Тенг-тенги билан бахтлидир

– Узоқ йўл босиб Ғазнага келганинг ҳолда мени зиёрат қилишни нима учун истамадинг?

– Бу шаҳарнинг гўзаллиги ҳақида кўп ҳикоялар эшитиб эдим. Мақсадим – шу гўзалликларни ўз кўзим билан кўриш. Мен ҳалол касбим билан кун кечиришни истайман. Бировдан бир бурда нон умид қилиб яшаб, номус-оримнинг ва обрўимнинг барбод бўлишини хоҳламайман. Шу боис менга инъомингиз керак эмас. Ҳузурингизга ошиқмаганимнинг боиси фақат шудир.

Султон турли инъомларни таклиф қилса-да, қаноатли инсон буларнинг ҳеч бирини қабул этмади. Қаноатсизларнинг бирига халта тўла олтин берилиб, иккинчиси чўрига никоҳлангач, уйларига қайтишга изн сўрадилар. Рухсат теккач, йўлга тушдилар. Султон учинчи кишининг қаноатини кибр ва нодонлик ўрнида қабул қилиб, ғоят ғазабланди-да:

– Халтаси бўлмаган кишини ўлдириб, калласини менга келтир, – деб буюриб, жаллодни улар изидан жўнатди.

Юра-юра чарчаган қаноатсизлардан бири олтин тўла халтани дурадгорга бериб, бир оз кўтариб боришни илтимос қилган онда жаллод уларга етиб келди. Султоннинг «Халтаси йўқ одамнинг калласини ол», деган амрига амал қилиб қаноатсизни ўлдирди. Султон жаллод олиб келган каллани кўриб: «Янглиш ўлдирибсан, энди бориб чўриси йўқ одамнинг бошини уз», деб буюрди. Жаллод уларга етиб келганда қаноатсиз киши зарурат юзасидан нарироқ кетиб, хотинига қараб туришни дурадгордан илтимос қилган эди. Жаллод уни нарида, ёлғиз ўзини кўриб, чўриси йўқ одам, деб гумон қилди ва султон амрини бажарди. Султон Ғазнавий у келтирган бошни кўриб яна дакки берди-да: «Халтаси ва чўриси бор одамни тириклайин олиб кел», деб буюрди. Қаноатли киши саройга келтирилгач, султон ундан «Ҳамроҳларингга нима бўлди?» деб сўради.

– Сиз кимга олтин ва чўри инъом этган бўлсангиз, уларнинг жонларини ҳам ўзингиз олдингиз, – деди дурадгор. – Мен сиздан ҳеч нима олмаганим учун саломат қолдим.

Султон унинг бу сўзидан таъсирланиб: «Мендан бирор нарсани тила!» деб илтимос қилди.

– Хўп, бу сафар сиздан уч нарсани сўрайман, – деди қаноатли киши. – Аввало халтадаги олтинларга янада кўпроқ олтин қўшиб, ўлдирилган икки ҳамроҳимнинг оилаларига юбортиринг, уларни рози қилинг. Хонадонлари аҳлидан гуноҳингизни кечиришларини сўранг. Кейин ғазабланиб ва иғвогарларнинг сўзига кириб, ҳеч кимни ўлдиришга буюрманг, адолатли раҳбар бўлинг. Учинчиси: мен сиздан ўзим учун ҳеч нима тиламайман. Агар ижозат этсангиз, оиламни Ғазнага кўчириб келтириб, шу ерда ўз ҳалол касбим билан машғул бўлай.

Султон Маҳмуд Ғазнавий унинг тилакларини қабул қилгач, бундай деди:

– Менинг ҳам сендан уч тилагим бор: биринчиси – хатоларимни кечир. Иккинчиси – ишларимда менга маслаҳат бериб тур. Учинчиси – ҳар жума оқшомида ҳузуримга келиб, суҳбатингдан баҳраманд этасан.

Ҳикоятнинг хотимаси ўлароқ байт:

Гар қаноат бирла бўлсанг барқарор,Бўлмагайсан дунёда ҳеч хору зор.* * *

Пиру комил шайх Баҳоуддин Нақшбандийнинг: “Кам егин, кам ухла, кам гапир”, деган панду насиҳатларига амал қилдим. Аркону давлатга, барча мулозимларга ҳам айтар сўзим шу бўлди: “Кам енглар – очарчилик кўрмасдан бой-бадавлат яшайсизлар, кам ухланглар – мукаммаликка эришасизлар, кам гапиринглар – доно бўласизлар (Амир Темур).

* * *

Эр-хотин даъвоси ёз ёмғирига ўхшар (Мақол).

