Türkiye'de Kırgız Araştırmaları

1922-1925-жылдары Али Рыза Сейфиоглу деген автор «Түрк йурду» журналынын 11-15-сандарында кыргыздар боюнча маалыматтарды камтыган макалаларды жарыялаган.89 Ушул эле жылдарда Хилми Зийа (Үлкен) өзүнүн санаалаштары менен биргеликте чыгарган «Михраб» жана «Анадолу межмуасы» деген журналдарына кыргыздар боюнча бирден макала жазган.90 Ал макалалар белгилүү түрк илимпозу жана философу Хилми Зийа (Үлкен)дин (1901-1974) илим жолундагы алгачкы макалаларынан болгон десек жаңылышпайбыз. Айше Тепебашынын берген маалыматына караганда, «Кыргыздар» аттуу макала Хилми Зийа (Үлкен) дин «Михраб» журналында тарых темасында жазган биринчи макаласы болгон. Ал макалада автор кыргыздардын канчанчы кылымдан бери кайсыл жерлерде жашаганын жана алардын тегин баяндап берген.91

1925-жылы венгр илимпозу Лаош Лигетинин «Кыргыз уруу атынын келип чыгышы» деген маанилүү макаласынын осмон тилиндеги котормосу (Kırgız Kavim İsminin Menşei) Стамбул университетинин «Түркият Межмуасы» журналында жарык көргөн.92 Стамбул университетинин аталган журналынын 1928-жылкы томунда болсо, өз доорунун алдыңкы илимпозу Нежип Асым Языксыздын «Кыргыз» сөзүнүн этимологиясы тууралуу» деген макаласы басылып чыккан.93 Аталган макала Абдрасул Исаков тарабынан 2017-жылы кыргызчага которулуп басылып чыккан. Ушул котормонун алгы сөзүндө Исаков Языксыз менен Лигетинин «Түркият Межмуасы» журналында жарыяланган макалалары боюнча төмөнкүлөрдү айткан: «Лигетинин бул макаласы, деги эле анын «кыргыз» этимологиясы боюнча пикирлери кыргызстандык илимпоздор тарабынан маалым болгону менен Нежип Асымдын ушул эле теманын алкагындагы пикирлери тилекке каршы, Кыргызстанда азыркы күнгө чейин тааныла элек. Аталган эки макала Стамбул университетинин «Түркият межмуасы» журналынын алгачкы сандарында басылган. Түркияда энциклопедияларда чыккан макалаларды эске албаганда, акыркы 20 жылга чейин «кыргыз» термининин этимологиясы боюнча Лигети менен Языксыздын макалаларынан башка мыкты макала чыккан эмес».94 Мен да ушул пикирге кошуларымды баса белгилей кетейин.

Түркияда 1960-жылга чейин кыргыздар жана Кыргызстан тарыхы боюнча жыл сайын онго жетпеген эмгек жарыяланып турса, 1960-1970-жылдар аралыгында аталган эмгектердин санында өсүш болгон. Бирок, жалпысынан алганда, Осмон доорунун соңунан баштап 1991-жылга чейин, Түркияда кыргыздар жана кыргыз тарыхы боюнча көлөмдүү эмгектер жана атайын монографиялар жазылган эмес.

Айпери Моңолдор кызынын темага байланыштуу диссертациясында баса белгиленгендей эле, 1923-жылдан 1990-жылга чейинки мезгил «кыргыз эли Россия империясынын кол алдында болуп, анын оторчул саясатын башынан кечирген кыйын учур болгон. Түркия Республикасы болсо жаңыдан түптөлүп, ушул мезгилден тарта түрк дүйнөсүндөгү элдердин тарыхына, тилине, адабиятына болгон кызыгуу жана изилдөө иштери Мустафа Кемаль Ататүрктүн демилгеси менен ишке ашырыла баштаган. Бирок бул мезгилде изилдөө иштери колго алынганы менен кыргыз-түрк мамилелери узун замандар бою бөлүнгөн абалда өнүгүшүнөн улам жеткиликтүү изилденбей келген. … Бул мезгил аралыгында Түркияда кыргыздар тууралуу изилдөөлөрдө «Манас» эпосу, кыргыз элинин этнографиясы, саякатнаамаларда кыргыздардын жашоо-турмушунун чагылдырылышы тууралуу маалыматтар басымдуулук кылган…».95

