Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (БИРИНЧИ КИТОБ)

Хонадонга келин бўлиб тушувчи қизларимиз бу масалада, айниқса, зийрак бўлишлари шарт. Қайнона-қайноталари ёки хонадоннинг бошқа аъзоларига қандай ширин муомала қилсалар, қўшнилар билан ҳам ўшандай, балки ундан зиёда хушмуомалада бўлишлари талаб этилади. Уйдаги муомалаларида хатоликка йўл қўйсалар, бир-икки танбеҳ билан масала ҳал бўлади. Лекин қўшниларга нисбатан бирон бурчни бажармасалар, бир камчиликлари ёнига яна бештаси қўшилиб, атрофга достон қилинади. Шундан эҳтиёт бўлсалар – марра уларники!

* * *

Қўшниларимизнинг ҳозирги оилаларга нисбатан афзал фазилатларидан бири шукроналикда кўринишини айтдим. Ҳозиргилар ёш оилалар аҳамият берадиган яна бир жиҳати – қўшниларимизнинг деярли барчалари “кўп болалик оила” ҳисобланардилар. Ўша давр қоидасига кўра “Қаҳрамон она” унвони берилганлар ҳам бор эди. Рўпарамиздаги Мушарраф опоқимиз, сўнг Нури, Рисолат, Маъфират… опоқиларимизнинг ҳар бирлари 10–12 фарзанднинг суюкли оналари эдилар. Булар орасида беш фарзанддан иборат бизнинг оила “кам болалик” ҳисобланарди. Қайсидир йили Москвада дўкондан гўшт олмоқчи эдим. Уч киши навбатда турган экан. Мен тўртинчиси бўлдим. Шунда бир одам келиб: “Мен кўп болаликман, бенавбат оламан”, – деди. “Нечта боланг бор?” – деб сўрадим. “Иккита” – деди ғурур билан. “Менинг учта болам бор, навбатга тур”, – дедим. Унинг ғурурланиши бежиз эмас, у томонларда бешта-ўнта фарзанд у ёқда турсин, уч болалик оилалар ҳам кам эди. Рус халқининг тобора камайиб бориши ҳақидаги ташвишли суҳбатлар ўша замонда бошланиб, ҳозирга қадар давом этяпти. Авваллари кичик давраларда гапириларди, энди раҳбарлари ҳам бонг уряпти. Бу муаммо деярли барча ривожланган мамлакатларни ташвишга солган. Уларда “миллатнинг қариши” деган муаммо пайдо бўлган.

Саксонинчи йилнинг бошларида Москвада фантаст ёзувчиларнинг кенгашида Бестужев-Лада деган социология профессори шу ҳақда гапириб, “фантастлар космосга қарайвермасдан Ер муаммоларини ҳам ечишлари керак”, деди. Мен сўзга чиққанимда шарқ фантастикаси ҳақида гапиргач, унга жавобан дедимки: “Муҳтарам профессор, сиз таъкидлаган муаммо фақат Ғарбга, яъни Европага хосдир. Бизнинг Осиёда бу муаммо йўқдир. Ўзбеклар бола туғилиши бўйича биринчи ўринда турадилар, ўзбек эркаклари номидан ваъда қиламанки, бу илғорликни йигирма биринчи асрда ҳам қўлдан бермаймиз”. Ҳақиқатга асосланган бу ҳазилга кулдилар. Мендан кейин сўзга чиққан тожикистонлик адиб эса: “Ўзбеклар туғилиш бўйича биринчи эмаслар, биринчилик Туркманистонда”, – деб гапни жиддий томонга бурди. Ундан сўнг сўзга чиққан москвалик адиб: “Тоҳир Малик ҳазилнамо қилиб айтган бўлса ҳам, унинг гапи тўғри, Ўзбекистон умумий сон жиҳатдан олдинда, Туркманистон эса жон бошига ҳисоблаганда биринчи”, – деб масалага ойдинлик киритганди.