* * *

Ўғлингиз ва келинингизнинг хатти-ҳаракатларини, гап-сўзларини зийраклик билан кузатинг-у, аммо уларнинг ҳаётларига ҳуда-беҳуда аралашаверманг. Эр-хотин иттифоқи теварак-атрофдагиларнинг доимий аралашувидан холи бўлмоғи дуруст. Ёшларга фикрлаш, таҳлил қилиш, тўғри хулоса чиқариш эркинлигини ҳам беринг. Чунки оиладаги аҳилликни таъминлаш биринчи галда қайнота ва қайнонанинг эмас, биринчи галда куёв ва келиннинг вазифаси. Сизу биз хоҳлаймизми ё йўқми, ёшларнинг ўз йўллари бор. Улар сиз қуриб берган уйда яшашлари мумкин, аммо сиз чизиб берган йўлдан юришни исташмайди. Майли, ўзларига маъқул кўринган йўлда юришсин. Бироқ бу йўлнинг фақат бошланиш қисми жозибали эканини, остонанинг нариги томонида ташвишу балолар кутаётганини ҳам билишсин. Бу билимни бериш қайнота ва қайнонанинг асосий вазифаси.

Қўшиқда: “Ҳаёт – гулзор дея кездим, тиканлари чиқди йўлдан, на-да тиканлари, илонлари чиқди йўлдан”, деб куйланганидай, йўлларидан қандайдир бало чиқиб қолса, диллари яраланиб қолмасин.

* * *

Олим ул итким, нажас ул-лайн эрур, Ўғлунгга, жаҳл ўлса, ажаб шайн эрур (Алишер Навоий). (Энг нажас ҳайвон саналган ит олим бўлса-ю (ов овлаш, қўриқлаш вазифаларини ўрганса-ю), ўғлингни илм-ҳунарсиз қолишидан ҳам хунук нарса бормикан?) Ўғлингиз (келинингиз ҳам) илм олаётган, ҳунар ўрганаётган бўлса, тўйдан кейин ҳафсаласизлик қилишмаслигига, айниқса, тўхтаб қолишмаслигига диққат қилинг. Илмдан баҳраманд бўлиш кишига беадад ҳузур ва лаззат бағишлайди. Ҳақиқий маърифатга эришган одамдан нафақат дўстлари осойишта, балки душманлари ҳам тинч ҳаёт кечирадилар, дейдилар. Чунки маърифатли одамнинг ўй-хаёли илм билан банд бўлади, бировга душманлик қилишни ўйламайди. Мирзо Бедил ҳазратларининг «Кимки ҳаёт шамини илм нури билан ёқса, ҳаёти асрлар бўйи сўнмайди», деган ҳикматларини тарих улуғ алломалар ҳаёти мисолида тасдиқ этади.

Киши икки турлуг киши отанур,Бири ўгратигли, бири ўгранур.Икидин нару борча йилқи сони,Тиласа муни тут, тиласа они.

«Қутадғу билиг»да таъкид этиляпти: инсонлар бири ўргатувчи, яна бири ўрганувчи деб икки турли бўлур. Бу иккисидин қолганини йилқи санаб, истасанг бу йўлни, истасанг у йўлни тут. Бу фикрнинг баъзи биродарларимизга қўпол туюлиши эҳтимоли бор. Лекин холис ўйлаб кўрайлик, киши бир нарсани бошқаларга ўргатмаса, ўзи ўзгалардан ўрганмаса, унинг ҳайвондан нима фарқи қолади? Инсоннинг бошқа жонзотлардан фарқи айнан илм ўрганишда эмасми?

Инсонлар илм эгаллашлари, унинг маъносини чуқур тушунишлари керак. Чунки Қуёшнинг жамоли Ер юзини ёритганлиги ва ҳаётга давомийлик бағишлаганлиги каби, илм ҳам қалбларни нур билан ёритади. Имом Аҳмад таъкид этганларидай: «Илм – инсон учун нон ва туздек зарурдир». Имом Раббоний айтганларидек: «Илм – ҳамма муҳтож бўладиган озуқдир». Тажрибанинг шифобахш дори-дармонлари одамларни оғир жаҳолат хасталигидан халос этади. Яхши ишлар илмга ярашадиган безакдир.

Ҳар қандай меҳнатнинг зийнати ҳунар эканини барчамиз биламиз. “Ҳунар қўлингдаги тилла узукдан ҳам аъло эканини унутма”, деганлар ҳикмат аҳли. Бир ҳаким ўғилларига бундай панд берур эдики: “Э жон фарзандларим, ҳунар ўрганинглар, нединки, мулк ва молга эътимод йўқдир. Сийм ва зар хатар маҳаллидадир – ё ўғри барчасини бирдан олур ва ё ҳоким оз-оз олиб йўқ этар. Аммо ҳунар чашмаи равон ва давлати бепоёндурки, агар ҳунарманд одам давлатдин тушса, ҳеч ғам ва алами йўқдур. Нединки, ҳунар унинг зотида улуғ давлатдир ва ҳар ергаки борса, соҳиби қадр бўлур ва мажлиснинг юқорисида ўлтурур ва ҳунарсиз киши гадойлик қилур ва ҳар жойгаки борса, беқадр ва беэътибор бўлур. Байт:

Ота меросини гар истасанг, ўрган ота илмин,

Ки қолган мол отадин саҳл муддатда тамом ўлғай”.