1991-жылы Кыргызстан эгемендүүлүккө эгедер болуп, боордошу Түркия Республикасы менен тыгыз мамиле түзө баштагандан тартып, Түркия илим дүйнөсүнүн жана коомчулугунун Кыргызстанга болгон кызыгуусу өскөн. Ушунун натыйжасында Түркияда кыргыздар жана кыргыз тарыхы тууралуу илимий эмгектердин санында өсүш болгон. Кыргыз тарыхы боюнча атайын китеп жана монографиялар жазыла баштаган. Бул макалада дал ушундай китептер жана китеп котормолору тууралуу сөз кылмакчыбыз.

Түрк тарыхнаамасында 1991 -2018-жылдар аралыгында кыргыз тарыхын изилдеген эмгектер тууралуу сөз

Эгемендүүлүктүн алгачкы жылдарында Түркияда Проф. Д-р. Мехмет Сарай кыргыз тарыхы боюнча китеп даярдаган. Мехмет Сарай кыргыз тарыхы боюнча жалпы жонунан эки китеп жарыялаган.96 Анын китептеринде кыргыз тарыхынын эски доорлордон бүгүнкү доорго чейинки тарыхы кыскача берилген. Сарай 2004-жылы жарык көргөн «Модерн Кыргызстандын жаралышы» аттуу китебинин аягына Кыргызстан-Түркия мамилелеринин тарыхын кошкон.97 Мехмет Сарайдын аталган китеби Түрк Кызматташтык жана Координация Агенттигинин (ТИКА) колдоосу менен басып чыгарылган.

ТИКА Түркиянын Советтер союзу кулагандан кийин эгемендүүлүккө жеткен түрк тектүү мамлекеттер менен тыгыз кызматташтык түзүү жана аларга көмөк көрсөтүү максатынын негизинде 1992-жылы түзүлгөн эле.98 ТИКА 1995-жылы кыргыз тарыхы боюнча чакан китепче жарыялаган.99 Китепчеде Кыргызстан боюнча жалпы маалыматтар камтылган.

1996-жылы Михаил Фрунзенин Түркияга байланыштуу эскерүүлѳрү Ахмет Экеш тарабынан которулуп жарыяланган.100 Михаил Фрунзе Пишпекте туулуп өскөн революционер эмеспи. Фрунзе Түркияда украиналык революционер катары белгилүү. Михаил Фрунзенин ѳмүр баянын изилдеген кыргыз тарыхчылары альтернативалык булак катары Түркиядагы Фрунзе боюнча изилдѳѳлѳргѳ кѳз жүгүртүшсѳ болот.101 Баса, Стамбулдун чок ортосунда жайгашкан «Таксим» аянтындагы эстеликте Ататүрктүн жанында турган аскер башчыларынын бири Михаил Фрунзе болуп саналат.

2000-жылы Анкара университетинин профессору Саадеттин Ягмур Гѳмечтин «Кыргыз тарыхы» аттуу эмгеги «Акчаг» басмаканасында жарыяланган.102 Китепте Хун доорунан эгемендүүлүк жылдарына чейинки кыргыз тарыхы кыскача баяндалган. Аты аталган эмгек кийинчерээк «Берикан» басмаканасы тарабынан да басылып чыккан.103 Гѳмечтин тѳрт жолу кайра басылган «Кыргыз тарыхы» китеби, Түркияда кыргыз тарыхы боюнча эң кѳп сатылган эмгек болуп эсептелет. Агайдын расмий баракчасында аталган эмгектин 2016-жылы Тебриз шаарында арапча тамгалар менен жарык көргөнү билдирилген.104

Ош мамлекеттик университинин Теология факультетинде иштешкен түрк мугалимдер 2000-жылдарда кыргыз тарыхына кошумча булак катары колдонула турган китептерди жарыялашкан. Проф. Д-р. Сейфеттин Эршахиндин 1999- жылы жарыялаган китеби кыргыздардын исламды кабыл алышын иликтесе,105 Проф. Д-р. Мустафа Эрдемдин китеби кыргыздардын социалдык-тарыхый абалын жакшы чагылдырып берген.106 Ал китептер Түркияда кыргыз тарыхы боюнча изилдѳѳ жүргүзгѳндөр тарабынан сѳзсүз окулган китептердин катарына кирген.