Набий (с.а.в.): “Уйланинглар ва ўз нуфузларингизни зиёда қилингларким, Қиёмат куни мен сизларнинг кўплигингиз билан фахр қиламан”, –деганлар. Бу бежиз эмас. Чунки миллатларнинг куч ва шавкату эътибори уларнинг нуфузига ҳам боғлиқ. Европаликлар буни яхши англаганлари учун ҳам доимий равишда аҳолиси ўсишини кузатиб борадилар. Ўсиш етарли бўлмаса, олимлари: “Ҳой ватандошлар! Кўзингизни очинг, миллатимизнинг шарафу эътибори сусаймоқда. Бу кетишда миллатимиз нест-нобуд бўлади. Шарафимизни, ватан ва миллатимизни ҳимоя қилиш учун арзанда фарзандларни кўпайтиринглар!” – деб жар соладилар. Тарихда Пол Демар исмли француз социологи ва иқтисодчиси яшаган. У миллатининг ўн тўққизинчи асрдаги, яъни юз йиллик давридаги сонини тадқиқ қилган экан. Унинг ҳисобича, аҳолининг ўсиши бўйича французлар инглиз ёки олмонлардан ортда қолишибди. 1810 йилда Франция аҳолиси 28 миллион, Англияники 10, Олмон аҳолисининг сони 18 миллион экан. Йигирманчи аср бошига келиб Олмон аҳолиси 59, Англия аҳолиси 62 миллионга етибди. Франция аҳолиси эса 39 миллионга етибди. Бу дегани 80–90 йил мобайнида инглизлар 52, олмонлар 41 миллион ошганлари ҳолда французлар 11 миллионга ошибди. Олимни бу ҳисоб қониқтирмай, миллат қайғусида шундай ёзган экан: “Агар аҳвол шундай давом этаверса, биз нафақат Ватан муҳофазасидан, балки ҳаёт орзусидан ҳам маҳрум бўламиз. Бугун биз – французларнинг мамлакати ва миллати жар лабига келиб қолган. Бу чуқурга тушиб кетишимизга оз қолибди. Лекин ҳали ҳам кеч эмас, миллат ва ватанни бу ҳалокатдан қутқариш учун ҳимматимиз ва саъй-ҳаракатимиз керак”. Европа олимлари миллатларининг камайишидан шу даражада қўрқадилар. Энди Пол Демарнинг тадқиқотини давом эттирсак, бу ҳолатга дуч келамиз: ўтган асрнинг етмишинчи йилларига келиб Англиядаги аҳоли сони 45,3 миллион, Германияда 76,5 миллион, Францияда эса 53 миллионни ташкил этган. Бу рақамларни солиштиришдан аввал орада икки марта Жаҳон уруши бўлиб ўтганини, миллионлаб одамлар ўлдирилганини ҳисобга олишимиз керак. Демак, кейинги 60–70 йил ичида Англия аҳолиси камайибди, олмонлар ва французлар эса кўпайибди. Лекин шунга қарамай, уларнинг олимлари ҳануз ташвиш билан бонг урадилар. Чунки кўпайиш айни шу миллат вакиллари ҳисобига бўлмаяпти. Иккинчи жаҳон урушидан кейин бу мамлакатларга бошқа қитъалардан одамларнинг кўчиб келиши кўпайди. Гарчи миллионлаб осиёликлар, африкаликлар ҳам шу мамлакат фуқароси ҳисоблансалар-да, айни шу миллат шаънини белгиламайдилар. Фикримнинг исботи учун шу мамлакатлар футбол терма командаларига назар ташлайлик: асл инглиз ёки французларга нисбатан келгинди халқлар вакилини кўпроқ учратамиз. Илгари бу мамлакатларнинг мустамлакачилари осиёлик ва африкаликларни зўрлаб, қул қилиб ҳайдаб келган бўлсалар, эндиликда бу қитъалардан ёпирилиб келаётганларнинг йўлини тўсолмай гаранглар. Таъбир жоиз бўлса, қадим қулларнинг авлодлари бугунга келиб қулдорлар юртини забт этяптилар.

Мазкур баён оққа кўчирилаётган пайтда Германияда чиқадиган “Вельт” газетаси ўтказган бир тадқиқот билан танишиб қолдим. Бу тадқиқотда 35 ёшгача бўлган немис аёллари иштирок этганлар. Мухбирлар уларга биттагина савол билан мурожаат этишган: немис аёлллари нима учун фарзанд кўришни мумкин қадар орқага чўзишади (пайсалга солишади)? Бу савол бекорга кун тартибига қўйилмаган. Кузатувларга қараганда, немис аёллари кейинги йилларда биринчи фарзандларини 29 ёшга етганларида кўришар экан. Ваҳоланки, ўн беш йил муқаддам бу кўрсатгич анча паст бўлган. Сўровга жавоб берганларнинг 44 фоизи эр ва аёлларнинг бир-бирига бўлган ишончсизлигини ва ижтимоий-сиёсий ҳаётдаги бандлигини асосий сабаб сифатида кўрсатишган. Германия ҳукумати фарзанд кўраётган оналарнинг ижтимоий ҳимоясини йилдан-йилга кучайтириб боришига қарамай, аҳволнинг бу даражага тушиб қолиши жамиятни ташвишга соляпти. Чунки Германия демографик кўпайиш жиҳатидан дунёдаги охирги ўринлардан бирига тушиб қолибди. “Наҳотки пул топишга бўлган қизиқиш оилавий бахтдан юқори турса?” “Берлинер цайтунг” газетаси жамият ташвишини шу савол орқали кун тартибига қўйибди.