Ҳорун ар-Рашидга тобе шаҳарлардан бирининг ҳукмдори шундай ҳикоя қилган:

– Отам ҳар вақт мени ҳунар ўрганишга тарғиб қилиб: “Ўғлим, ёшлигингни ғанимат билиб, ҳунар ўрган, мансаб ва давлатингга ишонма, бир кун буларинг қўлдан кетиши мумкин, бироқ ҳунар доимо сен билан бирга бўлади, сени ҳеч бир муҳтожликка туширмайди”, – деб насиҳат қилардилар. Мен отамнинг насиҳатларини жону дилим билан қабул қилиб, ҳунар ўрганишга бел боғладим. Ҳунарлар орасида гилам тўқиш менга хуш ёқди. Энг моҳир гилам тўқувчига шогирд тушиб, бу ҳунарнинг нозик сир-асрорини пухта эгалладим.

Отамнинг вафотларидан кейин Ҳорун ар-Рашид шаҳарга мени ҳукмдор қилди. Орадан кўп ўтмай, икки йўлдошим билан Бағдод сари йўлга чиқдик. Бир неча кун сафар ранжини тортиб пойтахтга доҳил бўлдик. Қорнимиз оч эди. Жуда зийнатланган ва озода бир емакхонага кирдик. Емакхона соҳиби бизни кўрган замони дарҳол ёнимизга келиб, ҳол-аҳвол сўрашиб, айтди:

– Сизлар бошқа шаҳардан келган обрўли кишиларга ўхшайсизлар, бозорда овқатланиш сизлар учун айбдир. Шу яқин орада бир озода жойимиз бор, сизларга ўша емакхонада тоамланиш ярашади.

Биз унинг таклифини қабул қилдик. Хизматчиси бизни айтилган шинам уйга бошлаб борди-да: “Пича ўтира туринглар, ҳозир таом келтираман”, деб эшикни беркитди. У кетиши билан биз ўтирган уй иккига ажралиб, барчамиз ертўлага тушиб кетдик. Ўзимизга келишга улгурмай туриб, уй яна асл ҳолига қайтди. Бир оздан кейин ертўла эшиги очилиб, пичоқ ушлаган икки хизматкор пайдо бўлди. Жонимиздан умидимизни уздик. Бизни йўлдан урган емакхона эгаси одамларни алдаб бу ерга келтираркан-да, сўйиб, гўштини таомга солар экан. Шу топда бошимга бир фикр келиб дедимки:

– Биз моҳир гилам тўқувчилармиз, бизларни ўлдиришдан фойда кам. Бошлиғингизга чиқиб айтинг, керакли нарсаларни етказса, ажойиб гиламлар тўқиб беражакмиз.

Таклифим маъқул келиб, эртасигаёқ айтган нарсаларимни муҳайё қилишди. Шерикларим кичикроқ ҳажмдаги гилам тўқишди, мен подшоҳга аталганини тўқишга киришдим. Иш ниҳоясига етгач, хўжайинга дедики:

– Буни бозорга олиб чиқманг, бу гилам подшоҳ саройини безаши керак. Ҳорун ар-Рашидга тортиқ қилсангиз, кўп фойда оласиз.

Хўжайинга бу таклиф хуш ёқди. Ўша куниёқ гиламни кўтартириб, саройга равона бўлди. Ҳорун ар-Рашид гиламни қизиқиш билан кузатиб бурчагига тикилиб қолибди. Мен бу бурчакка гулларга мослаб, ўз муҳримни тўқиган эдим. Бизнинг Бағдод сари йўлга чиққанимиздан, сўнг изимиз йўқолганидан хабар топиб, нима қилишини билмаётган Ҳорун ар-Рашид бу муҳрни кўрибоқ бошимизга мусибат тушганини англабди-ю, емакхона хўжайинини ҳибсга олиб, сўроққа тутибди. Ҳунар шарофатидан ўзимнинг ва йўлдошларимнинг жони омон қолди…

* * *

“Ўткан кунлар” романида Кумушбибининг онасига ёзган мактубида қайнотаси Юсуфбек ҳожига бўлган ҳурмати ва бу ҳурматнинг сабаби чиройли тарзда баён қилинган. Барча қайноталарга ибрат бўлар, деган умидда шу мактубнинг айрим сатрларини ўқиймиз.