2000-жылы Фейзуллах Будактын «Кыргызстандын өтмүшү, бүгүнү, келечеги (Kırgızistan: Dünü, Bugünü, Yarını)» аттуу китеби жарык көргөн.107

2001-жылы кыргыз илимпозу Абдылдажан Акматалиевдин «Кыргыз фольклору жана тарыхый каармандар» аттуу китебинин түркчө котормосу «Ататүрк маданий борбору» тарабынан басып чыгарылган.108 Китепте кыргыз тарыхый каармандары боюнча маалыматтар камтылган. Ошол эле жылы аты аталган мекеме Четин Жумагуловдун Оштогу эпиграфикалар боюнча эмгегин жарыялаган.109 Бул эки китепти тең түрк тилине Калмамат Куламшаев которгон.

Кийинки жылы Василий Бартольддун кыргыздар боюнча жазгандары Уфук Дениз Ашчы тарабынан которулуп, Кония шаарында ѳзүнчѳ китеп болуп жарык көргөн.110 Бул эмгектин Кония шаарында басылганын баса белгилегенибиздин себеби, Түркияда китептер негизинен Стамбул, Анкара жана Измир шаарларында жарыяланат жана Түркиянын башка шаарларында китептер сейрек басылат. Бартольддун эмгегин жарыялаган «Кѳмен» басмаканасы 2018-жылы Белек Солтоноевдин «Кыргыз тарыхы» деген эмгегин эки том кылып жарыялаган.111 Солтоноевдин эмгеги Ататүрк университетинин доценти Майрамгүл Дыйканбаева тарабынан түрк тилине которулган.

2003-жылы Аскар Акаевдин «Кыргыз мамлекеттүүлүгү жана Манас» китеби Стамбул шаарында түрк тилинде жарыяланган. Китепти Салиха Ибрагимова, Эргешбай Рахманов жана Тугба Шимшек орус тилинен которушкан.112 Ушул эле жылы түрк окумуштуусу Октай Беллинин Кыргызстандагы балбал таштар боюнча китеби басылып чыккан.113 «Археология жана искусство» басмаканасынан чыккан китепте кыргыз тарыхы боюнча баалуу маалыматтар камтылган. Кийинчерээк бул темада Сервет Сомунжуоглунун «Саймалуу таш. Асман аргымактары (Saymalıtaş Gökyüzü Atları)» аттуу китеби жарыяланган.114

2005-жылы Шурубү Ураимованын «Манас эпосундагы тарыхый катмарлар (Manas Destanı’nın Tarihi Tabakaları)» аттуу эмгеги жарык кѳргѳн.115 Бул монография Ураимованын 2001-жылы Эге университетинде жактаган доктордук (PhD) диссертациясынын китепке айландырылган варианты болуп эсептелет.

2006-жылы Үчлер Орхон Булдуктун Кокон хандыгы боюнча маанилүү китеби басылып чыккан.116 Негизи Кокон хандыгы боюнча Түркияда жарыяланган китептердин саны кѳп эмес. 2016-жылы Динчер Коч орус булактарына таянып хандык боюнча ѳзүнүн эмгегин жарыялаган.117

Кыргызстанда кандидаттык диссертациясын жактап келген тарыхчы Мустафа Калкан 2006-жылы диссертациясын түрк тилинде китеп кылып жарыялаган. Стамбулдагы «Селенге» басмаканасында басылган китеп, кыргыз тарыхындагы казак-кыргыз мамилелерин мыкты чагылдырган илимий эмгек болуп эсептелет.118 Мустафа Калкан белгилүү кыргыз тарыхчысы Ѳмүркул Караевдин «Түрктѳр жана каганаттары» китебин 2008-жылы түрк тилине которуп бастырган.119 Бул китеп байыркы жана орто кылымдардагы кыргыздар жана Кыргызстан тарыхы боюнча Түркияда жарыяланган эң маанилүү эмгектердин бири болуп калды.

Мустафа Калкан сыяктуу Проф. Д-р. Анвар Мокеевдин жетекчилиги алдында кыргыз-кыпчак мамилелери боюнча Кыргызстанда кандидаттык диссертациясын коргогон тарыхчы Мехмет Кылдыроглу дагы ѳзүнүн диссертациясын 2013-жылы түрк тилинде Анкара шаарында жарыялаган.120 Кылдыроглунун бул баалуу эмгеги «Түрк тарых коомунун» басмаканасынан басылып чыккан.