1982 йилда Латвияда бўлганимда, шу ерлик бир ёзувчи: “Яқин юз йил ичида менинг миллатимдан ном-нишон қолмайди”, – деб афсусланган эди. Чиндан ҳам ўша пайтда латвияликлар сони бир миллионни ташкил қилар, туғилиш даражаси эса паст эди. Миллатни сақлаб қолиш учун ҳар оила камида уч фарзандни дунёга келтириши керак. Иккита фарзанд – ўринга ўрин қолди, демак. Битта фарзанд – миллатнинг кескин камайишидан дарак. Фарзандсиз оила – миллатнинг фожиаси. Европа олимлари ўз миллатларининг тақдиридан ташвишланиб, кўпайиш жиҳатдан суръати тез миллатларда туғилишни камайтириш чораларини кўришга ҳаракат қиладилар. Шу ниятда турли халқаро анжуманларга йиғилишиб, талай халқаро битимлар, қарорлар имзолайдилар.

Шулардан бири аёлларнинг ҳомиладор бўлишлари олдини олиш, абортга расмий рухсат берувчи қонунлар қабул қилишга даъват этиш каби уринишлардир. Бу ҳаракатларга Ислом олами қатъий қаршилик билдирди. Рим папаси ҳам бу уринишларни Худонинг хоҳишига қарши ҳаракат сифатида баҳолади. Зотан, хотин ва фарзанд Худованди Каримнинг улуғ неъматларидан саналгани учун бу неъматларга куфр келтирмоқликдан сақланиш шарт.

Агар диққат қилиб кузатсак, бугунги жамиятларда адолатли мувозанатларнинг бузилиши кузатилмоқда. Ғарбда аёллар ўта ахлоқсиз, беҳаё бўлиб кетишган. Юз йил аввал бунақалар камроқ эди десак, энди кишининг ақли ҳисобдан адашиб кетади. Бундай ҳолатларни хорижга қилган сафарларим даврида кузатдим. Ғарбнинг кинофильмлари ҳам фикримни исботлайди. Ғарб аёллари ўзларини эрлар билан тенг ҳуқуқли деб билишади. Ислом динида бундай эмас. Оилада эр ва аёлнинг ўз ўрни мувозанат ва адолат билан белгилаб берилган. Бу мувозанат бузилган жамиятларда “эркин муҳаббат” деган аҳмоқона, айтиш мумкинки, ҳайвонларга хос тушунчалар туғилди. Яъни эр-хотин биргаликда яшайверади, аммо хотин кўнгли тусаган эркак билан, эр эса кўнглига ёққан аёл билан зино қилаверади. Агар бола туғилса, қайси эрдан туғилганини аниқлаш учун ирсият соҳасидаги мутахассисларга мурожаат қилишади. Бу ҳам етмагандай эркакнинг эркак билан, аёлнинг аёл билан никоҳларини расмийлаштириш бошланди ва бу ҳайвоний қўшилишни ҳам муқаддас ном – “оила” деб атаяптилар.

