Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (БИРИНЧИ КИТОБ)

Ўшанда бегуноҳларга қараб ўқ узмаганлари учун Аллоҳ ҳаётларини сақлаб қолган бўлса керак, деб ўйлардим.

Агар одам бошқалардан бирон нимани илҳақ кутмаётган бўлса, ўзгаларнинг марҳаматига муҳтож эмас экан, бир асаларига иккинчиси, бир арғумоққа бошқаси хатарли бўлмаганидек, одамлар ҳам унга даҳшатли ёки ёвуз бўлиб туюлмайди. Агар унинг бахту иқболи бошқалар измида бўлса, одамлардан қўрқа бошлайди.

Демак, яшамоқнинг қоидасини бу тарзда белгиламоқ афзал: ўзимизники бўлмаган барча нарсалардан воз кечмоғимиз шарт. Токи ўзимизники бўлмаган бу нарсалар ўзимизга хожа бўлиб олишмасин. Аъзойи баданимизнинг хоҳиш-истакларига қулоқ солмайлик, унинг инжиқлик-лари бузуқлик жари томон етаклаши мумкин; бойликка муҳаббат уйғонишидан сақланайлик, бу муҳаббат ҳалок қилғувчидир; шон-шуҳрат, мансаб, эҳтиромлар эшик қоқса, “хуш келибсиз, мен сизга мунтазир эдим”, деб қучоқ очмайлик. Бу ўринда дониш аҳли дерки: фарзандларинг, хотининг, ака-укаларингдан ҳам воз кечгил. Лекин бу талабни сўзма-сўз тушунмоқ дуруст эмас. Яқинлардан воз кечмоқлик – уларни кўчага чиқариб ташламоқлик ёки тўнни елкага ташлаб “ҳайт!” деб чиқиб кетмоқлик эмас. Гап бу ерда яқин кишиларнинг нафс балосига учраб қолишидан қайтариш ҳақида кетяпти. Кишининг яқинлари нафс ботқоғига бота бошладими, истасин-истамасин ўзи ҳам улар изидан бораверади. Ўзини сақлаб, уларнинг ҳалок бўлишларини кузатиб туриши эса виждондан эмас.

Аввалги фикрни давом эттирсам: ўзимизга тегишли бўлмаган нар-салардан воз кечар эканмиз, одамларнинг зулмини зулм билан қайтармоғимизга ҳожат қолмайди. Дейлик: рўпарамизда қамоқхона турибди. Унинг мавжудлиги руҳингизга қандай зарар етказиши мумкин? Нима учун уни бузишга киришмоғингиз керак? Нима учун ундаги одамларни ўлдира бошлаш лозим? Бу қамоқхона, ундаги кишанлар ўз хизматига эга. Ўзига тегишли бўлмаган нарсалардан воз кечган инсон агар бу кишанга банди қилинса ҳам, фақат жисми боғланади, руҳи эса озод ҳолда қолаверади. Руҳига ҳеч ким дахл қила олмайди ва у ўз хоҳишича яшайверади.

У одам бунга қандай эришади? У ўзининг иродасини букиб, Аллоҳнинг иродаси қаршисида тиз чўктирган. Агар Аллоҳ унинг безгакдан титрашини истаса, у одамнинг ўзи ҳам буни истайди. Агар Яратган Тангри бу ишни истаса, у одам ҳам айнан шуни ихтиёр этади. Агар Рабби бирор ҳодиса юз бермоғини хоҳласа, у одам ҳам истайди. Тангри истамади, у ҳам хоҳламайди. Агар Қодирул Ҳолиқ унинг азоб чекишини, оқибат ўлим топишини тақдир этдими, у одам ҳам шундай азоб чекмоқни ва жон бермоқни орзу этади. Айнан шу фазилат одамнинг бошқалардан қўрқмай яшамоғига имкон беради.

