, рақам тера бошлади.
– Илоё умрингиздан барака топинг, Тоҳиржон…
* * *Ўзининг азалий рақиби Тоҳир билан юзма-юз бўлганидан сўнг кўнглидаги ғашлик баттар ортган, қонли интиқом олиш ўрнига ялтоқилик қилгандай тутгани учун ўзини ўзи ёмон кўриб кетаётган Бердиқул оғир хаёллар оғушида бир-бир босиб уйига келарди. Қамоқдан кейинги биринчи учрашув бунақа бўлиши керак эмас эди. Айнан қанақа бўлиши керак эди, буни Бердиқулнинг ўзи аниқ билмасди, аммо лаҳаддай тор камерада, маҳбуслар билан қисилишиб ётган чоғлари, бир парча осмонни кўролмасдан «дод» дегудай бўлган маҳаллари бошқача учрашувни кўз олдига келтирарди, бошқача…
Симёғочга ўрнатилган чироқ хира ёритиб турган дарвоза ёнидаги қўлбола ўриндиқда Солиҳа эна ҳассасига иягини тираганча, йўлга диққат қулоқ тутган кўйи муштдайгина бўлиб ўтирарди.
Онасини кўриб, юраги санчиб кетган Бердиқул қадамини тезлаштирди. Солиҳа эна ўғлининг оёқ товушларини таниди:
– Келдингми, болам?
– Яна кўчага чиқиб олдингизми, эна?
– Хавотир олдим-да, болам.
– Кечроқ келаман дегандим-ку.
– Шу пайтларам мошинлар юрадима?
– Юради, эна, юради. Мана бу сизга, – у қўлидаги ширин кулчалар солинган салафанни берди.
Она-бола одмигина ҳовлига киришди.
– Яна бўличка опкелдингми, болам, – халтачани сиртидан ушлаб кўрди Солиҳа эна. – Овора бўпсан. Кечқурун Қўзибой ош бериб кетди. Сенга опқўйдим. Ҳозир иситиб бераман.
– Овора бўлманг, эна. Қорним тўқ. Эртага ермиз… Эна, дўхтирга учрашдим. «Олиб келинг, худо хоҳласа битта кичкина операция билан онахонга кўз нурини қайтарамиз», деди.
Солиҳа энанинг ажин босган юзига табассум югурди:
– Болам-эй. Ҳеч тинчимадинг-тинчимадинг-да. Ахир менинг кўзимнинг нури – ўзингсан-ку, болам. – Энанинг ўпкаси тўлди: – Шу уйга… келин келса, неварамни тўйиб ҳидласам, бағримга боссам – кўзларим чарақлаб очилиб кетгани шу-да.
– Эна…
– Шунинг учун менга кўп овора бўлаверма. Шу ёшимда апераса қилдириб, олма билан ўрик бўлармидим. Ўзингни ўйла, болам, ўзингни.
– Мана кўрасиз, эна, ҳали ҳаммаси бўлади. Кўзларингизам очилади, неваралиям бўласиз.
– Ўша кунларни кўрсам армоним қолмасди.
Бердиқул ўзини мажбурлаб жилмайди, онасининг қоқшоқ қўлларини ушлади:
– Кетишга шошилманг, эна. Нима, кетганлар қайтиб келаяптими? Аввал неварангизнинг суннат тўйида ўзингиз бош-қош бўласиз, кейин уйлантириб қўясиз. Ана ўшандан кейин кетиш масаласини ўйлаб кўрсак бўлади.
Молхона тарафдан қўчқорнинг маъраши эшитилди.
– Ем бердингизми?
– Ҳа, маккайи қайнатиб бердим.
– Сиз уйга кираверинг, мен сувини кўрай-чи.