Афсусларким, ҳаётда фарзандидан кечувчи нопок оналар ҳам бор, оналик ҳуқуқидан маҳрум қилинувчилар ҳам бор. Жамият фақат ўз нафси учун яшаётган, ароқхўр ёки фоҳишаларни “она” деган шарафли номдан маҳрум қилади. Айримлар болани туғиб сўнг ундан юз ўгирадилар. Айримлар эса болани туғилмасидан аввал ўлдирадилар. Буни маданий-тиббий тилда “аборт”, ўзбекчасига оддийгина қилиб “бола олдириш”, дейишади, биз “қотиллик” десак тўғри бўлади. Отасини ўлдирганлар “падаркуш” дейилади, фарзандини ўлдирганлар-чи? “Фарзандкуш”ми? Афсуски, фарзандкушларга бу ҳаётда, бу жамиятда жазо йўқ. Қиёматдаги жазо эса тайин. Фарзандини ўлдирувчилар ёки кечувчилар ўз гуноҳларини, аниқроқ айтсак, бузуқликларини беркитиш учун шундай ёвузликни амалга оширадилар. Бутун дунёдаги онгли одамлар она қорнидаги тирик жонни мажбуран олиб ташлашни жиноят деб ҳисоблаб, қатъий қоралайдилар. Барча динларнинг олимлари бу жиноятга қарши курашадилар. Аммо… уни ёқловчилар ҳам бор. Баъзан телевизорда хориждаги намойишларни кўриб қоламан. Ҳукуматнинг абортни ман этиш ҳақидаги қонунларидан норози бўлганлар ё ақлдан озган кимсалар, ёки фоҳишалардир. Бузуқликни яшириш мақсадида қилинаётган абортларнинг жиноят эканини тан олувчилар кўп. Аммо бу ҳақиқатга қарши турувчилар сони ошиб боряпти. Чунки пашшалар ахлат устида озиқланганлари каби, ғафлат аҳли ҳам ўзларининг қўланса дунёсида бузғунчиликларини бахт, деб биладилар. АҚШнинг аввалги президенти Буш абортга қарши бўлгани учун унга норозилик билдириб, юз мингларча одамлар намойишга чиққан эдилар.

Онанинг саломатлигига хавф солинган дамларда абортнинг зарурлигини ҳеч ким инкор этмайди. Лекин баъзи ҳолларда аборт бузуқликни яшириш учун амалга ошириладики, бу ҳол билан муроса қилиш мутлақо мумкин эмас. Жаҳоннинг кўп мамлакатларида бу қонун йўли билан тақиқланган ва тўғри қилинган. Рус императори даврида аборт қатъий тақиқланган. Ленин эса бу жиноятга рухсат берди. Аёлларни қулликдан қутқаришда, унинг телба фикрича, бу муҳим аҳамият касб этар экан. Иккинчи жаҳон урушидан кейин Сталин абортни яна тақиқлади. У фаҳш йўлини тўсиш учун эмас, балки урушда ўлганлар ўрнини тўлдириш учун туғилишни кўпайтиришни ўйлади. Орадан йиллар ўтиб, совет жамияти бу жиноятга яна йўл очиб берди. Ҳозир Россияда бир чақалоқ туғилса, икки одам ўлиб турганини биларсиз. Маълумотларга кўра, у ерда кунда ярим миллион аборт қилинади. Демак, ярим миллион қотиллик! Бу дунёда жазо қўлланилмаётган жиноят!

Жоҳилият замонида араблар кўп фарзанд кўрсалар “боқа олмаймиз”, деб ўлдирар эканлар. Аллоҳ бундай бандаларга қараб: “…болаларингизни қашшоқликдан (қўрқиб) ўлдирмангиз. Биз сизларни ҳам, уларни ҳам ризқлантирамиз”, деб амр қилади. Бу ояти карима фақат ўтмиш арабларига эмас, бугун “аборт” деб аталмиш қотилликдан қайтмаётган аёлларга ҳам тааллуқли. Ана шундай иймонсиз аёлларга Саҳл ибн Ҳанзалиянинг (р.а.) сўзларини ибрат сифатида эслатсак: у зот ҳеч фарзанд кўрмаган эканлар. Аллоҳга муножот қилиб дер эканларки: “Аллоҳ таоло менга чала туғилса ҳам бир фарзанд берса-ю, кейин уни раҳматига олса ва мен фарзанд доғига сабр этиб, шунга Аллоҳдан бўладиган савобни умид қилсам, бу мен учун бутун дунёдан ва ундаги ҳамма нарсалардан ҳам яхшироқ бўлар эди…”

Кунлардан бир кун қўшиқчи синглимизнинг телемухбир билан қилган суҳбатлари кишини таажжубга солди. Синглимиз санъат чўққисини кўзлаб, шаҳарга келибдилар. Эрлари билан ажралишибдилар. Уч ёшли фарзандлари қишлоқда, оналари тарбиясида экан. “Уйга борсам, болам мени танимайди”, – деб кулдилар. (Ақлли она бундай ҳолда йиғлаши керакмасми?) “Оиламни нима қилай?” деган саволларига жавобан устоз қўшиқчи опаларидан: “Сен санъатни ўйла”, – деган “доно” насиҳатни олибдилар.

Ҳеч ким “аввало она бўлинг”, демабди.Ҳозир “уйга борсам болам танимайди”, –

деб куляптилар.

Кейинчи, йиллар ўтиб йиғламайдилармикин?