Дадажонимнинг ҳарбий офицер бўлганларини ҳалигача тасаввуримга сиғдира олмайман. Бировга бақира олмайдиган, пашшани ҳам ўлдира олмайдиган одам қанақасига ҳарбийда хизмат қилди экан, деб ўйлайман. Офицерларнинг ғоят бешафқат ва бемеҳр бўлишларини, қўполликлари, сўконғич эканликларини эшитардик. Дадажонимда бу каби иллатлар йўқ эди. Шунинг учун бўлса керак, ҳарбийда кўп хизмат қилмаганлар, Самарқанддаги Ўзбек дивизиясида бир қанча муддат хизмат қилгач, захирага чиққанлар. Совет даврида “ДОСААФ” деб номланган ярим ҳарбий идора ўттизинчи йилларда “ОСОАВИАХИМ” (Обшество содействия обороне, авиационному и химическому строительству – мудофаа, авиация ва кимёвий қурилишга кўмаклашувчи жамият) деб аталган. Захирага чиққач, шу жамият хизматига юборилганлар. “Бахт йўқ эди, бахтсизлик ёрдам берди”, деганларидек, хизматдан вақтида кетган эканлар. Кўп ўтмай, Файзулла Хўжаев, Акмал Икромов ва унга яқин бўлган комдив (генерал майор даражаси) Миркомил Миршаропов халқ душманлари деб эълон қилиниб қамоққа олиндилар ва отилдилар. Ўзбек дивизияси тарқатилиб, барча офицерлари қамоққа олинган. Пулемётчилар ротасининг командири бўлган Собир Раҳимов ҳам қамалган, урушдан аввал озод этилиб, кейин жангга кетган. Ўзбек дивизиясидаги бир неча взвод командирларига эса тегишмаган, улар кейинчалик ҳарбийда эмас, балки нозик идоранинг полковниги даражасига қадар хизмат қилишган. Мен буни кейинроқ билганман. Дадажоним бир шаҳарда яшасалар ҳам, негадир у дўстлари билан борди-келдилари йўқ эди. Уруш бошлангач, яна хизматга қайтарилганлар. Свердловскдаги (қадимда ва ҳозир Екатеринбург аталади) қурилиш батальонида рота командири бўлиб хизмат қилганлар. Ўшандаги аскарлар урушдан анча йил ўтиб ҳам дадажонимни йўқлаб келишарди, айримларининг ёши каттароқ бўлса-да “ота”, деб лутф қилишарди. Шундан билардимки, урушнинг қаҳратон кунларида дадажоним оғир меҳнатга тортилган аскарларга меҳр кўрсатган эканлар. Урушнинг охирида Тошкентга қайтарилиб, ҳарбий комиссариатга хизматга тайинланганлар. Баъзилар уруш пайтида ҳам фронтдан қолишнинг бир иложини топганлар. Бунда шубҳасиз, комиссариат ходимининг ҳиссаси бўлган ва шунга яраша “мукофоти”ни олган. Урушдан кейин ҳам ҳарбий хизматга чақирилиш оиланинг катта фожиаси ҳисобланган. Демакки, чақирувдан четда қолиш баҳоналари изланган. Бешта боласи билан ижарадаги уйда турувчи офицер учун бу ҳолат фойдали йўлларни кўрсатарди. Лекин дадажоним бу йўлдан юрмадилар. Юз грамм қора нонга сабр этиб яшадилар. Бизларни ҳам шунга ўргатдилар. Илтимослар, талаблар дўли остида хизмат қилиш ҳалол одам учун осон эмасди. Шу туфайли ариза ёзиб истеъфога чиқдилар.

Тўғриликни ўзи учун шараф тожи деб ҳисоблаган офицернинг узоқ давом этмаган ҳарбий хизмати шу тарзда ниҳоясига етди.

Кейинчалик Совет ҳукумати қарори билан Фуқаролар уруши иштирокчиларига имтиёзлар берилди, хусусан, пенсиялари оширилди. Курсантлик пайтларидаги хизмат ҳам шу доирага кирар экан. У пайтдаги кўп ҳужжатлар йўқолиб кетгани сабабли хизматдошларидан уч кишининг ёзиб берган далолатномаси ҳисобга ўтаркан. Бир неча киши келиб дадажонимдан шундай далолатнома ёздириб кетди. Ўзлари улардан ҳам ёздириб олиб қолсалар бўларди, лекин бу имтиёздан фойдаланишни истамадилар, комсомол ҳужжатларини ҳам тикламадилар.

Дадажонимнинг фитратларида ҳарбий ҳаётга нисбатан санъатга мойиллик кучлироқ эди. Ўсмирликларидаёқ санъатга муҳаббат қўйиб, дутор чалишни, қўшиқ айтишни машқ қилган эканлар. Ҳарбий ўқишда, Ўзбек дивизиясида ҳам ҳаваскорлар гуруҳида иштирок этганлар, санъаткорлар билан яқин алоқада бўлганлар. Айниқса 30–50-йиллардаги машҳур ҳофизлардан бўлган Бобораҳим Мирзаев билан дўстликлари узоқ давом этган. Радиода Бобораҳим Мирзаев ижро этган қўшиқ янграб қолса, мижжалари намланарди. Радиода ишлаб юрган кезларим “Талабларга мувофиқ концерт”да дадажоним учун бу қўшиқларни эшиттиришларини илтимос қилардим. Кекса санъаткорларнинг ашулалари ёзилган пластинкаларни олиб келиб берардим.