Бердиқул молхона томон юрди, Солиҳа эна ичкарига кираркан, ўзига ҳар бир қаричига қадар ёд бўлиб кетган остонада тўхтади:
– Болам, кечаси бир ёқларга тентиб кетмагин яна…
– Хўп, эна, хўп…
Бердиқул бу сўзларни ўзи ўзига ишонқирамаётгандай, иккиланиброқ, дудмалроқ тарзда айтди. Солиҳа эна буни сезди, бироқ индамади…
* * *Айтиб ўтганимиздай, рисоладагидай шаҳарчага айланган туман марказининг энг таниқли ишбилармон «янги ўзбек»ларидан бири бўлган Муҳиддинбой шу маҳал икки қаватли, каттагина ҳовлисига кўчатлари аллақаёқлардан олиб келиб экилган турли экзотик дарахтлар яшнаб турган, мармар ҳовузли, рангли фавворали уйида қўноғини кузатиб қўймоқда эди.
Неча йиллар бурун, институтда, бир гуруҳда ўқиб юрган кезлари «уч мушкетёр» лақабини олган жўралар – Муҳиддин, Аббос, Қаҳрамоннинг ҳаёт йўллари турлича кечди. Муҳиддин қишлоғига қайтиб келди, қилмаган иши қолмади ҳисоб, ниҳоят қисмат уни дарё бўйидаги мана шу шаҳарчага ирғитди, шу ерда унинг тадбиркорлик салоҳияти намоён бўлди, айнан шу соҳада омади чопди; исмига «бой» қўшимчаси қўшиб айтиладиган бўлди. Аббос билан Қаҳрамон шаҳарда қолишди, ўзларини ўзлари оёққа турғизишди, амал пиллапояларидан аста-секинлик билан бўлса ҳам юқорига кўтарила боришди, ниҳоят бугунга келиб исмлари ёнига ҳурмат билан қўшиб айтиладиган «…вич» мақомига ҳам эга бўлишди.
Меҳмон ҳурматига Муҳиддинбойнинг рафиқаси Ҳикоятхон ҳам ҳовлига чиққан, уй эгасининг бақувват ёрдамчиси Рустам одатига кўра кўзга чалинмасликка уринган ҳолда орқароқда, қўлларини қовуштириб турарди.
– Дугонамни олиб, бемалол ўтирадиган бўлиб келинглар-а, Аббос ака, – қўлини кўксига қўйиб мулозамат қилди Ҳикоятхон.
– Албатта, келин, албатта. Шунақа режа бор…
Муҳиддинбой кулиб қўйди:
– Режа бор-у, вақт йўқ.
– Вой, унақа деманг, дадаси, булар истасалар вақт топадилар.
– Бу гапингиз тўғри, келин. Истаган имкон топади.
– Яхши боринг. Уйдагиларга салом айтиб қўйинг, Аббос ака.
– Раҳмат. Саломат бўлинг.
Эркакларнинг хайрлашишига халақит бергиси келмаган Ҳикоятхон қўлини кўксига қўйган кўйи уйга кирди.
Икки дўст дарвозага яқинлашишди.
– Аббос Усмонович, мен у ёққа борсам янгамулло ўпкалайди, сиз бу ёққа келсангиз келинингиз. Қачонгача хотинлардан гап эшитиб юрамиз? Келинг, анави масалани ҳам ҳал қилиб қўя қолайлик. Кейин иккита қудағай ўзлари ялашиб-юлқашиб юраверишади.
Мезбонга сездирмасдан ора-сира қорнини ушлаб-ушлаб қўяётган меҳмон кулимсиради:
– Булбулнинг ҳам эркаги сайрайди, Муҳиддинбой. Сиз тарафдан бир ишора бўлмагандан кейин…
– Э, Аббос Усмонович, худога шукр, оқ-қорани тушунган замонавий одамлармиз. Ёшларнинг ўзлари кўришишсин, гаплашишсин. Шояд юлдузи юлдузига тўғри келиб турган бўлса. Ана ундан кейин битта мулла, бир калла қанд, уч сўм пул биздан, жўражон.