Икки туяқуш оила қуриб, кўпайиш илинжида тухум қўярканлар-у, оғирликлари туфайли уни синдириб, кейин фиғон чекарканлар. Охири улар доно туяқушдан маслаҳат олмоқ учун неча куну неча тун йўл босиб, саҳронинг нариги четига борибдилар-да:

– Бизга ёрдам беринг, биздан ҳам насл қолсин, – деб ялинишибди.

Уларнинг изтиробларини тинглаган доно туяқуш:

– Насл қолдириш учун фақат истак-хоҳишнинг ўзи кифоя қилмайди. Бу осон иш эмас, машаққатни енгишингиз лозим бўлади, – дебди

– Қандай машаққатлигини айтинг, биз ҳаммасига тайёрмиз, – дейишибди икки туяқуш.

– Ундай бўлса, диққат билан тинглангу, ёдингизга муҳрланг: насл қолдиришнинг энг муҳим шарти – юрак тафтидир. Қўйган тухумингизга фақат юрагингизнинг ҳароратигина жон бера олади. Шунинг учун унга энг қадрли, энг азиз нарсадай муносабатда бўлинг ва эҳтиётланг.

Эр-хотин туяқуш бу маслаҳатга амал қилишибди. Тухум қўйилгач, ҳар қандай роҳатдан воз кечиб, фақат унинг учун парвона бўлишибди. Очлик, сувсизликка ҳам чидашибди. Оқибат улуғ мукофотга эришишибди – тухум ёрилиб, жажжи туяқушнинг бошчаси кўринибди…

Ашулачи синглимизга Худо овоз берибди, фарзанд ҳам берибди-ю, юрагига ҳарорат бермабди-да, аттанг…

Инсон табиати кўп ғалатидир: бойлигини йўқотса, қайғуради, дунё кўзларига қоронғу кўринади. Аммо, ҳаётининг кунлари мангуга йўқолаётгани билан иши йўқ…

Бир куни каттақўрғонлик нотаниш йигит қўнғироқ қилиб мен билан учрашмоғи ғоят зарур эканини айтди. “Келинг”, – дедим. Ўша куниёқ асрдан кейин етиб келди. “Асрни ўқиб олай”, – деди. Намозни ўқиб олгунича дастурхонга чой-нон келтиришди. Йигит бир пиёла чой ичгач, кетишга ижозат сўради. Ажабландим, шошқич келишининг сабабини сўрадим. Ҳозир таом пишишини, овқатланмай туриб кетишига ижозат бермаслигимни айтдим. “Ака, мен тижоратчиман, сизни бекорга безовта қилибман”, – деди. Мақсадини тушундим: унинг тижорати орқага кетиб, қарз бўлиб қолгандир. Мени бой ёзувчи деб ўйлаб, ёрдам истаб келган. Аммо данғиллама иморатда эмас, отамдан қолган эски уйда яшашимни кўриб, бу ҳақда оғиз очишни истамай қолган.

– Афсуски, моддий томондан ёрдам бера олмайман. Тўғри йўл кўрсатиб, маслаҳат ҳам бера олмайман, чунки тижорат соҳасида билимсизман. Бу соҳада иқтидорим мутлақо йўқ.

Йигит “билиб турибман”, дегандай бош ирғади-ю, гапирмади. Таом келгунча суҳбат қовушмаса-да, ҳали боғдан, ҳали тоғдан, дегандай гаплашиб ўтирдик. Овқатдан сўнг у яна бир дардини айтди:

– Хотиним яна ҳомиладор… бу аҳволда тўртта болани боқа олмаймиз. Хотиним аборт қилдирмоқчи.

Мен Қуръони каримда зикр этилган ояти каримани айтиб, каттақўрғонлик йигитга насиҳат қилдим. У бош эгганича жимгина тинглади. Қарорини айтмай, кетишга изн сўради.

Орадан икки йил ўтиб, у йигит яна келди.

– Насиҳатингизни хотинимга етказган эдим, у гуноҳдан қайтди. Худо бизга ўғил берди. Ҳукуматдан суюнчи пули олдик. Мен шу пулни тижоратга сарф қилган эдим, баракали бўлди, қарзлардан қутулдим, ҳозир дастурхонимиз тўлди. Сизга раҳмат.

– Аллоҳга шукур қилинг. Дастурхонингизнинг тўкинлиги тўртинчи фарзандингизга қўшиб берилган ризқу насиба. Аллоҳ амрига қарши чиқмаганингиз учун хонадонингиз қут-баракали бўлган, – дедим.