2007-жылы Виктор жана Ирина Бутанаевдердин Енисей кыргыздары боюнча китеби Стамбулда жарыяланган.121 Китепти кыргыз тилинен түрк тилине Яшар Гүмүш которгон. Аталган эмгек Енисей кыргыздары боюнча түрк тилинде жарыяланган алгачкы эмгектерден бири болуп эсептелет.

2011-жылы тарыхчы Эбубекир Гүнгѳр Кыргыз-Түрк «Манас» университетинде жазган магистрдик диссертациясын Стамбул шаарында китеп түрүндө жарыялаган.122 2013-жылы Гүнгѳрдүн Ишенаалы Арабаев боюнча даярдаган китеби жарык көргөн.123 Гүнгѳрдүн Арабаев боюнча эмгеги анын Акдениз университетинде 2013-жылы коргогон доктордук (PhD) диссертациясынын китеп варианты болуп эсептелет. Эбубекир Гүнгѳр кыргыз тарыхы боюнча изилдѳѳлѳрүн улантып, 2018-жылы Кыргызстандагы Сталиндик репрессия тууралуу китебин жарыялаган.124

2012-жылы социолог Адем Сагыр Памирден Түркиянын чыгышына келип жайгашкан кыргыздар жана Батумиден Кыргызстанга сүрүлгѳн ахыскалар боюнча эки башка китеп жазып чыгарган.125 Памир кыргыздары жана Кыргызстанга Сталин тарабынан кѳчүрүлгѳн кавказдыктар, деги эле кыргыздардын жана Кыргызстандын кѳч темасын изилдеген илимпоздор Адем Сагырдын китептерин карап чыгышы керек.

Мындан сырткары Памир кыргыздары боюнча Түркияда 2014-жылы «Түрк дүйнѳсү муниципалитеттери биримдиги» тарабынан эки китеп басылып чыккан. Баяс Турал менен Айымкан Жаманкулова126 жана Малик Кутлу менен Бернард Репонд127 тарабынан даярдалган бул китептердин ѳзгѳчѳлүгү, китептердин Улупамирдик кыргыз илимпоздордун кѳмѳгү менен жарыяланганы болуп эсептелет.

2013-жылы Турдубек Шейшекановдун «Үркүн» темасы боюнча жазган китеби түрк тилинде жарыяланган.128 Аты аталган китеп адабий чыгармаларды эсепке албасак, «Үркүн» боюнча түрк тилинде чыккан кыргыздардын жалгыз эмгеги болуп эсептелет.

2014-жылы Тамара Кабылбекованын кыргыздардын социалдык, маданий абалы тууралуу китеби жарыяланган.129 Автордун Анкара университетинде коргогон магистрдик жана доктордук (PhD) диссертациялары кыргыздардын XVI-XVII жана XX кылымдардагы маданий, социалдык абалдары тууралуу жазылган.130

2015-жылы Анкара шаарында Түндүк Кипрдик саясатчы Эрхан Арыклынын кыргыз тарыхы боюнча китеби жарыяланган.131 Эрхан Арыклы китебинде кыргыз тарыхын жалпы түрк тарыхынын ичинде чагылдырганга аракет кылган.

2016-жылы Карутц Рихарддын саякатнаамасынын бир бөлүмү «Мангышлактагы түркмѳндѳр жана кыргыздар» деген ат менен басылып чыккан.132 Кемал Полат тарабынан орусчадан түркчѳгѳ которулган эмгектин ичинде кыргыздарга байланыштуу эч кандай маалыматтын болбогонун баса белгилей кетели.

Абдрасул Исаков тарабынан 2014-жылы Анкара университетинде корголгон «Кыргыз-моңгол мамилелери» аттуу доктордук диссертациясы 2017-жылы «Түрк тарых коомунун» басмаканасынан китеп катары басылып чыккан133 Ушул жерде баса белгилей кетчү нерсе, кыргыздардын башка калктар менен мамилесинин тарыхын чагылдырган эмгектер Түркияда башка темалардагы эмгектерге салыштырмалуу кѳп жарыяланган.

2017-жылы кыргыз этникалык тарыхы боюнча Ахмет Сагламдын китеби жарыяланган.134 Кыргыздардын этникалык кимдиги жана мамлекеттүүлүк тарыхы боюнча Түркияда азырынча башка ушундай китеп басылып чыга элек.