– Маъқул. Биз ҳам бунга қарши эмасмиз. Аммо узунқулоқ гапларга қараганда, худди шундоқ ваъда Қаҳрамон Темировичга ҳам айтилган эканми-ей…
Муҳиддинбой қўлларини юқори кўтарди:
– Бўлган, тан оламан, шундай гап бўлган. Аммо ваъда эмас, таклиф, холос. Разведкангиз зўр ишлайди лекин, Аббос Усмонович.
– Разведка эмас, аёллар деяверинг. Аммо биз бунгаям қарши эмасмиз. Буни кўнгил иши, умр савдоси дейдилар. Сиз айтгандай, аввал ёшлар учрашишсин, гаплашишсин, бир-бирини яқиндан танишсин. Тўй бўлса қочмас. Қўйнидан тўкилса қўнжига. Ё мен билан қуда бўларсиз, ё Қаҳрамон Темирович билан. Ҳар кимнинг пешонасига ёзилгани. Биз учун энг муҳими, ёшларнинг бахти.
Улар дарвозадан ташқарига чиқишди.
Дарвоза ёнида қора хизмат «Каптива» машинаси. Қайдандир пайдо бўлиб қолган Рустам машинанинг орқа эшигини очиб турарди.
Меҳмон машинасига чиқди.
– Яхши етиб боринг, Аббос Усмонович.
– Яхши қолинг, Муҳиддинбой.
Рустам эшикни оҳиста ёпди.
«Каптива» йўлга тушди. Муҳиддинбой меҳмон ортидан анча вақт қўл силкиб турди, сўнг, машинанинг орт қизил чироқлари қайрилишда ғойиб бўлгач, орқада қўл қовуштириб турган ёрдамчисига жаҳл билан ўгирилди.
– Мен сенга Аббос Усмонович чўнтагида бир миллион доллари бор, лекин ошқозони тешик меҳмон деб айтганмидим.
Рустам бошини эгди:
– Айтгандингиз, хўжайин.
– Меҳмон ичмайди, чекмайди, диетада юради, деганмидим?
– Дегандингиз.
– Деган бўлсам нега столга йигирма хил ароқ қўйдирдинг?
– Ахир… – Рустам довдираб қолди: – ахир… меҳмоннинг ҳурмати…
– Аҳмоқ! – шартта ёрдамчисининг гапини бўлди Муҳиддинбой. – Аббос Усмоновичга ўхшаган одамлар ўзларининг ҳурматларини сенинг импорт ароқларинг билан ўлчамайди. Тушундингми?
– Тушундим, хўжайин.
– Йўқ, сен ўзбекчани тушунмайсан! – афсус билан бош чайқади Муҳиддинбой. – Ўрисчаниям тушунмайсан! Билмайман, сенга чулчитчалаб гапириш керакми ё? Меҳмон парҳездаги одам деб атай айтиб қўйганман, сен бўлса дастурхонга қази-қарта қўйдириб ўтирибсан? Тандир кабобга бало борми? Айтгандим-ку озгина тил шўрва, қайнатилган гуруч, балиқ шўрва қўйсанг бўлади деб.
– Уларниям қўйдик-ку, хўжайин, – журъатсизроқ тарзда эътироз билдиришга уринди Рустам.
– Қўймаям кўр-чи эди! Лекин нақ бурнининг тагига мойини оқизиб тандир кабобни тиқиб қўйганингдан кейин мезбоннинг ҳурматига бўлсаям тотиб кўради-да меҳмон. Кўрдингми, сенинг касофатингга бечора ошқозонини чангаллаб кетди. Сенга ўхшаган иккита ёрдамчим бўлса, менга душманнинг кераги йўқ экан ўзи.
– Узр, хўжайин.
– Сен узрингни ўзинг пишириб, қовуриб е! Тушундингми?
– Тушундим.
– Тушунган бўлсанг эртага анави нарсани анавинақа қилиб юборинглар.