Бизнинг қўшниларимиз, камбағалчиликларидан нолимаган ҳолда, ҳомиладаги болани олдириб ташлашни ўйламаганлар. Ҳозир хонадон аҳлидан бири тўй қилса, тўйхона қариндошларнинг ўзи билан тўлиб қолади. Бу ҳам Аллоҳнинг буюк неъматларидан биридир.

Бахт надир – бойликмикин, айт,Бойлик надир –вафоли бахтми,Синов жарлигидан ўта оларми?

Донишмандлар: “Бахтиёрлик ичра сен бахтсизликка учрашдан қўрққил”, – демишлар. Биз эса қўрқмаймиз. Бахтни бир умрлик инъом сифатида қабул қиламиз. Ўйламаймизки, бахт – меҳмондир. Меҳмон бир соат ўтирадими ё ўн кунми – оқибат изига қайтади. Бахтиёрликни иззат билан кутиб олиб, сўнг кузатмоққа шай турмоқ керак. Уйимизга келувчи меҳмонларнинг шакл-шамойиллари турлича бўлганидек, “бахт” деб аталмиш меҳмон ўрнига келувчи янги меҳмон унингдек бўлмайди. Бахт ўрнига келгувчи меҳмоннинг номи – “бахтсизликдир”. Ҳа, айнан шундай. Бахтсизлик ҳам меҳмондир. Унинг ҳам иззатини жойига қўйиб кутиб олмоқ ва кузатиш тадоригини кўрмоқ лозимдир. Бахтсизликнинг ўрнига келажак меҳмон, шубҳасиз – бахтиёрликдир. Масъудликка кўникмаслик ва маҳлиё бўлмаслик керак, чунки у ўткинчидир, боқий эмасдир. “Ким масъуддир – ундан ажралмоқликни ўргансин, ким бахтлидир – қайғурмоқликни ўргансин”, – деган эканлар.

Ота-оналаримиз, хусусан ўзимиз ҳам бундай “келди-кетди”ларга кўп гувоҳ бўлганмиз. Бахт келганда шодланганмиз, кетганида маъюсланганмиз, лекин ношукур бўлмаганмиз, бахтнинг қайтишини сабр билан кутганмиз.

Киши дунёда бой бўлиш учун эмас, балки бахтли бўлиш учун яшайди.

Зотан қуш парвоз учун, инсон эса бахтиёр бўлиш учун яралгандир.

Бахт нима ўзи? Унинг ўлчови, миқдори борми? Кимни бахтли, кимни эса бахтсиз деймиз?

Инсоният бу саволларга минг йиллардан бери жавоб излайди. Ягона жавоб эса йўқ. Дунёда неча миллиард одам яшаётган бўлса, бахт ҳақидаги тушунча ҳам шунчадир. Одамларнинг бу масаладаги қарашларида фарқ бўлиши табиий. Қуръони каримда амр этилган фазилатларга амал қилмоқлик – бахтиёрликнинг пойдеворини, ўзгачароқ таъбир билан айтсак, ўқ илдизни ташкил қилади. Инсон ўзини муҳофаза этишга ҳамда бахтиёр бўлишга интилувчи таъсирчан, сезгир, ақлли ва фикрловчи мавжудот саналади. Тўла-тўкис бахт одамзодга насиб бўлувчи юксак даражадаги ҳузур-ҳаловатдир, бахтсизлик эса юксак даражадаги мусибатдир.