“Сиз ранжисангиз ҳам айтай: қайин отамни ўз дадамдан ҳам яхши кўраман. Бу яхши кўришим куявингизнинг дадаси бўлғани учун эмас, балки унинг нур ичига чўмилғандек бўлиб кўринған сиймосини, “ойим” деб хитоб қилғандағи мулойим, беозор ва муассир (таъсирчан) сўзини яхши кўраман. Ул насиҳат учун оғиз очса вужудим эриб кеткандек ва буир турлук ухлаб ҳузурланғандек. Қисқаси, Зайнаб билан жанжаллашишнинг ўзи бир ҳузур ва жанжалдан бўшалғач, қайин отамнинг қаршисиға ўлтуриб насиҳат эшитиш ундан ҳам яхши ҳузур… Сиз маним телба сўзларимдан аччиғланманг. Агар бу гапимнинг тўғрилиғини билмакчи бўлсангиз, Тошканд келингизда, қайин отамнинг насиҳатини ўз қулоғингиз билан эшитинг-да, ундан кейин сўзимга қиймат беринг”.

Бу сатрларни ўқиб: “Ҳозир қайнатасини шундай мақтаб хат ёзувчи келинлар борми?” деб сўрарсиз. Мен саволингизга савол билан жавоб қайтараман:

“Ҳозир келинларнинг шундай таҳсинига, ҳурматига сазовор бўлишга арзийдиган доно қайнаталар борми?”.

* * *

Фарзандларингизни дуо қилишдан чарчаманг. “Ота-онанинг дуоси тошни кесади”, деган ҳикмат бор. Айрим оилаларда бунга эътибор бермайдилар, шуниси чатоқ. Ўқишга ёки ишга отланган фарзандлар “Ойи, мен кетдим”, дейди. Ота-она “Ҳа, бўпти”, деб қўя қолади. Одобдан салгина хабари бор ота-она: “Аллоҳга топширдим” (“Аллоҳнинг паноҳига”) ёки “Яхши бориб-кел”, деб қўя қолади. Бу жуда хунук одоб, ёқимсиз ҳолат. “Аллоҳга топширдим” – яхши ниятга ўхшайди. Лекин “топширмоқ”нинг маъноси сал ўзгача. Шунинг учун “Аллоҳнинг паноҳига топширдим”, дейиш хайрли дуо ҳисобланади.

Ўғилми, қизми ё келинми кўчага қараб йўл оляпти. Кўча тасодифларга, фалокатларга тўла эканини билмайсизми? Биласиз! Унда нима учун жигаргўшаларингизни бу фалокатлардан асрашини сўраб, Аллоҳга юзланмайсиз? Дуо қилишни билмайсизми? Бобо-бувингиз, отангиз ёки онангиз ўргатишмаганми? Улар ўргатмаган бўлишса, турли давралардаги дуоларни эшитмайсизми? Улардан ўрганмайсизми?

Фарзандингиз “Кетдим!” – деса, сиз: “Тўхта болам, бу ерга ўтир. Бундан кейин сира-сира “Кетдим” демагин. “Кетдим” яхши маъно англатмайди. Бунинг ўрнига сен “Адажон, аяжон, мен ўқишга бориб келаман, сиз дуо қилинг, сизнинг дуоингиз менга йўлдош бўлсин”, дегин”, деб ўгит беринг. Ҳатто кичкина набирангиз боғчага отланганида, Аллоҳнинг Ўзи паноҳида асрашини, келажакда куёвлик (ёки келинлик) либосида кўришни насиб этишини сўраб, дуо қилинг. Ота ва онанинг дуолари фарзандни кўчадаги турли фалокатлардан қўрғон каби ҳимоя қилади. Дуо қилаётган пайтингизда бадан ва руҳ поклигига диққат қилинг. Фақат пок ҳолингизда дуо қилсангизгина ижобат бўлади. Агар бир қултум ароқ ичган ёки бошқа ҳаром ишга аралашган бўлсангиз ҳам, дуоларингиз қирқ кунгача қабул бўлмайди.

Агар ўғлингиз билан келинингиз, хотинингиз билан келинингиз ёки овсинлар орасида келишмовчилик бошланса, дуони кучайтиринг. Фақат дуогина оила осмонидаги ташвиш булутини ҳайдаб, ҳаловат қуёшини чарақлатиб қўяди. Оилангиздаги барчани дуо қилишга ўргатинг. Одатда дастурхон йиғиштиришдан олдин оила даврасида асосан сиз дуо қиласиз. Бу яхши. Лекин вақти-вақти билан хотинингизни, фарзандларингизни ва келинларингизни ҳам дуо қилишга жалб этинг. Улар ҳам шукрона айтгач, “Ота-онамни паноҳингда асра! Бизларнинг бахтимизни, роҳатимизни, камолимизни кўришсин, набираларининг тўйларига ўзлари бош бўлишсин”, деган мазмунда дуо қилишга ўрганишсин. Ҳеч шубҳам йўқки, фарзанд дуо қилган пайтда ота-онанинг қалби ҳузурланади.