Етмишинчи йилларда “Мамат ҳофиз” номи билан машҳур бўлган Муҳаммаджон Каримовга улфат эдилар. Маҳалладаги қўни-қўшниларнинг “гап” деб аталмиш улфатларига ҳофиз таклиф қилиниб, қўшиқларини мириқиб тинглашарди. Тарқалишда уй эгаси унга озгина пул берарди. Ҳофиз бошқа санъаткорлар каби индамай кетмасдан, улфатнинг аъзоси сифатида уларни уйларига чақириб “гап” берардилар. У кишининг фақат қўшиқлари эмас, хулқи ҳам ёқимли эди. Бир одамнинг тўйида икки сўри қўйилган бўлиб, биттасини уламолар, иккинчисини Муҳаммаджон ҳофиз ва унинг созандалари эгаллашган экан. Тўйхона тўлганда ёш уламолардан бири савлат тўкиб кириб келибди. Уламолар ўтирган сўрида жой бўлмагани учун қўшни сўрига таклиф қилишса, у: “Мен ҳофизлар билан бирга ўтирмайман”, – дебди. Ҳофизнинг кўнгли оғриса-да, индамабдилар. Тўйдаги хизматларини қилибдилар. Тарқаш пайтида ўша кибрли уламони четга тортиб: “Тақсир, “ҳофизлар билан бирга ўтирмайман”, деб кўнглимизни ранжитдингиз. Биз урушдаги жанггоҳларда намозни қазо қилмаганмиз. Тупроқда таяммум қилиб бўлса-да, вақтида адо этган-миз”, – дебдилар.

Тўғрилик Мусо алайҳиссаломнинг ҳассалари кабидир. Эгрилик эса сеҳргарларнинг сеҳрига ўхшайди. Тўғрилик ўртага чиқиши билан уларнинг ҳаммасини ютади. Тўғрининг ёрдамига чопган – Аллоҳ таолонинг ёрдамига чопган. Ҳар бир сохталик иймонсизликка етаклайди, ҳар бир тўғрилик иймондандир.

Инсондаги ажойиб хулқлардан бири ростлик – тўғриликдир. Тўғрилик одамдаги барча ишларнинг тартиб ва маромда кетишини таъминлайди. Тўғрилик издан чиқдими, демак, ҳамма ишларнинг тартиби бузилади. Хоҳ катта ва улуғ ишлар бўлсин, хоҳ кичкина ва арзимас амаллар бўлсин, агар диққат кўзи билан қаралса, уларда тўғрилик йўқ экан, ҳаммаси хароб бўлади. Барча турдаги ишларнинг бари тўғрилик билан барқарор, шу ишларни амалга оширувчилар эса тўғрилик билан бардам ва устувордирлар. Ҳаётда одамнинг узоқ яшаши эмас, тўғри яшамоғи муҳимроқ. Тўғриликка ишонмаган ақлнинг ўткир бўлганидан фойда йўқ. Соатнинг ҳам югуриб кетиши эмас, тўғри юриши муҳимроқ. “Сен то қувватинг бор экан, доимо ростлик ва тўғрилик йўлини тут, – дейди дониш аҳли. – Шунда сен саодат чаманидан муддао гулини терасан. Ўқни қара, тўғри бўлгани учун юзи доим гулгун. Камон эгри бўлгани учун каноп билан боғланиб, банди қилинган”.

Халифа Хорун ар-Рашид янги сарой бино қилишни ихтиёр этди. Унинг истаги бўйича сарой ўртасига тўғри бир устун қўйиш зарурати туғилди. Халифанинг буйруғига кўра, шундай устунбоп ёғочни қидира-қидира Бағдодга яқин бир қишлоқдан топдилар. Устунбоп ёғоч Бағдодга келтирилганда Хорун ар-Рашид ёнига амалдорларини олиб, устунни кўрмоқ мақсадида қурилиш майдонига келди. Амалдорлар орасида донишманд Баҳлул ҳам бор эди. У устунга яқин келиб, энгашди-да, нимадир деб пичирлади. Сўнг янада энгашиб, устунга қулоғини тутди.