2013-жылдын 3-5-май күндѳрү Бурса шаарындагы Улудаг университетинде кыргыз-түрк тарыхый мамилелеринин маселелери боюнча жогорку деңгээлдеги эл аралык симпозиум ѳткѳрүлгѳн. Кыргызстан жана Түркия президенттеринин эгедерлигинде уюштурулган илимий иш-чарада окулган докладдар 2017-жылы атайын китеп болуп Улудаг университети тарабынан жарыяланган. Проф. Д-р. Гүлзура Жумакунованын редакторлугунда кыргыз жана түрк тилдеринде жарыяланган эки томдук китепте 39 доклад камтылган. Бул докладдарда байыркы жана орто кылымдар менен эгемендүүлүк жылдарындагы кыргыз тарыхынын ар кыл темалары талкууга алынган.135 «1-эл аралык байыртадан бүгүнкүгѳ чейинки кыргыз-түрк мамилелери симпозиуму докладдары» аттуу эмгек Түркияда кыргыз таануучулар үчүн пайдалуу булак болуп калды десек жаңылышпайбыз.

2018-жылы Аида Кубатованын Кыргызстандагы жедидчилик тууралуу эмгеги түрк тилине которулуп, «Бенгү» басмаканасынан басылып чыккан.136 Кубатованын бул китеби жана Эбубекир Гүнгѳрдүн эмгектери кыргыз жедидчилиги, XIX кылымдын аягы жана XX кылымдын башындагы Кыргызстан тарыхы боюнча маанилүү булак болуп калды десек болот.

Ушул жерде айта кетчү нерсе, 1992-жылы Кыргыз жана Түрк Республикасынын Билим берүү министрликтери келишим түзүп, мектептер үчүн орток түрк тарыхы жана адабияты окуу китептеринин даярдалышын илимпоздорго тапшырышкан. Кыргыз тарыхчылар Тынчтыкбек Чоротегин, Кыяз Молдокасымов, Токторбек Өмүрбеков ошол долбоордун алкагында атайын кыргыз тарыхы китеби даярдашкан. Даярдалган ошол китеп алигиче басылып чыга элек.

Кыргыз тарыхы тууралуу китептер боюнча жогоруда айтылган маалыматтардан байкалгандай эле, Түркияда кыргыз тарыхчыларынын калемине таандык болгон жана кыргыздардын тарыхын баштан аягына чейин (байыркы доорлордон азыркы доорго чейин) толугу менен чагылдырган кѳлѳмдүү эмгек даярдалып чыккан эмес.

Кыргыз тарыхы боюнча китептерден турган библиография

1. AKAYEV, Askar, Kırgız Devlet Geleneği ve Manas, Rusçadan Çev. Saliha İbrahimova, Ergeşbay Rahmanov, Tuğba Şimşek, İstanbul: Da Yay., 2003, 407 s.

2. AKMATALİYEV, Abdıldacan, Kırgız Folkloru ve Tarihi Kahramanlar, Çev. Kalmamat Kulamshaev, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., 2001, 382 s.

3. ARIKLI, Erhan, Başlangıçtan Günümüze Kırgızistan ve Kırgızlar, Ankara: Nüans Kitapevi, 2015, 231 s.

4. ASLAN, Yavuz, Mustafa Kemal-M. Frunze Görüşmeleri-Türk-Sovyet İlişkilerinde Zirve, İstanbul: Kaynak Yay., 2002, 147 s.

5. BARTHOLD, Vilhelm, Kırgızlar, Çev. Ufuk Deniz Aşçı, Türk Dünyası Tarihi Serisi 3, Konya: Kömen Yay., 2002, 99 s.

6. BELLİ, Oktay, Kırgızistan’da Taş Balbal ve İnsan Biçimli Heykeller, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yay., 2003, 166 s.

7. BUDAK, Feyzullah, Kırgızistan: Dünü, Bugünü, Yarını, Ankara: Ocak Yay., 2000, 112 s.

8. BULDUK, Üçler, Hokand Hanlığı ve İbret’in Fergana Tarihi, Ankara: Berikan Yay., 2006, 208 s.

9. BUTANAEVA, İrina, BUTANAEV, Viktor, Yenisey Kırgızları, Çev. Yaşar Gümüş, İstanbul: Ötüken Yay., 2007, 214 s.

10. CUMAGULOV, Çetin, Oş Şehrinin Epigrafik Anıtları, Çev. Kalmamat Kulamshaev, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., 2001, 85 s.