Бир танишим дуога доир ўзига хос кашфиёт қилган экан, сиз ҳам танишинг: ўғли билан келини ўртасидаги келишмовчиликлар давом этавергач, бири олти, иккинчиси тўққиз ёшли набираларига дуо қилишни ўргатибди. Кечки овқатдан сўнг косалар йиғиштирилгач, ўғли ва келини, ҳатто хотини учун кутилмаган ҳолда: “Асал қизим, бугун сен дуо қиласан”, дебди. Қизча етқизган неъматлари учун учун Худога шукр қилиб, сўнг: “Эй Худойим, Ўзинг меҳрибонсан, адажоним билан аяжоним ҳам бир-бирларига меҳрибон бўлишсин, аҳил бўлишсин, бир-бирлари билан ҳеч-ҳеч уришишмасин, чиройли одоблари билан бизларга ўрнак бўлишсин, бизнинг тўйларимизни кўришсин, адам бой бўлсинлар, аяжоним бойвучча бўлсинлар”, деб ширин тиллари билан дуо қилибди. Кейин акаси шу дуони айнан такрорлабди. Овқатланаётган пайтда ҳам қовоқ уйиб ўтирган эр-хотиннинг юзларида ўша заҳоти ўзгариш зоҳир бўлибди. Бир кунлик дуо билан чекланишмабди, гўдакларнинг дуолари давомли бўлибди. Фарзандларнинг илтижоси мева берибди: бир-биридан узоқлаша бораётган эр ва хотин қалбига Аллоҳ меҳр-муҳаббат илиқлигини берибди.

Қайси оилада ҳаловатсизлик бўлса, мана шу услубни қўллаб кўришсин, иншааллоҳ яхши самара беради. Ҳаловатли оилаларда ҳам гўдаклар ўзаро меҳрмуҳаббатни яна ошириб беришини, аҳилликларини янада мустаҳкам бўлишини, барчага соғлик ва саломатлик беришини Аллоҳдан сўраб, дуо қилаверишсин. Бунинг тарбиявий аҳамияти ҳам бор. Гўдаклигидан хайрли дуолар қилишни ўрганган бола улғайган чоғида ёмонликлардан нари бўлади. Қариган чоғида эса “Дуогўй бобо (момо)” сифатида эл аро қадр топади.

* * *

Бобо сифатида набираларингизга танбеҳ беришга, насиҳат қилишга ҳақлисиз. Лекин калтаклашга, сўкиб-ҳақорат қилишга, боланинг кўнгил чиннисини синдиришга ҳаққингиз йўқ. Баъзан қаттиқроқ гапиришга тўғри келар. Аммо “Сен ҳам отангга ўхшаб ялқов бўлдинг”, “Отангга ўхшадинг, сенга ҳам битта гап таъсир қилмайди”, деганга ўхшаган гапларни айтманг. Набирангизни айниқса келин олдида уришаверманг. Келин сизнинг гапларингизни малол олиши мумкин. У сизга келин, боланинг эса туққан онаси! Сизнинг оғирроқ гапингиз унинг оналик ғурурига, меҳрига шикаст етказиши эҳтимоли бор. “Менинг боламни ёмон кўради”, деган хато фикрга ҳам боради. Ёки сизга жаҳл қилиб, боласини калтаклайди. Кўз олдингиздами ёки уйга олиб кирибми калтаклай бошлаганда, бола зорли йиғисини бошлаганда сизнинг кўнглингиз оғрийди. Кўнглингиз ҳаловатини ўзингиз ҳимоя қилганингиз дуруст.

* * *

Фарзандларингизни яхши ишларга даъват қилишдан толиқманг. Чунки улар сизга яхши ишлари эвазига халқдан олган дуолари билан шараф келтирадилар. Фарзандингиз қўлингизга ҳар куни минг-минг доллар келтириб берса-ю, “Отангга раҳмат!” деган хайрли дуо келтирмаса, демак, сиз “ОТА” деган шарафли номга сазовор бўла олмабсиз.

Араб ҳакимларидан бири ўғлига насиҳат қилиб дебдики:

– Болажоним, Қиёмат кунида сендан: “Тириклик чоғингда нималарга эришдинг, кимга мансубсан, кимнинг ўғлисан, сенга ким трабия берган эди”, деб сўрайдилар. Каъба ҳижобини (ёпинчиғи – “кисва”, “каъбапўш” ҳам дейилади) халқ ўпганини кўргансан. Одамлар унга алоҳида меҳр ва ҳурмат-эҳтиром кўрсатадилар. Унинг табарруклиги, машҳурлиги ипакдан тўқилгани учун эмас. У оддий бир мато. Лекин Каъба устига ташлангани учун эъзозланади, ҳар бир одамга Каъба сингари азиз ва шарафли бўлади.