Унинг бу қилиғидан барча таажжубланди. Халифа эса бу ҳаракатининг сабабини сўради. Донишманд бундай жавоб берди:

– Мен устундан: “Ўзинг бир ёғоч бўлсанг-да, халифа жаноблари сенга пешвоз чиқиб, кўргани келдилар. Бундай иззат ва ҳурматга лойиқ бўлишинг сабаби недир?” – деб сўраган эдим, бундай жавоб қайтарди: “Менэгри бўлмадим, тўппа-тўғри ўсдим, тўғрилигим туфайли шундай иззатга муносиб кўрилдим. Эгри бўлсам эдим, майдалаб, ўтин қилиб ёқиб юборардилар. Тўғри ўсганим учун мени экиб, парваришлаган кишининг хонадонини ҳам бойитдим”.

1948 йилдан эътиборан дадажоним Навоий номидаги мактабда ҳар-бий муаллим вазифасида ишладилар. Бу фан ўқитилиши бекор қилингач, директорнинг хўжалик ишлари бўйича ўринбосари (русчасига қисқартириб “завхоз” – “хўжалик мудири” деб аталарди) вазифасида 1968 йилга қадар ишладилар. Бу даврда дадажонимнинг меҳнат таътилига чиққанларини эслай олмайман. Ҳатто якшанба кунлари ҳам уйда ўтирмас эдилар. Одатларига кўра барвақт туриб, ишга кетардилар. Мактабда дарслар якунланиб, фаррошлар синфларни тозалаб бўлишгач, уйга қайтардилар. Мактаб ҳовлиси боғга, гулзорга айлантирилган эди. Дарслар бошлангунича ҳовли топ-тоза қилиб қўйиларди. Қишда эса синфлардаги печлар ёқилиб, иситиларди. Қоровул, фаррош, боғбон, электромонтёр, дурадгор… барчаларининг ишларини кузатиб, вазифаларини аниқ бажарилишини талаб қилардилар. Агар барвақт бормасалар, қоровул эринибми, ҳовлини супуриб сув сепмаслиги ҳам мумкин эди. Синфлар тозалиги ва иссиқлиги кўнгилдагидай бўлгач, ҳовли супурилиб сувлар сепилгач, қоровул, боғбон билан ўтириб бирга нонушта қилишарди. Бу бажарилиши шарт бўлган одатга айланиб қолган эди. Баъзилар тонг-саҳарда туриш, ўз вазифасини сидқидилдан вақтида бажариш ва бошқалардан ҳам шуни талаб қилиш ҳарбий интизомга одатланиш самараси бўлса керак, дейишарди. Ундай эмас, бу фазилатларга болалик ва ўсмирлик чоғида одатланганлар. У даврларда болалар кун ёйилгунча тантиқланиб ётмаганлар. Барвақт туриб, дадалари, акалари билан бомдод намозини ўқиганлар. Намоздан сўнг нонушта қилиб, деҳқонлар далага чиқиб кетганлар, ҳунармандлар дўконларида (тўқув дастгоҳлари “дўкон” деб аталган) иш бошлаганлар. Ҳобил опоқ дадамизнинг фожиали ўлимларига қадар дадажонимнинг кун тартиблари, барча тенгдошлари каби шу тарзда бошланган. Кейин Фарғонадаги, сўнг Тошкентдаги ҳарбий мактабларда бу тартиб давом этган.

Совет даврида ҳар бир одам, албатта, бир жойда ишлаши шарт эди. Ишламаса, “текинхўр” деган айб билан жиноий жавобгарликка тортиларди (Жиноят кодексида “За тунеядство” деган модда бор эди). Шу сабабли айрим ҳунармандлар мактаб ёки боғчаларга қоровул, дурадгор, монтёр каби вазифаларга ишга жойлашишарди. Уларнинг асосий даромадлари ҳунарларидан келарди. Билишимча, айрим завхозлар бундан фойдаланиб, уларнинг маошларига шерик бўлишаркан. Айниқса, оиласидан ажрашган, болаларига нафақа тўлайдиганлар деярли маош олмас эканлар. Дадажонимда бундай ҳаромхўрлик йўқ эди. “Алимент” аталмиш нафақани почтага олиб бориб тўлаб, квитанциясини эгасига кўрсатиб, сўнг ҳужжатларга тикиб қўярдилар. Қолган маошини эса тўлалигича берардилар. Ўзларининг маошлари кўп эмасди, 1961 йилда пул янгилангандан кейин 55 сўм олардилар, бу ҳозирги ҳисобда 55 долларга тенг. Бу пулга биринчи навли ундан уч ярим қоп олиш мумкин эди. Шу пулга қаноат қилардилар. Аяжонимнинг дўппи тикиб сотишдан, баъзи-баъзида новвойликдан даромадлари бўлмаса, оиланинг аҳволи нақадар ночор бўлишини тасаввур этиш ҳам қийин.