11. Frunze’nin Türkiye Anıları, çev. Ahmet Ekeş, İstanbul: Düşün Yay., 1996, 114 s.

12. ERDEM, Mustafa, Kırgız Türkleri, Ankara: ASAM Yay., 2000, 291 s.

13. ERŞAHİN, Seyfeddin, Kırgızlar ve İslamiyet: Göçebe Bir Türk Boyunun İslamlaşma Tarihi Üzerine Bir Deneme, Ankara: SEK Yay., 1999, 210 s.

14. FRUNZE, M. V., Ukraynalı Devrimci Lider Frunze’nin Türkiye Anıları, Çev. Ahmet Ekeş, İstanbul: Cem Yay., 1978, 145 s.

15. GÖMEÇ, Saadettin, Kırgız Türkleri Tarihi, Ankara: Berikan Yay., 2009, 2011, 168; 2014, 223 s.

16. GÖMEÇ, Saadettin, Tarihte ve Günümüzde Kırgız Türkleri, Ankara: Akçağ Yay., 2000, 2002, 111 s.

17. GÜNGÖR, Ebubekir, Bozkırda Bir Ceditçi Kırgızistan’ın Rehberi Moldoke İşenaali Arabayev, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yay., 2013. 369 s.

18. GÜNGÖR, Ebubekir, Türkistan’da Fikir Akımları, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yay., 2011.

19. GÜNGÖR, Ebubekir, Repressiya Kırgızistan’da Siyasi Baskı Sürgün ve Yokediliş (1937-1938), Ankara: Bengü Yay., 2018, 308 s.

20. İSAKOV, Abdrasul, Kırgız-Moğol İlişkileri (IX-XV. YY.), Ankara: TTK Yay., 2017, 327 s.

21. KALKAN, Mustafa, Kırgızlar ve Kazaklar, İstanbul: Selengе Yay., 2006, 400 s.

22. KARAYEV, Ömürkul, Türkler ve Kağanlıkları, Çev. Mustafa Kalkan, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay., 2008, 277 s.

23. KARUTS, Richard, Mangışlak’taki Türkmenler ve Kırgızlar, Çev. Hüseyin Polat, Ankara: TTK Yay., 2016, s. 66.

24. KAYHAN, Şurubu, Manas Destanı’nın Tarihi Tabakaları, Ankara: Akcağ Yay., 2005, 152 s.

25. KILDIROĞLU, Mehmet, Kırgızlar ve Kıpçaklar, Ankara: TTK Yay., 2013, 311 s.

26. Kırgız Anlatılarında Rusların Türkistan Ülkesindeki Fetihleri, Derleyen: N. Veselovskiy, Çev. Ayhan Çelikbay, Ankara: Karadeniz Dergi Yay., 2014, 334 s.

27. Kırgızistan’ın Tarihi ve Bugünkü Durumu, Ankara: TİKA Yay., 1995, 17 s.

28. KOÇ, Dinçer, Rus Elçilik Raporlarına Göre Hokand Hanlığı (XIX. Yüzyılın İlk Yarısı), İstanbul: İdeal Kültür Yay., 2016, 215 s.

29. KÖYLÜ, Murat, Gurbetteki Vatan Kırgızistan. Ahıska’dan Fergana’ya Bir Sürgün, Soykırım Hikayesi (Fergana Olaylarının İç Yüzü), Ankara: Astana Yay., 2014, 158 s.

30. KUBATOVA, Aida, Kırgızistan’da Ceditçilik Hareketi (1900-1916), Ankara: Bengü Yay., 2018, 276 s.

31. KUTLU, Malik, Bernard, REPOND, Hicrete Uzanan Yol: Pamir Kırgızları, İstanbul: TDBB Yay., 2014, 192 s.

32. ÖLÇEKÇİ, Tamara, Kırgızların Sosyo-Kültürel Durumları, Ankara: Gece Kitaplığı, 2014, 394 s.

33. SAĞIR, Adem, Batum’dan Orta Asya’ya Bir Yol Hikayesi (Sürgün Karadeniz Türklerinin Sosyal Yapısı), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., 2012, 253 s.