Ўтган йиллар мобайнида хўжайинининг нима демоқчи эканини наинки ярим оғиз гапи, балки сукутидан ҳам илғаб олишни ўринлатадиган Рустам бир оғиз:
– Хўп, – деди.
– Бошқа тинчликми?
Муҳиддинбой одатда саволни жуда қисқа берар ва жавоб ҳам шундай бўлишини талаб қиларди. Буни яхши биладиган Рустам янада камсўз бўлди:
– Тинчлик.
– Дарё-чи? Ҳеч ким лойқалатмаяптими?
– Тинч. Лекин бир-иккита итбалиқ ғимирлаб қолибди, деб эшитдим.
– Агар қонуний ишлашмаётган бўлса, ўша итбалиқларинг росмана балиқларга айланмасидан бурун йўқот!
– Хўп.
Муҳиддинбой иш юритувчисига синчков назар ташлади:
– Рустам. Менга қара. Орқаворатдан эшитишимга қараганда, бозорда нархни жуда осмонга кўтариб юборганмишсанлар. Ҳатто Тошкент ҳам чангларингда қолиб кетганмишми-ей.
– Йўғ-э, хўжайин. Ҳаммаси талабга қараб.
– Шунақа дегин… Кўзингга қара, бола. Мен иш одамиман, ҳар биттангнинг орқангдан назорат қилиб юришга вақтим йўқ. Лекин айтиб қўяй: агар бир текширсам, мендан бир сўмингни ҳам беркитолмай қоласан. Мен сени ўғирлик қил деб эмас, ўғирликларнинг олдини ол деб қўйганман бу ишга!
– Албатта, хўжайин.
– Агар харажат-паражатинг бўлса, тўғри ўзимдан сўрайвер. Уқдингми?
– Уқдим.
– Уққан бўлсанг, бор, ишингни қил!
– Хўп.
Рустам ним эгилган кўйи олисроқда турган машинаси томон сассиз юрди.
Муҳиддинбой ҳовлига кирди.
Ичкаридан қўлида жимитдай телефон билан Ҳикоятхон чиқиб келди.
– Меҳмонни кузатдингизми, дадаси?
– Кузатдим. Дилшод келдими?
– Ҳозир гаплашдим. Бир соатларда етиб келаман деди.
– Қаерда экан?
– Бир ўртоғи билан дискотекага борибди. Туғилган кун эмиш.
– Майли, – хотиржам қўл силтади Муҳиддинбой, – ҳозир шунақа жойларга борадиган ёшда-да.
Бироқ Ҳикоятхон бу фикрга қўшилмади:
– Уни сал тергаб қўйсангиз бўларди, дадаси. Бунақа жойларда ҳар хил қаланғи-қасанғилар кўп бўлади. Яна биронта доғулиси алдаб-сулдаб, илинтириб олмасин боламизни.
– Бу нима деганинг, хотин? – қизиқсиниб сўради Муҳиддинбой.
– Ҳозир ким кўп – бой эр ё бўлмаса бой куёв излаб юрган кўп. Бунақалардан ҳар балони кутса бўлади. Аввал ўзларини мулойим супурги қилиб кўрсатишади-да, кейин… Дилшоджонимизнинг соддалигиям бор-да, дадаси.
– Кўп куйинаверма. Содда бўлса пишийди. Ҳаётнинг ўзи пишитиб қўяди.
– Ахир не-не орзуларим бор, – дийдиёсини бошлади Ҳикоятхон. – Тагли-тугли оила билан қуда бўлсак дейман…
– Орзу мендаям бор, хотин. Фақат менинг орзуйим ваҳимага эмас, ишончга асосланган.
– Бу нима деганингиз, дадаси?
– Бу шу деганимки… эрта-индин Дилшод шаҳарга бориб соч-почини олдирсин, кейин бир йўла ўзига тузукроқ кийим-бош ҳам олиб келсин. Тушундингми? Аббос Усмонович билан ҳам, Қаҳрамон Темирович билан ҳам келишилган.