Ҳузур-ҳаловат дейилганда фақат моддий маъно англашилмаслиги керак. Агар ҳузур-ҳаловат фақат нафсни қондиришдан иборатгина бўлса, емиш топган жониворларнинг барчасини бахтли, оч қолганини бахтсиз дейишимизга тўғри келади. Биз жониворларда шундай тушунча, туйғу бор ёки йўқлигини билмаймиз. Фақат бордир, деб тахмин қиламиз ёки “йўқ” деб инкор этамиз. Бизнингча, жониворларга хос бўлган бахтлилик ҳам фақат қорин ғамига бориб тақалмайди. Масалан, уйда боқилаётган итга эгаси томонидан ташланган суяк бахтли ҳолат саналса, эркни ҳеч нарсага алмашмайдиган бўри учун бу бахт эмас, балки бир хорликдир. Эгаси ташлаган бир ҳовуч донга қаноат қилувчи товуқ катакда туғилиб, катакда жон беришни эҳтимол бахт деб ҳисоблар. Чўққида туғилиб, осмонда эркин парвоз қилишга ўрганган бургут учун эса бу тубанликдир. Аслида Аллоҳ барча жониворларни эркин қилиб яратган. Фақат айримлари эркларини емишга алмашганлар. Буларни биз “уй ҳайвонлари” деймиз. Эркни ҳар нарсадан аъло қўйганларини эса “ёввойи ҳайвонлар” деб атаймиз. Демоқчиманки, бахт тушунчасининг моддий томонидан кўра маънавий томони ортиқроқ. Агар фақат моддий томони билан чеклансак, барча камбағаллар бахтсиз, бойлар эса бахтли деган маъно келиб чиқади. У ҳолда “Мерседес” каби автомашиналарда юрувчи кимса дунёдаги энг бахтли инсону, тиқин автобусда хизматига шошаётган одам бахтсизми? Балки аксинчадир? Автобусдаги одам кўнглида ҳаловат бор. Уни бойлигини йўқотиб қўйиш хавотири таъқиб қилмайди. Ўтмиш донишмандлар шу боис ҳам Аллоҳдан руҳ ҳаловатини истаб, бойлик бермагани учун шукурлар қилганлар. “Мерседес” каби автомашиналарда юрувчи биродарлар каминадан ранжимасинлар. Мен уларни айбламоқчи эмасман. Ҳалолдан топган бўлсалар бахтли кунларида буюрсин. Шундай уловларда юриш мусулмонларга ҳам ярашади, деб ҳисоблайман. Лекин бунинг роҳати мавжудлиги баробаринда хавотири ҳам бор-да. Агар автомашина бузилиб қолса, ёки (Аллоҳ сақласин!) ўғирланса, ёки бирон фалокатга учраса, улов эгасининг кўзига дунё тор бўлиб кетиши аниқ-ку? Доноларнинг фикрича, бахтни моддий бойликдан эмас, руҳ бойлигидан излаган афзал. Кимки “пулни – бахт, бахтни эса – пул”, деб ўйлаётган бўлса, демак янглиш ҳаёт кечираётган экан. Аммо моддий бойликни бутунлай инкор этиш ҳам дуруст эмас. Тўғри, бойликсиз яшаш мумкин. Бироқ, фаровонлик – бахтиёр яшаш учун зарур шартлардан бири ҳисобланишини инкор ҳам этолмаймиз. Биз бу ўринда фақат ҳалоллик билан топилган бойликни назарда тутяпмиз. Ҳаром йўл билан топилган бойлик фаровонлик эмас, аксинча, ҳасрат бўлгани туфайли масъудликка бегонадир.

Дуоларимизда кўпинча бахт ва саодат тилаймиз. Бахт нима? Саодат-чи? Иккаласи бир маънони англатадими? Йўқ. “Бахт” торроқ маънодаги тушунча. Ҳар бир одам бахтли бўла олиши мумкин. Биров йўқотган минг сўмини топиб олса, ўзини бахтли ҳис қилади. Бошқа биров набира кўрган куни ўзини дунёдаги энг бахтиёр инсон деб ҳисоблайди. Одамлар ўзлари учун кутилмаганда бахтли бўладилар. Саодат эса Аллоҳнинг раҳматига, марҳаматига етишмоқликдир. Саодатга пул топиб олган каби етишилмайди. Гўзал хулқ ва солиҳ амаллар саодат саройининг калитидир.

Аллоҳ ҳар бир бандасига бахтни мўл-мўл беради. Бу худди ёмғир томчиларига ўхшайди. Биров томчиларга кафтини тутади, бошқаси тадбир ишлатиб кўпроқ тўплайди. Худо ёғдираётган бахтга эга бўлиш учун киши Ҳақ талабидаги фазилатларига эга бўлиши керак. Ҳалоллик, поклик, атрофидагиларга меҳр-муҳаббатда бўлиш… каби фазилатларсиз бу бахтга эга чиқиш мушкул.

Шуларни ўйлайману: “Ота-онам бахтли бўлган эдилар”, – деган тўхтамга келаман. Улар қашшоқликнинг турли азобларини кўрганлар, лекин озгина пул учун гўзал фазилатларини қурбон қилмаганлар. Пайғамбаримиз алайҳиссалом: “Фақирлигим – фахрим”, – деганлар. Мазкур шарафли ҳадисни таҳлил қилиб, теранроқ англашга уринсак, кўп хайрли маънолар чиқади. Фақирликда сабр, шукур, умид, тўғрилик, сабот каби яхши фазилатлар мужассамдир.