34. SAĞIR, Adem, Zorunlu Göçler, Sürgünler ve Yol Hikayeleri-Ulupamir Kırgızlar Örneği, Ankara: Nobel Yay., 2012, 272 s.

35. SAĞLAM, Ahmet, Kırgız Etnik Kimliği ve Ulus Devlet Yapılanması, Az Kitap, 2017, 96 s.

36. SARAY, Mehmet, Kırgız Türkleri Tarihi, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi Serisi 3, İstanbul: Nesil Matbaası, 1993, 143 s.

37. SARAY, Mehmet, Modern Kırgızistan’ın Doğuşu, Ankara: TİKA Yay., 2004, 336 s.

38. SOLTONOYEV, Belek, Kırgız Tarihi, 1-2, Çev. Mayramgül Dıykanbayeva, Konya: Kömen Yay., 2018, 324 s.

39. ŞEYŞEKANOV, Turdubek, Göl’deki İsyan 1916- Çarlık Mezalimine Karşı Soylu Direniş Hareketi, Çev. A. R. Yeter, A. Ünal, İstanbul: Ötüken Yay., 2013, 230 s.

40. SOMUNCUOĞLU, Servet, Saymalıtaş Gökyüzü Atları, İstanbul: Atok Yay., 2011, 552 s.

41. TURAL, Bayas, Ayımkan, CAMANKULOVA, Rahmankul Han ve Dönemi, Çev. Ayşe Nur Kırgız Sağın, İstanbul: TDBB Yay., 2014, 180 s.

Корутунду сөз

Бул иликтөө 25 жылдын ичинде Түркияда кыргыз тарыхы боюнча өтө деле көп эмес сандагы китептин (монография жана китеп котормосунун) басылып чыкканын көрсөттү. 1993-2018-жылдарда Түркияда кыргыз тарыхы боюнча 41 китеп жана китеп котормосу жарыяланган. Бул китептердин жарымынан кѳбү кыргыз жана орус тилдеринен түрк тилине которулган эмгектер болуп эсептелет.

Негизинен Түркияда кыргыз тарыхы боюнча корголгон магистрдик жана доктордук эмгектердин саны аз деле эмес. Бирок алардын кѳпчүлүк бөлүгү китеп катары басылып чыккан эмес.137

Сөзүбүздүн аягында дагы бир маселеге токтоло кетели. Түркияда кыргыз тарыхы боюнча атайын жазылган монографиялар боюнча рецензиялар аз кездешет. Тарыхчы Абдрасул Исаков Анкара шаарында жарык көргөн Эрхан Арыктын,138 Мехмед Кылдыроглунун139 китептери боюнча атайын рецензияларын жарыялаган. Башка эмгектер боюнча мындай рецензиялардын жасалганы боюнча маалыматтарды кѳрѳ албадык. Кыргыз тарыхына байланыштуу китептердин рецензиясы боюнча белгилей кетчү жагдай, Түркияда 2015-жылдан бери тарых илими боюнча басылган эмгектердин рецензиясын жасаган атайын «Тарых сыны» аттуу илимий журнал электрондук вариантта чыгарыла баштаган.140 Кыргызстанда дагы кыргыз тарыхы боюнча дүйнѳдѳ чыккан китептерди таанытып, рецензиясын жасаган ушундай илимий журнал чыгарыла баштаса, кыргыз таануунун өнүгүшүнө чоң салым кошмок.

Пайдаланылган адабияттар 141

“Prof. Dr. Saadettin Yağmur Gömeç”, Ankara Üniversitesi, http://cv.ankara.edu.tr/kisi.php?id=[e-mail]°er=1, (Алынган датасы: 26.07.2019).

“Tarihçe”, https://www.tika.gov.tr/tr/sayfa/tarihce-222, (Алынган датасы: 01.08.2019).

ALTIMIŞOVA, Zuhra, Çağatay Zamanında Kırgızistan, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2004, 105 s.

ASIM, Necib, “Kırgız Kelimesinin İştikakına Dair”, Türkiyat Mecmuası, 2, İstanbul, 1928, s. 387-389.

AYNAKULOVA, Gülnisa, Fergana Vadisinin Türk Kültüründeki Yeri (IX-XIII. Yy. Arası), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2004, 240 s.