Бу насиҳатда улуғ бир ҳикмат бор. Инсоннинг қадри ўзи қилган яхши ишларидан келиб чиқади. Агар бажараётган ишлари, амаллари, хатти-ҳаракати яхши бўлса, унинг ўзи ҳам яхши бўлади. Қадри ҳам шунга яраша бўлади. Отаси яхши бўлгани ҳолда ўзи яхши бўлмаган одамнинг эл орасида ҳеч қандай қадри бўлмайди.

* * *

Аллоҳ бандаларга хитобан: “Мен Ўзимга зулмни ҳаром этдим, бас, бирбирларингизга зулм қилманглар”, деб буюрган. “Зулм” дейилганда бировни ўлдириш, азоблашни тушунамиз. Ҳолбуки, биз аҳамият бермайдиган зулм турлари бор. Сиз эр, ота ва қайнота сифатида қандай зулм қилишингиз мумкин? Сабаблими ё сабабсизми ҳақоратлаш, ўғил ва келин ҳузурида хотинингизни камситиш, ўғил ва келинни сабабсиз айблайвериш… Агар ўғлингиз ва келинингизнинг оиласини сақлаб қололмасангиз, тирик етим қолган гўдакларнинг қалб фарёди учун ҳам айбли ҳисобланасиз. Чунки гўдакнинг кўнглини оғритиш ҳам зулм, энг катта гуноҳлардан саналади.

Тарихда Ҳажжож ибн Юсуф ас-Сақафий исмли зот ўтган. Бу киши юқори мартабаларда хизмат қилган, хусусан Ироқ волийси бўлган. Эллик тўрт йил умр кўрган бу одам тарихда «Ҳажжожи золим» номи билан қолган. У «Кескин иродали ҳукуматнинг жуда оз кишига зарари тегади, лекин заиф ҳукуматнинг зарари ҳаммага тегади», деган ақидани маъқул кўргани учун, айрим маълумотларга қараганда, 120 минг одамни ўлимга ҳукм қилган, неча юз минг одамни, ҳатто аёлларни зиндонбанд этган. Шу одам Бағдодда дуоси ижобат бўлаётган дарвеш чиққанини эшитиб, уни ҳузурига олдириб келди-да: “Мени хайрли дуо қил”, деди. Дарвеш: “Ё Раббий! Ҳажожнинг жонини ол!” деди.

Ҳажжож: “Эй дарвеш, бу қанақа дуо бўлди?” – деб ғазабланди. Дарвеш:

– Бу сенга ҳам хайрли, барча мусулмонлар учун ҳам хайрли дуодир, – деб жавоб берди ва давом этди: – Эй Ҳажжож! Қачонгача зулм этасан? Сенинг ўлиминг инсонларга зулм этишдан хайрлидир. Шунда сен ҳам гуноҳдан қутуласан, мусулмонлар ҳам сенинг зулмингдан қутуладилар.

Аслида одамзод бир-бирини фақат хайрли дуо қилмоққа буюрилган, “дуойи бад” – ёмон тилакдан қайтарилган. Дуойи бад қилмоқ, яъни бандага Аллоҳ таолодан ёмонлик соғиниш мусулмон фарзандига хос эмас. Дуойи бад кўпинча қарғиш кўринишида бўлади. Баъзан қарғишларни эшитиб қоламиз: банда кўзларининг кўр ёки оёқ-қўлларининг шол бўлиб қолиши сўралади Аллоҳ таолодан. Бу каби қарғишларда икки хил нодонлик мавжуд: агар банда айбдор бўлса, унга қандай жазо беришни Яратганнинг Ўзи билади. Жазо тури банда томонидан белгиланмайди. Фараз қилайликки, қарғиш тегиб, ўша одам кўр бўлди. Хўш, бундан дуойи бад қилган кимсага бирон наф борми? Фақат кўнгил қувончи бордир. Бу кўнгил қувончининг эгаси эса иблисдир.

Баъзилар ўзлари ёмон деб фараз қилувчи кишиларнинг ўлимини ҳам истайдилар. Аввало ўлим дуо билан келмайди. Бу тақдир ёзуғидир. Хўш, ўша одам дунёни тарк этса, дуойи бад қилувчининг ҳаёти чиройлироқ бўлиб қоладими? Одам бировга дўзах оташини тилаганидан кўра, ўзига жаннат роҳатини тилагани афзал эмасми?

Тоифдаги мушриклар Расулуллоҳга (с.а.в.) заҳмат-азият етказдилар. Саҳобалар уларни дуойи бад қилишни Пайғамбар алайҳиссаломдан сўрадилар. Аллоҳ элчисининг бу бандаларга ғазаб қилмаганлари, ёмон тилак тиламаганлари, аксинча, хайрли дуо қилганлари аҳли муслим учун ўрнакдир.