Бир нарсадан афсусланаман, ота-онам, тоғамдан “ҳаётингизни гапириб беринг”, деб сўрамаганман, уларнинг ҳикояларини тинглаб, қоғозни қоралаб қўймаганман. Тоғамнинг қамоқдаги ҳаётларини билгим келарди, лекин саволлар бериб, азобли яраларини тирнаб, янгилаб қўйишдан чўчирдим. Уларнинг машаққатли, лекин бахтли ҳаётларини кичик-кичик воқеалар баёнидан билиб олганман.

Аяжоним камбағалликдан қийналиб кетган дамларида дадажонимни бўшангликда айблардилар. Айниқса, бирон қариндошимизникида тўй бўлса, бизникида тўёна ва тугун ташвиши бошланарди. Аяжоним кўпроқ ташвишланардилар. Дадажоним эса “сиз пахта дейсиз, мен тахта”, деб иморатнинг чалалигига ишора қилиб кулардилар. Шунақа пайтларда аяжоним: “Ўшанда лапашанглик қилмай, иккита тилла тангани иккита чўнтагингизга ташлаб олсангиз, бунчалик хароб яшамаган бўлардик”, –деб таъна қилардилар. Дадажоним ҳарбийда ўқиб юрган кезлари, йигирманчи йилнинг бошларида амалиёт учунми ё бошқа мақсаддами Бухоро томонларга олиб боришган экан. Қайсидир бойнинг уйи тинтув қилинганда бир хум тилла чиққан экан. Командир чўнтагини тўлдириб олгач, қолганини дадажонимга бериб, штабга олиб боришни амр этган экан. Дадажоним омонатга хиёнат қилмай, олиб бориб топширган эканлар. Аяжоним ана шундан куйган бўлардилар, аслида эса ҳалол эрлари борлигидан рози эдилар. Тўғри-да, иккита эмас, йигирмата тилла тангани яшириб қолган бўлсалар ҳам у қанчага етарди? Икки қоп бўлса, тўкин ҳаёт ҳақида гапирса бўларди – бу менинг болаликдаги фикрим.

Ўша давр ҳақида сўз кетганда менга бошқа воқеалар баёни кўпроқ таъсир қилади. 1971 йилда Бойсунга борганимда йўлдаги кичкина мармартош – лавҳага битилган ёзувларни ўқиб ажабланган эдим. Унда айтилишича, бу ерларда советларнинг машҳур маршали Будённий бўлган экан. Ажабланганимнинг сабаби шуки, йигирманчи йилларда Фрунзе ва Куйбишевларнинг юртимизда олиб борган жанглари ҳақида тарих китобларида маълумот бор, лекин Будённий ҳеч ерда эсланмасди. Бунинг сабабини бойсунлик оқсоқоллар тушунтириб беришди. У шопмўйлов қизил командир чопон кийиб, салла ўраган эркакларни “босмачи” гумон қилиб, қиличдан аёвсиз ўтказаверган экан. Унинг бу ваҳшийлигини яшириш мақсадида у тарих сира эсланмас экан. Дадажоним Бухоро томонларга борганларида татар командирлари қишлоқ аҳолисидан беш-ўнтасини душман гумон қилиб, отишга ҳукм этибди. Бегуноҳ одамлар орқа қилиб туришган экан. “Отилсин!” деган буйруқ янграганда ўгирилиб қарашаркан. Кўз-кўзга тушгач, курсант-аскарлар милтиқ тепкисини босолмай қолишаркан. Бу ҳол бир неча марта такрорлангач, отда ўтирган командир “оналарингни!..” деб сўкиниб, қиличини шартта яланғочлабди-ю, бегуноҳ маҳкумларга яқинлашиб, худди машқ пайтида ёғочга қўндирилган қовоқларни чопгандай, бир-бир уларнинг каллаларини узиб ташлабди. Икки кундан сўнг дадажоним соқчиликда турганларида узоқдан бир одам от қўйиб кела бошлабди, яқинлашганда қиличини яланғочлаб: “Отма, сен ҳам мусулмонсан, мен ҳам мусулмонман, биз қариндошлармиз!” – деб ҳайқирибди. Гапига қараганда, ёмон нияти йўқ, лекин қилич ўйнатишидан қўрққулик. У ҳайқирмаса ҳам, дадажоним тирик одамга қараб ўқ уза олмасдилар. У киши яқинлашиб, қилич уришга шайланганида оти мункиб, ўзи эгардан учиб кетиб жон таслим қилган экан. Командир буни кўриб: “Отиб ўлдирганингда мукофотланардинг”, деб танбеҳ бергач, ўликка қараб ўқ узиб: “Майли, соқчиликдаги зийраклигинг учун сени мукофотга тавсия этаман”, – деган экан.