Ҳалол киши қорни тўймаса-да, бу фазилати учун улуғ бир неъматга – одамларнинг меҳри-ҳурматига эришади. Дадажоним пенсияга чиққанларидан кейин яна йигирма йил яшадилар. Бу вақт мобайнида бирга ишлаган муаллимлар, қоровуллар, фаррошлар йўқлаб туришарди. Бир одам тўртта нон кўтариб келиб саломлашганда танимадилар. У киши эллик биринчи йили мактабда беш ой қоровул бўлиб ишлаган экан…

Ҳозир мактаб билан ота-оналар орасида тез-тез келишмовчиликлар чиқиб туради. Ота-оналар мактаб томонидан ҳар хил баҳоналар билан пул талаб қилинишидан норози бўладилар. Айниқса, ёзги таътил олдидан таъмирлаш – бўяш, оқлаш учун пул сўралади. 2013 йили 40-мактаб ўқитувчисига “Ўзбекистон Қаҳрамони” унвони берилди. 1 сентябрь арафасида табриклагани бордим. Мактабнинг ташқариси иккинчи қаватга қадар оқланган, юқори қисмининг ранги ўчиб турибди. Ота-оналардан тўпланган пул бино сатҳини тўлалигича оқлашга етмаган эмиш. Қаҳрамонлик бериш ҳақида фармон эълон қилингач, Маориф вазири, шаҳар, туман ҳокимлари келишибди. Ўқув йили бошлангунига қадар таъмирлаб қўйиш ҳокимиятга топширилибди, ҳокимият ваъда берибди. Кузда борсам, ҳеч нарса ўзгармаган, назаримда ҳокимиятнинг бундан зарурроқ юмушлари кўп бўлса керак-да. Битта мактаб биносини оқлаб қўйишдан уларга қандай наф бор? Янги тайинланган директор эса ота-оналардан яна пул йиғиб олишдан хижолат бўлган. Мазкур рисола оққа кўчирилаётган пайтда – 2014 йилнинг июнь ойида ҳам мактабнинг ташқи кўриниши ўтган йилдаги аҳволда – ола-була эди. Бу манзарани оқ шим кийиб, елкасига жулдур тўн ташлаб олган одамга ўхшатиш мумкин.

Дадажоним ишлаган пайтларда ота-оналардан пул йиғиш деган гап бўлмас эди. Ўзим 1963 йилга қадар шу мактабда ўқиганим, 1965–66-йилда ишлаганим учун буни аниқ биламан. Ёзда таъмирлаш ишлари кенг кўламда олиб бориларди. Бўёқлар ва шунга ўхшаш керакли ашёлар тўла-тўкис бўларди. Қўшни мактаб завхози: “Абдумалик ака, ўн кило бўёқ олиш учун бир ой сарсон бўлдим, сиз шунча бўёқни қандай ундирдингиз?” – деб сўраганини эшитган эдим. Дадажоним одатлари бўйича бу саволга кулимсираб қўйиш билан жавоб қайтарган эдилар. Мен эса буни билардим.

Эллигинчи йилларнинг бошларида канализация деган қулайлик йўқ эди. Мактаб ҳожатхонаси вақти-вақти билан махсус машиналарда тозаланарди. Совуқ кунларнинг бирида бир машина олиб кетилибди, хизматчи йигит эса унинг қайтишини кутиши керак экан. Дадажоним қарасалар, у ҳожатхона ичида дийдираб турганмиш. Уни синфдаги уйимизга таклиф қилибдилар. У устининг ифлослигидан уялиб кўнмаса ҳам, билагидан ушлаб, мажбурлаб бошлаб кирибдилар. Иссиқ чой берибдилар. У йигит институтда ўқиб, баъзан шу ишда ишлаб даромадини яхшилаб оларкан. Кечга томон йигит хизматини якунлаб, сўнгги машина билан кетибди. Орадан бир неча йиллар ўтиб, май ойининг ўрталарида мактабга яхши кийинган бир одам келиб, дадажонимни сўрабди. Дадажоним уни танимабдилар. У ўша йигит экан, ўзини танитибди. Институтни битириб, хизмат пиллапояларидан аста-секин кўтарилиб, ниҳоят, Ўрта Осиё миқёсидаги бир идорага бошлиқ ўринбосари бўлиб келибди. Бу идора ҳозир йўқ, ўшанда мактабдан узоқ бўлмаган Оқилон маҳалласидаги икки қаватли иморатда жойлашган эди. У киши дадажонимдан ҳол-аҳвол сўраб, уйнинг битган-битмагани билан қизиқибди, “қанақа ёрдам керак бўлса айтинг”, дебди. Дадажоним уйнинг аҳволидан сўз очмай, мактабни таъмирлашга ёрдам сўрабдилар. Ўша йилдан бошлаб, мактаб таъминоти аъло даражада бўлгани барчага маълум. Уйимизга бир банка бўёқ ёки ярим челак оҳак келмаганини эса ўзимиз биламиз. Мактабни таъмирлаш ишлари вақтида ва аъло даражада бажариларди. Уйнинг ишларига эса эътибор бермасдилар. Шундай бўлганки, ёзда ё эрта кузда қуриб қўйиш мумкин бўлган печ қиш совуғи бошланганда қурилган. Ҳолбуки, печ қурувчи уста шу мактабда қоровул, хотини фаррош бўлиб ишларди. Печни ярим кунда қуриб битирганлари эсимда. Ёддан кўтарилмайдиган воқеа тўй куни бўлган. Ботир акам марғилонлик яқин қариндошимизнинг қизларига уйланганлар. Алихон тоғам Тўйтепада колхоз гаражида ишлардилар. Раиснинг марҳамати билан бир юк машинаси берилиб, келин сеплари билан ўша машинада олиб келинган. Қамчиқ довонидаги йўл эндигина қурилган йиллар эди, ўша довонни ошиб келишган. Келин, келинни кузатиб келган аёллар, куёв ва унинг дўстлари юк машинада тоғ ошиб келиб роса чарчашган. Уйда эса… девор оқланяпти… Қўшнимиз Мушарраф опоқи келинни ва меҳмонларни уйларига бошлаган эдилар.