Дарвешнинг дуосига келсак, уни дуойи бад деб бўлмайди. Чунки унда чиндан ҳам хайрли ният бор. Ҳажжож узоқ яшагани сайин гуноҳини кўпайтириб бораверади. Дунёни тезроқ тарк этса, камроқ гуноҳ билан кетади. Ҳаётлик чоғида ўзгаларга зулм қилган золимнинг гуноҳи Қиёмат куни бир неча баробар кўпайиши айтилган. Бу дунёда инсонларга зулм қилганлар охиратда жаҳаннам оташида жазоларини оладилар. Каттами-кичикми – ҳеч бир зулм жазосиз қолмайди. Зулмкор албатта жазосини топади, жаҳаннам оташида ёнади. “Қиёмат куни шохсиз қўчқор шохли қўчқордан ҳақини олади”, деган ҳикматнинг маъносига тушуниб етиш керак. Аллоҳнинг ҳеч бир дўсти зулм ва зулмкорни севмайди. Сиз Аллоҳнинг дўстларидан бўлинг.

“Токи киши ўзгаларга зулм қилмаса, даврон кишига ортиқча зулм қилмайди. Киши зулм билан халқни забун қила олмагай, зулм унинг ўзини оғир аҳволга солиб қўяди. Золим олам йўқ бўлишини хоҳласа, мазлумларнинг фарёди золимнинг ниятини йўққа чиқаради. Мазлумни агар ғам қийнаса, унга келган ғамнинг ҳам бир сабаби бор. Золимнинг иши зулму жафо бўлса, кўнгли ҳамиша зулм этишга мойил бўлса, қилган ишига пушаймон бўлмаса, ўз зулмидан ўзига ҳалокат қайтади”, дейдилар ҳазрати Алишер Навоий. Мазкур ҳикматдаги “золим” ва “мазлум” атамаларига эътибор қилинг. Агар хотинингизни, фарзандларингизни, айниқса келинингизни ҳуда-беҳудага ранжитаверсангиз, сиз золимлардансиз, сизнинг тилингиз ёки қўлингиздан азият чекканлар эса мазлумдирлар. Мазлумларнинг ноласи кўкларга учганда, уларни эшитадиган, ҳимоя қиладиган меҳрибон Раббилари бор. Мазлумларнинг ноласи Тингловчига етиб боргач, сиз ҳимоясиз қоласиз…

* * *

Кимгаки бир ришта етурдинг зиён,

Қатлингга ул риштани билгил йилон (Алишер Навоий).

* * *

Ҳаётда, тушунибми ё тушунмайми, бемаъни, ҳатто уятли сўзларни бемалол айтиб юрувчиларни ҳам учратиб қоламиз. “Қизиғар”, “Энағар”, “Баччағар”, “Қизталоқ” каби сўзларни эркалаш ўрнида айтувчилар ҳам бор. Агар бу камчилик сизда ҳам бўлса, дарров тилингизни ислоҳ қилинг. Айниқса, келинингиз тожикчани биладиган бўлса, жуда уятли ҳолат юзага чиқади. Чунки “Қизиғар” – қизи фоҳиша, “Энағар” – онаси фоҳиша, “Баччағар” – боласи фоҳиша, “Қизталоқ” – қизи талоқ бўлсин, демакдир. Буларнинг ўрнига “Барака топгур”, “Бой бўлгур”, деганингиз яхшироқ эмасми?

Тўйга айтишда “Қизимни чиқаряпман”, дейилади. “Чиқариш”нинг маъноси хунук – ўлик чиқарилади. Қиз эса куёвга (турмушга) узатилади. “Бу тўйим охиргиси, болалардан қутулдим, Худога шукр” (ёки “Болаларингдан қутулдингми?” – деб ҳам сўралади), деган гапни эшитиб қоламиз. Ғалати-а? “Боладан қутулиш”нинг маъноси хунук-ку? Бунинг ўрнига “Худога шукр, барча фарзандларимнинг тўйини кўрдим, оилали, уйли-жойли қилдим”, дейилгани гўзал эмасми? Дўстимиз набира кўрса: “Янги меҳмон муборак бўлсин”, деб табриклаймиз. Ўйламаймизки, меҳмон – келиб-кетувчи одам. Тўғри, барчамиз бу ёруғ дунёга меҳмонмиз. Лекин чақалоқ дунёга келганида уни “меҳмон” демаганимиз дурустмикин. Бунинг ўрнига: “Аллоҳ сизга набира неъматини берибди, Ўзига шукр! Қадамини қутлуғ ва муборак қилсин, Ўзи берган фарзандни Ўз паноҳида иймон-эътиқод билан, соғлиқомонлик билан вояга етказиб, бахтли-саодатли қилсин”, деб дуо қилганимиз яхшироқ эмасми?