BAİGASHKAEVA, Altynay, Kırgızistan’da Kitap ve Kütüphane, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2010, 121 s.

ÇETİN, Nurullah, Van Ulupamir Kırgız Türklerinin Tarihi ve Kültürleri, Basılmamış YL Tezi, Bitlis 2017, 101 s.

ÇEVİK, Selçuk, Ortaçağda Kırgızların Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Basılmamış YL Tezi, Erzurum 2015, 121 s.

ESENKAN KYZY, Symbat, Kırgızistan’da 1916 Halk Ayaklanması, Antalya 2018, 184 s.

GÜNGÖR, Ayşegül, Türkülerin Destanlaşma Sürecinde Bir Kırgız Kahramanı: Şabdan Baatır, Basılmamış YL Tezi, İzmir 2010, 394 s.

İMAN, Dinar, Sovyet Dönemi ve Bugün Kırgız Etnogenezi Hakkında Bilimsel Araştırmalar ve Teoriler, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 1998, 112 s.

İMANOVA, Dinar, IX-XIII. Yüzyıllarda Kırgızların Siyasi, İktisadi ve Sosyal Tarihi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2015, 286 s.

İSAKOV, Abdrasul, “Başlangıçtan Günümüze Kırgızistan ve Kırgızlar. Erhan Arıklı”, Tarih Kritik, 3, Nisan 2016, s. 1-6.

İSAKOV, Abdrasul, “Kırgızlar ve Kıpçaklar, IX. Asrın Yarısından XVI. Asra Kadar Kırgızlar ve Kıpçakların Etno-siyasi İlişkileri. Mehmet Kıldıroğlu”, Tarih Kritik, 2, Ocak 2016, s. 6-11.

İSAKOV, Abdrasul, “Kırgızlar ve Kırgızistan Tarihi ile İlgili Türkiye’de Yayımlanmış Bilimsel Çalışmalar (1910-2009)”, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları, 5(9), 2010, s. 113-114.

İSAKOV, Abdrasul, Doğu Türkistan Tarihinde Kırgızların Tesirleri (1700-1878), Basılmamış YL Tezi, Ankara 2007, 173 s.

KABILBEKOVA, Tamara, XVI-XVII Yüzyıllardaki Kırgızistan’ın Siyasi, Ekonomik ve Kültür Tarihi, Basılmamış YL Tezi, Ankara 1996, 163 s.

KAMALOVA, Zebiniso, Hüdayar Han Döneminde Hokand Hanlığı (1845-1875), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2019, 370 s.

KILIÇASLAN, Yusuf, İkinci Dünya Savaşında Kırgızistan ve Kırgızlar, Basılmamış YL Tezi, Yozgat 2018, 128 s.

KUTLU, Kurmanbeg, Kırgız Lider Rahmankul Kutlu ve Van Kırgızlarının Tarihi ve Kültürü, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2019, 190 s.

KYDYRALİEVA, Saltanat, Rus ve Türk Kaynaklarına Göre Türkistan’da Basmacı Hareketi (1916-1924), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2015, 334 s.

LİGETİ, Louis, “Kırgız Kavim İsminin Menşei”, Türkiyat Mecmuası, 1, İstanbul, 1925, s. 225-249.

MACİT, Abdülkadir, Başbakanlık Osmanlı Arşiv Beşgeleri Işığında XIX. Yüzyıl Osmanlı-Hokand Hanlığı Münasebetleri, Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2008, 185 s.

MAMIRBAEV, Balbay, Türkistan Hanlıklarının Sonu ve Cumhuriyet İdarelerinin Kurulması, Basılmamış YL Tezi, İzmir 2000, 48 s.

MUSAGULOVA, Aynura, Orta Çağda Fergane, Şaş ve Taraz Bölgelerinin Tarihi (Hicri 80-400/Miladi 700-1000), Basılmamış YL Tezi, İstanbul 2001, 50 s.

OMOROV, Timurlan, Kırgız Şecerelerine Göre Türk Boyları, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2008, 107 s.

OMOROV, Timurlan, Kırgızların Türkistan Hanlıkları ile İlişkileri: XV-XIX. Yy. Arası, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2013, 327 s.

OMURALİEVA, Alia, Çin-Kırgızistan İlişkileri, Basılmamış YL Tezi, Ankara 2014, 152 s.