Дадажонимизнинг шунақа беғамликлари ҳам бор эди. Бу фазилат бўлмаса-да, дадажонимизни айблашга бизнинг ҳаққимиз йўқ. Дадажоним ҳусни хулқ эгаси эдилар: бировнинг кўнглини оғритмаганлар, ҳамиша ҳаромдан жирканганлар, ҳалолликни ардоқлаганлар, ёлғон гапирмаган-лар, ғийбат қилмаганлар, ёмондан йироқ, яхшига яқин юрганлар, қўллари очиқ, саховатли эдилар, топганларини ўртада баҳам кўрардилар. Зиқналик нималигини билмасдилар. Хилм – мулойимлик, ширинсуханлик бисёр бўлгани ҳолда шижоат, қатъийлик, тадбиркорлик, чўрткесарлик фазилатларида етишмовчилик бор эди.

Бир мухбир менинг камчиликларим ҳақида қизиққанда: “Мен курашувчан эмасман. Адолатсизликни кўрганимда уни бартараф этиш учун курашмай, чекинавераман”, – деб айбимни тан олган эдим. Курашиш фазилати аяжонимда бор эди, бу борада мен дадажонимга тортганман.

Ҳаётларининг охирги йилини бот-бот эслаб, “ғайратсизликлари туфайли хасталикни енга олмадилармикин?” деб ўйлайман. Сабрга кўп даъват қилинади. Сабрли бўлиш бошқаларга муте бўлишни англатмайди. Кези келганда одам ўзини, оиласини, дўстларини ва ниҳоят Ватанини ҳимоя қилиши шарт. Бундай ҳолатларда ғайрат ва шижоат сабрга муқобил бўлмайди. Болалигимда бир воқеа кўнглимни ғоятда ранжитган эди. Эллик бешинчи йил эди шекилли. Тоғамникидан қайтаётгандик. Чорсуда бир трамвайдан тушиб, Кўкчага бориш учун иккинчисига чиқишимиз керак эди. Қоронғу тушиб қолган. Кўчада рўпарадан келаётган икки маст йигит хиралик қилди. Биттаси дадажонимнинг юзларига шапалоқ тортиб юборди. Дадажоним индамадилар. Тоғамнинг божалари ҳам бор эди, улар ҳам аралашмадилар. Дадажоним баланд бўйли, кучли эдилар. Ҳарбийда қилич ўйнатган билакдаги қувват ҳали тарк этмаган эди. Мен маст йигитларни ура-ура пачоқ қилиб ташлашларини истадим. Лекин… ўшанда бу шижоатсизлик бўлиб туюлган эди. Энди билсам, инсонийлик фазилати мукаммал бўлгани учун маст йигитлар билан ўчакишмаган эканлар…