* * *

Аллоҳ сизга набира берган куни қувончингиз чексиз бўлади. Ақиқа маросими ўтказишга тайёрлана бошлайсиз. Моддий томондан имкони борлар қилаверишсин. Имконсизлар “Ақиқа қилиш шарт экан”, деб қарз олишмасин. Эҳсон энг аввал ўз оила аъзоларига қилинади. Ортиб қолса, ташқаридагиларга. Қарз олиб, бошқаларга ош бериш ўрнига оила дастурхонини ўйлаш керак. Биринчи галда келинни тўйимли ва мазали таом билан таъминлаш керак. Ширин сўзлар билан қувонтириш керак. Билиш шартки, келин наслингизнинг давом эттирувчисидир. Унга бўлган ҳурматингиз шундан келиб чиқиши керак.

* * *

Одамлар бир-бирларидан ибрат олиб яшайдилар. Агар мамлакат подшоҳи адолатли бўлса, пастроқдагилар ҳам шундай бўлишга интилишади, ишхонадаги раҳбар порахўр бўлса, ходимлар ҳам шу йўлдан юришади. Оилада қайнота раҳбар – у қандай бўлса, фарзандлар ҳам шундай. Агар қайнота овқатдан олдин “иштаҳа очиш учун” ярим пиёла ароқ ичса, ўғли шишани бўшатади, ҳовлида сигарет тутатса, ўғли ҳожатхонада беркитиб чекади. Онадан сўкса, ўғли бувисини ҳам ёнига қўшиб сўкади.

Тарихда Нўширавон деган подшоҳ ўтган. Инсофли ва адолатли бўлгани учун “Нўширавони одил” деб аталган. Унинг тарихи бизга ҳам шу исмда етиб келган. Бир куни у овга чиқди, ов гўштидан кабоб қилмоқчи бўлдилар. Туз олишни унутган эканлар. Йигитлардан бири туз топиб келиш учун қишлоққа отланганида Нўширавони одил: “Тузни пулга сотиб ол”, деб тайинлади. Ўша даврларда давлатнинг қишлоқдан туз олиш одати бор эди. Қишлоқ аҳли азият чекмасин, малол олмасин, деб подшоҳ тузни пулга сотиб олишни буюрган эди. Ёнидагилар бу амрга тушунмай: “Озгина тузни текинга олса, нима қиларди”, деб сўрашди

– Зулм, ҳақсизлик аслида қадим замонларда жуда кам бўлган, – деб изоҳ берди Нўширавони одил. – Вақт ўтиши билан ҳар янги келганлар озгинадан кўпайтириб, бугунги даражага келтирганлар. Агар подшоҳ аҳолининг боғидан бир олма узса, хизматчилари олма дарахтини илдизи билан суғурадилар. Агар подшоҳ бир одамдан битта тухум олса, аскарлари минг тухумни пиширмасданоқ ютадилар.

* * *

Бир масжиднинг имоми кўнгилни хира қилувчи воеқеани сўзлаб берган эдилар. Намоздан сўнг биродарлари билан айвонда суҳбатлашиб туришганда, бир одам салом-алик ҳам қилмай, шошилганича ҳовлидан ўтиб, мозор томонга йўналибди. Унинг қилиғига тушунмай бир оз кутишибди. Аввалига “Кимнингдир қабрини зиёратига ўтгандир”, деб ўйлашибди. Вақт ўтаверибди, ундан эса дарак бўлмабди. Шунда хавотирланиб, унинг изидан юришибди. Бориб қарашсаки, сиртмоқ ясаб, ўзини осишга тайёрланаётган экан. “Ҳай-ҳай”лаб, уни бу оғир гуноҳдан тўхтатишибди. У киши бир оз бошини эгиб, жим ўтиргач, ҳўнграб йиғлай бошлабди. Йиғлай туриб, “Яшаш жонимга тегди, тўртта ўғлим, тўртта келиним бор, биронтаси менга қарамайди, ҳаммаларига оғирлигим тушиб қолган”, дебди. Осишдан олиб қолган одамлар унинг бадхулқ эканини, чойхонага чиқиб ўтирса, бемаъни гаплари билан улфатларининг ҳам жонларига тегишини билардилар. Шунга қарамай, уни етаклаб, фарзандларига насиҳат қилиш, танбеҳ бериш мақсадида уйига боришибди. Ҳолат улар кутгандай эди: отанинг ҳасратидан кўра, ўғиллар ва келинларнинг ноласи кучлироқ эди. Қайнота онадан сўкаверса, келин бечора қанча чидаши керак? Келинга қўшиб ўғилни ҳақоратлайверса, у нима қилсин? Жавобингиз тўғри: ҳар қандай ҳолатда ҳам улар сабр қилишлари керак. Ёмон хулқли ота ва бемаъни қайнота ёшлар учун Аллоҳ томонидан берилган бир синовдир. Аниқроқ айтсам, жаннат йўлидаги синовдир. Агар бу отада озгинагина ақл бўлса, “Болаларим нима учун менга меҳрибонлик қилишмаётир?” деган саволга ўзининг хулқидан жавоб излаган бўларди.