Ҳикоятхон бир зум ўйланиб қолди, кейин яшнаб кетди:
– Тушундим, дадажониси, тушундим.
– Тушунган бўлсанг, эртадан бошлаб шу иш билан шуғуллан.
– Хўп, дадажониси, хўп. Шу бугундан, ҳозирдан бошлайман.
Ҳикоятхон зипиллаганча қайтиб уйга кириб кетди. Муҳиддинбой ҳовлини айланиб, ортиқча кўринган чироқларни бир-бир ўчириб чиқа бошлади. Унинг феъли шунақа: исрофгарчиликка тоқати йўқроқ, ҳамма нарсага қийналиб, машаққатлар туфайли эришгани учунми, тежаб-тергашни яхши кўради; бир сўм сарфлаш имконияти мавжуд жойда ҳеч қачон икки сўм сарфламайди: уйида ҳам, офисида ҳам шу одатини канда қилмайди; бошқалардан ҳам шундай муносабатни талаб қилавериб чарчатиб юборади. Қўлида миллиард-миллиард сўмлар ўйнагани ҳолда Муҳиддинбой гоҳи арзимасдай туюладиган бир-икки минг сўм у ёқда турсин, юз-икки юз сўм учун эринмасдан савдолашади, баайни шу арзимас писта пули ҳаёт-мамот масаласини ҳал қиладигандек астойдил талашиб-тортишади, овози бўғилиб қолгунга қадар баҳслашади, ўзининг ҳақлигини исботлашга жон-жаҳди билан уринади, алоҳа мақсадига эришган маҳаллари эса ёш боладай яйраб кетади. Шунга қарамасдан ҳали ҳеч ким ҳаттоки орқаворатдан ҳам Муҳиддинбойни «зиқна» деб атамаган, илло кўмакка муҳтожларга нисбатан унинг фавқулодда саховатли инсон эканлиги барчага маълум эди. Маҳалла кўчасини асфальтлаш, қийналиб қолган оилаларнинг болалари учун камтаринроқ суннат тўйлари ўтказиб бериш каби масалаларда Муҳиддинбой ҳеч иккиланмасдан миллионларни сарфлайверарди…
* * *Оиланинг ёлғиз эркатой ўғли (икки қиз ҳали ёш, мактабда ўқишади) Дилшод шу йил молия институтини битирди, энди магистрлик ташвишида юрибди.
Отанинг «бой»га айланганига бирон ўн йиллар бўлди чамаси. Ўшандан кейин оиланинг хеш-уруғлари, таниш-билишлари бирданига кўпайиб кетди. Бу ҳол айниқса тўй-маъракаларда яққол кўриниб қоларди. Бошқа маҳаллари эса бу сон-саноқсиз яқинлар одатда бирон ўтинч-илтимос билан уйга зир қатнаб турадиган бўлишди.
Муҳиддинбой яна бир темир қоидага қатъий амал қиларди: ҳовлисида ҳар қандай меҳмонни иззат-икромини жойига қўйган ҳолда кутиб оларди, аммо ҳеч қачон иш, айниқса қарз ҳақида гаплашмасди, бунақа муаммоларни ҳал қилиш ташвишини офисига ташларди. Бора-бора «бой»нинг бу одатига кўниккан илтимосчилар тўғри ишхонага келадиган бўлишди…
Ким билади, балки шу йўл билан меҳрибон ота фарзандининг бунақа икир-чикирларга андармон бўлиб қолишини истамагандир? Ҳар не бўлганда ҳам, Дилшод отаси истаганидек эмин-эркин ўсди, институтни ҳам ўзи танлади, ўзи бюджетга кирди, ўзи ўқиди. Биринчи ўқув йилини тугаллаганида эса отасидан «Нексия» совға олди…