1987 йилда Маданият вазирлигининг Санъат бошқармасида Бош муҳаррир вазифасида ишлардим. Москвага, бир ойлик малака ошириш ўқишига боришимни айтишди. Бунақа йиғинларни жиним суймаса-да, ноилож отландим. Бориб, СССР Маданият вазирлигининг ётоқхонасига жойлашдим. Қозоғистонлик ҳамкасбим билан ҳамхона бўлдим. Ўша кун-лари кутубхоначилар ҳам малака ошириш ўқишига келишган экан. Ҳамхонам сувга тушган балиқдай ҳузурланди-ю, маишат бўйича “малака ошириш”ни бошлаб юборди. Мен бир кечага аранг чидадим. Эртасига Ёзувчилар уюшмасининг Адабиёт жамғармасига бориб, шаҳар ташқарисидаги Голицино ижод уйига йўлланма сотиб олдим. Малака оширишдаги ўқув жараёни менга ҳеч қандай янгилик бермас экан, Москва театрларидаги тўрт-беш спектаклни кўриб, таҳлил қилиб, фикрларимни баён этиб бериш билан чеклансам ҳам бўлар экан. Жияним Маъруфжон Голицинода жойлашган танк дивизиясида хизмат қилаётган эди. Бундан аввал икки марта кўргани бориб узоқ ўтира олмаган эдим. Ижод уйига жойлашгач, ўзи ва командирларини меҳмон қиламан, деган ниятим ҳам бор эди. Ижод уйи ўрмон этагида, ғоят тинч жой эди. Қишлоқ кўчаларида “Шовқин солманг, ёзувчилар ижод билан бандлар” – деган ёзувлар бор эди. Бир ҳикоянинг хомаки баёни хаёлимда пишиб етилгандай эди. Ўша кеча иш бошладим. Тонгга қадар ёздим. Бу “Ажаб дунё” деб номланган ҳикоя эди. Дастлабки саҳифаларда урушда оёқдан ажраб қайтган Йигиталининг машаққатини тасвирладим. Кесилган оёқдаги оғриқ баёнини ёзаётган чоғим вужудимда алланечук тушунуксиз ҳол юз берди. Ҳикоя қаҳрамонига юрак-юракдан ачиндим. Тонгдан нонуштага қадар ухлаган бўлиб, кейин кўчага чиқдим. Ҳарбий қисмга боришдан олдин почтахонага кириб, уйга қўнғироқ қилдим. Уйимизда телефон йўқлиги сабабли, қўшнимиз Мушарраф опоқини безовта қилдим. “Қаёқларда юрибсан?” – дедилар. Гаплари оҳангида норозиликни сездим: “Тинчликми?” – деб сўрадим. Айтмоқчи бўлган гапларини айтгилари келмай: “Ҳозир хотинингни чақириб бераман”, – дедилар. Аҳли аёлим салом бергач: “Адаси, қайтиб кела қолинг”, – деди. Кейин дадажонимнинг йиқилиб тушганларини айтди. “Қаттиқ хавотир олманг, яхшилар-у, қайтиб кела қолинг”, –деди. Ўша заҳоти қайтиш тадоригини кўрдим. Самолётга чипта олиш осонмас, поезд эса уч кечаю икки кундузда етиб боради. Ҳозиргидай ён телефонлар йўқ… Тунни Домодедово аэропортида умид билан ўтказдим. Москвалик таржимон дўстимнинг аэропорт милициясида таниши бор экан, кечки самолётда жўнатди.

Дадажоним уйда бошлари айланиб, йиқилиб тушган эканлар. Чап сонлари дарз кетибди. Мен Ижод уйида ҳикоя қаҳрамони оёғидаги оғриқни баён қилиб ўтирганимда, дадажоним уйда оёқ оғриғидан азоб чекиб ётган эканлар. Ҳикоя ёзилиш чоғидаги тушунуксиз ҳолатимни англадим. Травмотология шифохонасига олиб бордик, тўпиқдан гипслаб қўйишди. Шу тарзда қимирламай ётдилар. Ўшанда, ҳужжатга кўра, ёшлари саксон учда эди. Лекин ўзлари тўқсондан ошганман, дердилар. Бу ёшда суякнинг битиши қийин бўларкан. Октябрнинг бошларида қўйилган гипс янги йилда олинди. Аста-аста турғизишга уриндик. Юришга қўрқдилар. Мен аравача олиб келдим. Баҳорда айвонга, ҳовлига олиб чиқардим. Бўйнимга осилиб, бир- икки қадам ташлашга уринардилар-у, чарчадим, деб ўтириб олардилар. Шу зайлда бир йилу бир ой ётдилар. Аввалига кундузи аяжоним ва аҳли аёлим, кечалари мен қарадим. Ботир акам: “Тоҳирнинг бир ўзига қийин”, – деб навбатчилик ташкил қилдилар. Ўзлари, Баҳодир акам, жияним Бобир, Улуғбек, сўнгроқ ҳарбий хизматдан қайтган Маъруфжон навбатчилик қилардик. Баҳодир акам “ҳадеб ётаверманг, туриб юринг”, деб тергаганлари учун “Прокурор” деб ном қўйган эдилар. Кечалари нав-батчилик қилиш менга оғир эмасди, чунки мен тунда ижод қилишга одатланган эдим. Ўша навбатчилик кезлари “Ажаб дунё”ни давом эттирдим. Ҳикояни қарийб бир йил давомида ёзиб тугатдим. Қуш уйқусида бўлган дадажоним бир тунда кўзларини очиб: “Нималарни ёзяпсан?” – деб сўрадилар. “Сизга ўхшаган бир тўғри одам ҳақида ёзяпман”, – дедим. “Ҳа… яхши”, – дедилар.

Пенсияга чиққанларидан кейин китоб ўқишга одатланган эдилар.Мен уруш воқеалари баён қилинган китобларни топиб берардим. Бир кўзлари кўрмай қолган, иккинчи кўзларига қалин кўзойнак тутиб ҳиж-жалаб ўқирдилар. Менинг ёзганларим фантастика тарзида бўлгани учун қизиқмасдилар. “Сомон йўли элчилари” нашрдан чиққанда қувона-қу-вона ўқишга бериб эдим. Бир ой давомида ўқиб чиқдилар-да, “китобинг нима ҳақда эди?” деб сўрадилар. Тушунмаганларини англаб, бошқа китоб-ларимни ўқишга таклиф этмай қўйдим. Ўша тунда кўнглимни кўтариш учун сўраган, кейин “Ҳа… яхши…” деганларини англадим. Афсусларимки, дадажонимга ёқадиган китоблар кейинроқ ёзилди. “Шайтанат” балки ёқарди, балки йўқ, аниқ айта олмайман. Лекин “Сўнгги ўқ”, “Иблис девори”, айниқса, “Одамийлик мулки”ни ўқиганларида астойдил мақтаган бўлардилар, деб ишонаман.

Дадажоним ҳамиша врач назоратида бўлишни, доимий равишда дори ичиб юришни ёқтирардилар. Қайси врач кўп дори ёзиб берса, дадажонимнинг назарларида ўша “энг яхши дўхтир” мартабасида юрарди. Мен: “Дадажон, ошқозонингиз дорихонанинг омборига айланиб кетди-я!” – деб ҳазиллашардим (Бекорга шундай ҳазил қилган эканман, ҳозир ўзим ҳам шунақаман). Бир куни Ёзувчилар уюшмасининг поликлиникасига олиб бордим. Оиламизга қарайдиган врач йўқ экан, бош врачнинг ўзи қабул қилди. Кўриб бўлгач, мени ташқарига имлаб чақирди:

– Нега олиб келдингиз, соппа-соғлар-ку?

– Айтганларида олиб келмасам, ранжир эдилар. Дорихонадан топиладиган оддийроқ бирон дори ёзиб бера қолинг.

Врач хонасига қайтиб, “Оддийроқ нимани ёзиб берсам экан?” деб ўйланди шекилли, столи устидаги китобни варақлади. Китобга қараб туриб дори номини ёзиб берди. Қайтишда дадажоним: “Бу дўхтиринг бўлмади, ўзимизнинг Собиржон яхши эди”, – дедилар.

– Бу одам фан номзоди, сизга нимаси ёқмади? – дедим ажабланиб.

– Фан номзоди бўлса ҳам, ҳеч нима билмас экан, рецептни китобга қараб ёзди. Собиржоннинг унвони бўлмаса ҳам тажрибаси зўр эди.

“Собиржон” деганлари амбулатория врачи эди. Дадажоним негадир шу кишига ихлос қўйган эдилар. Лекин камина бу фикрда эмас эдим.

1973 йили май ойи эди шекилли, эрталаб уйқудан уйғониб турмоқчи бўлдиму бошим айланиб йиқилиб тушдим. “Ўзбекона одат”га кўра, “ўтиб кетар”, деб икки кун ётдим. Ўзгариш бўлмади. Бошимни қимирлатишим билан еру осмон чирпирак бўлиб қўшилиб кетгандай бўлаверди. Оқибатда Собиржон акамизни чақиртирдик. Барча врачлар каби биринчи галда қон босимимни ўлчадилар. Кейин мижжаларимни қайриб кўрдилар… Хуллас, бирон хасталикни аниқлашга асос топилмади шекилли, ўйланиб қолдилар. Мен китоб жавони ёнида ётган эдим. Териб қўйилган китобларга қараб туриб: