Тенг-тенги билан бахтлидир

Жадидларнинг устозларидан Мунавварқори айтган сўз ҳам бугун учун ибратли:

“Бир бой ўғлини тўй қилмоқчи бўлди. Бир неча ёру дўстларини чақируб, маслаҳат сўради. Дўстлари уч-тўрт кун шаҳар халқиға ош бермоқни, созанда ва ҳофизлар келтуриб, базм ва зиёфат қилмоқни маслаҳат кўрдилар.

Бой эса мол қадрини билгувчи эсли ва инсофли бир зот эди. Шул сабабли аларнинг берган маслаҳатларини ва кўрсатган йўлларини мувофиқ топмади ва аларға боқуб, ушбу сўзларни сўзлади: “Азиз биродарларим, тўй дегани бир саховатдур. Саховат эса фақир, муҳтож, оч ва яланғочларнинг ҳақларидур. Ош берганда шуларға бермоқ лозимдур. Ҳолбуки, орамиздағи урф-одатларға қарағанда, ман ошни сиз ҳурматлиларға ўхшаш, янги тўнли зотларға берсам керак. Агар урфу одатдан чиқиб, фақир ва муҳтожларни чақирсам, эҳтимолки, ҳар ердан ошға чақирилуб ўрғанған баъзи янги тўнлиларимизнинг кўнгиллари қолур. Ва агар фақирларни қўйиб, бойларни чақирсам, ўзимға ва ҳам аларға зиён еткурган бўламан. Чунки ўзумнинг қанча молим ўрунсиз сарф бўлур. Алар эса ошға борурмиз, деб ўз ишларидан қолурлар. Хусусан, муаллим ва мударрисларни чақириб, мактаб ва мадрасалар ишиға қанча шогирдларни мунтазир ва саргардонликлариға сабаб бўлмоқни зўр гуноҳ деб ўйлайман, шул сабабли халқға ош бермоқ учун сарф қиладурғон ақчаларимни мактаб ва мадрасаларға, фақир ва муҳтожларға улашуб, ўғлимни суннатға мувофиқ хатна қилдирсам, дейман, шояд сиз ҳурматлилар ҳам мани айбға буюрмай, бу фикримға қўшилиб, ёрдам берсангиз”.

Демак, тўй бир ёки бир неча оилага савоб келтирувчи тадбир бўлиши керак экан. Тўй туфайли топилган савоб қурилиши бошланаётган оила саройига пойдевор бўлса ажаб эмас. Лекин исроф туфайли топилган гуноҳ-чи? Бу ҳақда ўйлаймизми? Биз исроф масаласига, аниқроқ айтсам, гуноҳига енгил қараймиз. Ҳолбуки, устоз Абдурауф Фитрат айтганларидай: “Вакиллари исроф касаллигига йўлиққан миллат, шубҳа йўқки, нобуд бўлади. Агар дунё тарихига назар солсангиз, дунёдаги қавмларнинг нобуд бўлиши сабабларидан бири шу исрофгарчиликдир”. Демак, исроф гуноҳи бир-икки оилага ёки маҳаллага эмас, бутун жамиятга доир масаладир.

Бугун ҳам ҳаётимиз айнан шундай. Бугун ҳам оёқ узатишдан олдин кўрпамизга қарамаймиз. Чунки “фалончи шундай тўй қилган”. Ахир, ўша фалончи томдан ташласа сиз ҳам ташламайсиз-ку? Дабдабали тўйлари билан фахрланувчи, керилувчи дўстларимизга устоз Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг бу гапларини эслатаман: “Бошқа миллатларнинг бойлари фақир ва етимлар учун мактаб ва дорулфунунлар соладурлар, фақир ва етимларни ўқумоғи учун вақф “истепендия”лар таъйин қилур. Бошқа миллат милўнерлари мактаби ила истепендияси-ла, идора қиладургон газет ва мажалласи-ла, бино қилган доруложизин (аёллар университети), барпо қилган жамъияти хайрияси-ла фахр қилурлар. Бизникилар жуфти оти-ла, аробаси-ла, тўйи ва…-ла фахр этар. Ҳатто ўз ўғилларини ўқутмайдургон бойлар бордур. Бу кетишни охири ямондур, ўқумоқ, ўқутмоқ керакдур. Болаларга оталардан илми диний ва илми замоний мерос қолсун”.

Ҳозир тўйлар яшаб турган ҳовлисида эмас, ҳашаматли тўйхоналарда бўляпти. Унга айтилган ҳам, айтилмаган ҳам, ҳатто етти ёт бегоналар ҳам келадиган бўлиб қолган. Бу борада жанжаллар чиқаётганини эшитиб турибмиз. Шарафли ҳадисда айтилганидек, тўйга таклиф қилинган одам борсин ва замонавийчасига табриклаб, фақат еб-ичиш билан кифояланмай, одамийлик нуқтаи назаридан хайрли дуолар қилсин. Чорланмаганлар эса иззатини билсин, боришдан тийилсин.

Тўй ва унга доир муаммолар ҳақида узундан-узоқ суҳбат қуриш мумкин. Ҳамонки тўй кўнгил иши экан, тўйга тайёргарликни кўнгилни поклаган ҳолда бошламоқ шарт. Энг муҳими – тўй тадбири сиз белгилаган тартиб асосида бўлишини қатъий талаб қилинг. Тартибни хотинлар ихтиёрига топшириб қўйманг. Умар ибн Хаттобнинг “Хотинларга ҳар ишда итоат этманг. Уларга қаршилик кўрсатиб турмасангиз, уйдан барака кетади”, деган ҳикматларига амал қилинг.

Сезиб турибман, бу сатрларни ўқиган муҳтарама хонимлар мендан ранжийдилар. Жиддий хафа бўлмасликлари учун ҳикматга изоҳ берайин: “Хотинларга ҳар ишда итоат этманг”, дейилганда ақл эгалари, тадбирли, яхши ва ёмоннинг фарқига борадиган, оила ҳаловати учун жон куйдирадиган виждонли, дуогўй эрлар назарда тутилган. Ярим тунгача маст-аласт юрувчи, ёмон хулқли, рўзғорга қарамайдиган, танбал, илмсиз, ҳунарсиз, инсофсиз эрларга ақлли хотинларнинг йўлдош бўлишига, барча ишларни бошқаришни ўз қўлига олишига зарурат бор. Тасаввур қилайлик: эр ҳам, хотин ҳам автомашинани бошқара олади. Лекин бир жойга борар бўлсалар, бошқарувни эр қўлига олади. Чунки унинг бу борадаги тажрибаси кўпроқ. Ўша жойда эр ароқ ичиб олса, бошқарув хотинга топшириладими? Бу учраб турадиган ҳолат. Агар эр автомашина бошқаришни мутлақо билмаса-ю, хотин ўқиган, ҳайдовчилик гувоҳномаси ҳам бўлса-чи? Бошқариш чамбарагини шу эрга топшириш мумкинми?

* * *

“Икки эгалик хонадонда тотувлик, икки ҳокими бўлган мамлакатда осойишталик йўқ”, деган мақолни биларсиз. “Хўрози кўп бўлган қишлоқ кеч уйғонади”, деган мақолни-чи? Инглизлар эса “Бир нечта ошпаз бўлган жойда шўрва яхши пишмайди”, дейдилар. Ўтмишда ўтган француз императори Наполеоннинг “Бир ёмон бошлиқ иккита яхши бошлиқдан яхшироқ”, деган гапи ҳам “Оилада ким раҳбар?” деган саволга аниқ жавоб бўла олиши мумкин. Баъзи дўстларимиз Қуръони каримда зикр этилган “Оилада эр хўжайин” мазмунидаги оятни билмасликлари ёки эътиборсиз қарашлари мумкин бўлгани сабабли дунёвий гапларни ҳам биргаликда эсласак, балки нафи тегиб қолар.

“Эркакнинг ҳурматга, хотиннинг эса севгига, меҳрга, эътиборга кўпроқ эҳтиёжи бордир. Яратилишдан келган хусусиятлар ва олган жавобгарликлар эътиборидан оила раиси эр бўлиши керак. Хотин эрдан бир қадам ортда бўлиши лозим”, деган гаплар ҳам бор. Сиз-ку, бу фикрга қўшиларсиз, аммо хотинингиз норози бўлиб: “Нега бири иккинчисидан юқори мавқеда бўлиши керак экан?” – деб даъво қилиши аниқ. Унга ўтмиш мутафаккирининг: “Ҳақлар тенг бўлганида жанжал чиқади”, деган фикри жавоб ўрнида кифоя қилармикин? Диққат қилайлик-чи: оилалардаги чиқаётган жанжалларнинг асосий қисми икки тарафнинг ҳам айтганини қилдиришга уринишлари туфайли юзага келмаяптими? Оиладаги бир кишини раис, хўжайин, бошлиқ, раҳбар каби номлар билан таърифлаш муҳим эмас, аммо барчага сўзини ўтказа олувчи бошлиқ бўлиши шарт. Қаранг-да, ҳар бир ташкилотнинг бир бошқарувчиси, ҳар туман, вилоятнинг бир ҳокими бор. Оила ҳам жамиятнинг ўзига яраша жажжи вилоятидир. Икки бошлиғи мавжуд ташкилот, икки ҳокими бўлган туман ёки вилоят бўлмаганидек, икки раҳбари бўлган оила ҳам бўлмайди. Аммо айрим оилаларда шунақа ҳолларни учратиш мумкин.

Оилада хотиннинг ўрни қаерда: ё эрдан бир қадам орқада, ёки олдинда, ёки теппа-тенг. Орқада юришга кўниккан хотин бахтига эртароқ эришади. Оилада хотин олдинда юрса-чи? Аввало, аёллар туйғуларига кўпроқ бўйсунганлари учун мувозанатни сақлаб тура олмайдилар. Эрга буйруқ беришга одатланган хотиннинг қай даражада бахтли бўлишини тасаввур қилиш қийин.

Ҳар қандай аёл эрнинг кучли ва қатъиятли, оила шарафини ҳимоя қила оладиган жасоратли бўлишини истайди. Эр хотин кўзига заиф ёки қўрқоқ кўрина бошлагач, оилада турли нохуш муаммолар пайдо бўла бошлайди. Буйруқ берадиган хотин билан яшаётган эр эса ўзини қафасда яшаётгандек ҳис қилади. Айтгани – айтган, дегани – деган хотинларга “Ҳукумат-хотин” деб таъриф беришади. Ҳамонки, хотин ҳукумат экан, демак, зиндондаги эр қочиш режасини тузяпти.

Қайнотажон, ўзингиз оила раҳбари тахтида мустаҳкам ўтирган бўлсангиз, энди бунинг сирини ўғлингизга ҳам ўргатинг. Сиз шер бўлиб, ўғлингиз қўзичоқ бўлиб қолмасин.

* * *

Тўйда меҳмонларнинг кўнглини оламан, деб ҳар бири билан “уриштириб” ичавергани сабабли думалаб қолган қайноталарни ҳам кўрганмиз. Эрталабки келинсаломда “Қайнотасига сало-ом”, дейилганда қайнота совға-саломини бериш ўрнига ғирт маст ҳолда бўкиб ётади. Умид қиламанки, сиз ундайлардан эмассиз. Бундай шармандаликдан Аллоҳ сақласин! Лекин сиз оз-оздан ичиб турувчилар тоифасидандирсиз. Ишхонада ёки дўстлар даврасида ичиб, ширакайф ҳолда уйингизга келганингизда келинингизга, айниқса набираларингизга кўринмасликка, суҳбатлашмасликка ҳаракат қилинг. Бундай ҳолда уларга кўринишдан уялинг. Зора шу уят сизни бу балодан қутулишингизга сабаб бўлар. Баъзилар “иштаҳа очиш” баҳонасида овқатдан олдин бир-икки пиёла май ичишни хуш кўрадилар. Сиз ундайлардан бўлманг. Чунки келинингиз кўз олдида ичиб ўтирсангиз, энг аввало сиз ўзингизни ўзингиз беҳурмат қилган бўласиз. Бора-бора келин ҳам сизни ҳурмат қилмайдиган бўлиб қолади. Бир биродаримиз “Тўйда дўстларим билан чўқиштириб ичаман-у, эртасидан ташлайман”, дейди. Йўқ, маст қилувчи ичимлик ичишни тўйдан олдин ташлаш керак. Тўйни покизалик билан ўтказиш шарт. Тўй якунида ота ёшларни дуо қилиши керак. Маст ҳолдаги дуо ижобат бўлмайди-ку?

* * *

Келинингиз биринчи куниёқ сизга “адажон” деб муомала қилди. Сиз шу нафасдан бошлаб унга “адажон” мартабасида бўлинг. Келинингизга ўз отасидан ҳам кўпроқ меҳрибон бўлинг. Қизларингиз бўлса, шу азиз қизларингиз сафига қўшинг, агар қизингиз бўлмаса, келинингизга “суюкли қиз” мартабасини беринг. Келинингиз ўз уйида эркалик қилса, адашса, хатога йўл қўйса, меҳрибон отаси кечирган, насиҳат қилган. Сиз ҳам шундай бўлинг. Қизингизнинг бирон ножўя иши учун ғазабланиб, бақириб юборишдан ўзингизни тиёлмасангиз, келинингизга бундай қилманг. Ҳар қандай ҳолатда ғазабингизни босишга ўзингизда куч топинг. Сизнинг босиқлигингиз оила ҳаловатини таъминловчи муҳим омилдир.

* * *

Фарзандларингиз бақиришингизга ҳатто бўралаб сўкишингизга ўрганиб қолишганми? Энди бундан қутулишингиз керак. Чунки келин бу иллатга кўника олмайди. Танбеҳ беришингиз мумкин, лекин гап оҳангига эътибор қилинг. Кўпчилик ичида, айниқса қариндошларингиз орасида келиннинг камчилигини айтманг. Ҳар қанча танқидий гапингиз бўлса, ёлғиз ўзига айтинг. Ҳатто айрим гапларни хотинингиз ҳузурида ҳам айтманг. Чунки келиннинг камчилигидан сўз очсангиз, хотинингиз қайноналик мартабасидан фойдаланиб, танқидни авж олдириши, оқибатда насиҳат мақсадида бошланган суҳбат жанжалга айланиши мумкин.

* * *

Келинингиз ҳар қандай ёқимсиз иш қилган тақдирда ҳам уни сўкиб юборишдан тийилинг. Келинга бақиришингиз, сўкишингиз фақат нодонлик аломати эмас, балки сизнинг ожизлигингизни фош этувчи ҳолатдир. Сўкишдан тийилишингиз баробарида пичинг, кинояга ҳам ўрин берманг. “Уришдан туртиш ёмон”, деганларидек, сўкишдан пичинг ёмон. Айниқса қариндошлар ёки қўшнилар орасида пичинг қилинса, гўё келиннинг қалбига ханжар урилгандай бўлади.

* * *

“Ҳар бир айтилган яхши сўз садақа ҳисобига ўтади”.

Мазкур ҳадиси шарифни ҳазрат Алишер Навоий “Арбаин” – қирқ ҳадисда бундай ифода этганлар:

Яхши сўз бирла ҳожат аҳлин сўр,Бермасанг яхши тўмадин садақа.Не учунким, расул қавла била:Яхши сўз бордур ўйлаким садақа.

Кўпчиликнинг назарида садақа гўё фақат камбағал, фақир, муҳтож ва бевабечораларга қилинадиган хайр-эҳсондир. Ҳолбуки, садақанинг мазмуни кенг маънода талқин қилинади. Шарафли ҳадис мазмунига биноан, кишининг айтган ҳар бир яхши сўзи эзгулик, яхши ният билан ўзгаларнинг кўнглини кўтариши ҳам садақа ҳисобида бўлади. Садақанинг турлари кўп. Садақа энг аввало ўз оиласидан бошланмоғи керак. Бу ўринда оила аъзоларига ширин сўз айтмоқлик садақанинг аввалидир. Экин эксангиз, унинг самарасидан одамлар, ҳайвонлар ва қушлар еса ҳам – садақа. Агар садақа қилишга ҳеч нарса топилмаса, муҳтожларга ёрдам бериш ёки кўнглини кўтариш, бу ҳам қўлидан келмаса, одамларни яхши ишларга даъват этиш ёки ёмонликдан тийилиш ҳам садақадир. Яна бир муборак ҳадисда айтиладики: “Тангри таоло наздида тўғри (яхши) сўздан ортиқ садақа йўқдир”.

Ҳар кимки чучук сўз элга изҳор айлар,Ҳар нечаки ағёрдир ёр айлар.

Ҳазрат Алишер Навоий мазкур ҳикматни бу байт билан қувватлантирадилар:

Сўз била куфр аҳли мусулмон бўлиб,Сўз била ҳайвон деган инсон бўлиб…

Дарҳақиқат, яхши сўз доимо кўнгилларга ёқади, уни хушнуд этади. Ҳамонки, яхши сўз душманни дўст, кофирни мусулмон, ҳайвонни инсонга айлантира олиш қудратига эга экан, сиз бу қудратдан унумли фойдаланинг.

* * *

Келинингиз ҳузурида ўғлингизнинг, хотинингизнинг камчилигини айтиб, танқид қилманг. Хотинингизга беписанд қараманг. Кийим кийишидан, пардозидан ёки бошқа ишидан кулиб, масхара қилманг. Келиннинг қайнонани ҳурмат қилишида сизнинг муомалангиз ҳам аҳамиятлидир.

* * *

Келинингиз ўзига ярашмаган ёки беҳаё қилиб кўрсатадиган кийим киядиган бўлса, ўғлингиз, хотинингиз айтмаса ҳам, сиз эътироз билдиринг. Эътирозингиз яхши гап билан қабул этилмаса, талабни жиддийроқ тарзда қўйинг ва бу талабнинг бажарилишини назорат қилинг.

* * *

Биргина қалб устига уй соламан деган одам уни бамисоли оловдан нафас олаётган тоққа қураётгандай. Ўз бахту саодатини фақат оилавий ҳаётдан кутган киши эса бундай уйни қум устига қуради.

Ақл-идроки эрта тўлишган одам ўзини фақат оилавий ҳаётга бағишлай олмайди. Умум манфаатлари йўлида ундан воз ҳам кечолмайди (Александр Герцен, рус адиби).

* * *

Аёл ва эркак бир-биридан жуда ҳам фарқли яратилганлари учун ҳаёт бозорида ишлатиладиган ўлчовлари бир-бирларидан жуда ҳам фарқлидир. Аёл тарозисининг ўлчов бирлиги – туйғу, эркак тарозисининг ўлчови эса мантиқдир. Табиийки, ҳар икки тараф ҳам бир-бирини фақат ўз тарозиси билан тортса, янглишади ва ҳақсизликка учраганини ўйлаб, бахтсиз бўлади. Агар ўзининг эмас, қарши тарафнинг тарозисини ишлатса, ҳақиқатга яқинроқ ўлчов олган бўлади. Қарши томоннинг тарозисидан фойдаланиш осон эмас, бунинг учун аввал у тарафни яхши таниб, феъл-атворини аъло даражада ўрганиб, бошқача айтганда, ўлчов бирликларига тааллуқли барча маълумотларга эга бўлиши шарт. Бўлмаса, тарозисининг бир палласидаги бир кило мевани тортиш учун иккинчи палласига беш килоли тош қўйган нодон ҳолига тушади.

Эр ва хотин орасида жисмоний (физиологик) ва руҳий (психологик) фарқ мавжудлигини билиш учун катта билим шарт эмас. Бу ҳар бир одам учун кўриниб турган оддий нарсалар: сочларининг қалинлиги бир хил эмас, тана ҳарорати-ю, ўзларидан таратадиган ҳидлари, юракларининг уриш тезлигида ҳам фарқ борки, буларни билиш шарт эмас. Тиббий жиҳатдан қаралса, эркак ва аёл орасидаги энг асосий фарқ мия фаолиятига доирдир. Маълумки, одам мияси икки ярим шардан иборат. Ўнг томон “доминат”, чап томони эса “субдоминат” дейилади. Ўнг томон туйғулар билан боғланган, чап томони эса ҳис қилиш, фикр бериш, хаёл суришга доир. Ўтган асрларга қадар олимлар доминатни асосий, субдоминатни ёрдамчи деб ҳисоблаганлар. Илмий тадқиқотлар бу фикрнинг хатолигини, ҳар бир ярим шар мустақил фаолият юргизишини исботлади. Тадқиқотларнинг яна бир натижаси биз учун ажабланарли: аёллар саксон фоиз ҳолатда миянинг ўнг томонини, эркаклар эса саксон фоиз ҳолатда чап томонини ишлатар эканлар. Буни тескари тарафлама тенглик десак ҳам бўлади.

Фарқлардан яна бири – эркакларнинг аёлларга нисбатан кўпроқ таом ейишга эҳтиёжлари бор. Лекин аёлларга нисбатан камроқ семиришади. Эр билан хотин бир хил оғирликда бўлса-да, эр озғинроқ кўринади. Агар хотин эри билан баравар овқат еса, ундан икки баравар ортиқ семириши кузатилган.

Эркакларнинг мушак тузилишлари аёлларникидан икки марта қалин бўлгани сабабли улар кучлироқлар. Шунданмикин, эрлар жаҳли чиққанда жисмоний кучларидан фойдаланишади, аёллар эса тилларидаги “кучларидан” фойдалана бошлашгандаги оқибат маълум. Шунинг учун эрнинг жаҳли чиқиб турганда босим ўтказмаслик, ҳовуридан тушишини сабр билан кутиш зарур. Баъзи ҳиссиётли эрлар кучларини дарров ишга соладилар, ақллилари эса ўзини босиб олиш учун ташқарига чиқиб кетади. Аёл бундан ўзини ғолиб, эрини эса мағлуб деб ҳисобламаслиги керак. Шундай латифа бор: бир одамдан узоқ умр кўриш сирини сўрашганда айтибдики, “Хотиним ғалва бошлаганида мен дарров ташқарига чиқиб кетардим. Умрнинг ярмидан кўпи тоза ҳавода ўтган”.

Аёллар дунёсининг ўлчов бирлиги туйғу бўлса, эркакнинг ўлчов бирлиги кучдир. Аёллар туйғулари билан ва туйғуга йўғрилган кучлари билан овунадилар. Эркаклар эса кучлари, ишларидаги ютуқлари, пуллари ёки машиналари билан овунадилар. Туйғу эркакларни тез тарк этади.

Эркакнинг кучи ғоят аҳамиятли эканини ҳамма билади. Гўдакларни овқатлантиришда “Есанг кучинг кўп-кўп бўлиб кетади”, деб авраймиз. Қизчага эса: “Овқат емасанг сочинг ўсмайди” ёки “Бурнинг пучуқ бўлиб қолади”, деймиз. Ўғил бола онасига нисбатан бўлган меҳрини баён қилишда: “Кучим кўпайса мен сизни ҳимоя қиламан”, дейди. Шу гапни болага кўпроқ айттириш керакки, улғайганида ҳам унутмасин. Фақат онасини эмас, барча аёлларни, хусусан ўз хотинини ҳам ҳимоя қиладиган бўлсин.

Эр нима иш қилса қилсин, оз ёки кўп пул топсин, катта амалдор ёки оддий ишчи бўлсин – бу муҳим эмас. Асосийси – хотинининг кўзига қаҳрамон бўлиб кўрингиси келади. Аёл буни сезиб, эрига орзусидаги қаҳрамони сифатида муомала қилса, эр ҳам уни орзусидаги маликалар сафига қўйиб муомала қилади. Қарабсизки, бу оила осмонидаги саодат қуёши мангу ёниб туради.

* * *

Хотинингиз келинни ёмонлай бошласа, зийрак бўлинг. Уни келинни ғийбат қилишдан қайтаринг. “Келиннинг мана бундай камчилиги бор экан”, деса, “Сен энди она ўрнидасан, билмаганларини сен ўргатишинг керак. Бундан буёнги йўл қўйилган ҳар қандай камчиликка сен ҳам баб-баравар айбдорсан”, денг. “Ғийбат кўп ёмондир – юракни доғлар, тўғрилик яхшидир, дилларни боғлар”, деб бекорга айтилмаган. Хотинларнинг ғийбати оила саройини бузадиган қудратга эга. Бундан ташқари тинимсиз ғийбат қилаверадиган хотин (эркак ҳам) ўзига дўзахдан жой тайёрлаётган бўлади. Хотинингиз ёки қизларингиз келинга қарши ғийбат бошласалар, уларга бу иллатнинг Қиёматдаги оқибатини эслатиб туринг.

Қуръони каримда одамзод сақланиши лозим бўлган иллатларга батафсил таъриф берилган. Ғийбат иллатига берилган таъриф ҳар қандай кишининг қалбини зириллатиб, уйқудаги мудроқ онгини уйғотиб юборади, деб ўйлайман. Ҳужурот сурасида ўқиймиз: “Эй иймон келтирганлар! Кўп гумонлардан четда бўлинглар, чунки баъзи гумонлар гуноҳдир. Жосуслик қилманглар. Баъзиларингиз баъзиларингизни ғийбат қилманглар. Сизлардан биронталарингиз ўзининг ўлган биродарининг гўштини ейишни яхши кўрадими? Ёмон кўрасизлар! Аллоҳдан қўрқинглар! Албатта Аллоҳ тавбани қабул қилувчи ва раҳмлидир”. Мазкур ояти каримада бировни ғийбат қилишдаги гуноҳ уни ўлдириб гўштини ейиш гуноҳи билан баробар қўйиляпти. Банда биродарининг гўштини ейишни ёмон кўрдими, демак, гуноҳи бундан-да ортиқ бўлган ғийбатни ҳам ёмон кўришга буюриляпти. Мазкур оят нозил бўлгач, Расулуллоҳ (с.а.в.) дедилар: “Ким дунёда мусулмон биродарининг гўштини еса (яъни ғийбат қилса), Қиёмат куни у кишининг эти унга тақдим этилади ва: “Е буни ўлик ҳолида, чунки сен уни дунёда тириклигида еган эдинг!” – дейилади”.

Пайғамбаримиз алайҳиссалом умматларини ғийбатдан қайтариш борасида кўп даъватлар қилганлар. Шулардан бири: “Ғийбатдан сақланинг! Ғийбат зинодан ҳам ёмондир. Зеро, киши зино қилиб, охири тавба қилса, Аллоҳ таоло афв этади. Ғийбат қилганни эса фақат ғийбат қилинган киши кечиргандан кейингина афв этади”. Ғийбат қилган одам, ғийбати туфайли, ғийбат қилинган одамга қарамдир. Авваламбор Аллоҳ таолонинг ҳақидан қутулиш учун тавба қилиши, кейин яна ғийбат қилинган кишининг ҳақидан қутулиш учун ундан ҳам розилик тилаши керак. Бу вазифанинг мушкуллигини англаётгандирсиз? Демак, хотинингиз ёки қизларингиз ғийбат қилганлари учун келиндан узр сўрашлари керак экан. Қайнонанинг келиндан узр сўрашига ишончим йўқроқ. Келиндан узр сўраш азобидан кўра, тилни ғийбатдан тийиш осонроқ бўлса керак.

Сизу биз тарбиялаётган ёшлар фазилатлар ва иллатлар ҳақида маълум тушунчага эга бўлсалар-да, ҳаёт тажрибалари камлигиданми, баъзан иллатларга етарли баҳо бера олмайдилар. Яқинда бир телекўрсатувда мухбир кўчадаги ёшларни тўхтатиб: “миш-миш ёмонми ё ғийбатми?” деб сўради. Аввало савол сал беўхшов бўлди. Чунки бу иккала иллат бир-бирига яқин ва бири биридан баттар. Саъдий Шерозий таъбирлари билан айтганда:

Дедики: сенингча ҳасад-ку хунук,

Дегил: сенга ким айтди – ғийбат тузук?

Мухбирнинг саволига жавоб берган ёшларнинг бири: “Ғийбатнинг гуноҳи камроқ, чунки ғийбат икки кишининг орасида бўлади”, деди. Бу укамизнинг мазкур масалага доир тушунчалари саёзроқ экан. Ғийбат фақат икки кишининг орасида бўлганида ҳаёт чиройига камроқ доғ тушарди. Даврада йўқ одамнинг орқасидан гапириш – ғийбат саналади. Демак, даврада фақат икки-уч эмас, йигирма-ўттиз одам ҳам бўлиши мумкин. Шундай экан, гарчи бир одам ҳақида гап кетса-да, ғийбат ўша йигирма ёки ўттиз одам орасида бўляпти. Ғийбат тўрт-беш одам оғзидан учяпти. Қолганлар жим тинглашяпти. Лекин ўша жим ўтирганлар ҳам гуноҳга шерикдирлар. “Сукут – ризолик аломати”, деган ҳикмат бор. “Мен ғийбатга аралашмадим”, деб ўзларини овутмасинлар. Ғийбатдан сақланишни истовчи одам ғийбатчиларни тўхтатиши ёки даврани тарк этиши лозим. Бироқ тарк этувчи ғийбат қилинувчи кишига бориб “сизни фалончилар ғийбат қилишаётган эди. Мен чиқиб кетдим”, деса, биринчидан, чақимчилик қилган, иккинчидан даврадагиларни ғийбат қилган бўлади. Демак, хотинингиз ёки қизларингизнинг ғийбатларини эшитиб, индамасангиз ёки уларга танбеҳ бермасангиз гуноҳларига шерик экансиз.

Бир киши “Даврада ғийбат бошланганда тўхтатмоқчи эдим, тўхтатолмадим. Тарк этишим лозимлигини билардим, лекин чиқиб кетсам давра бузилиши мумкинлигини билиб, индамай ўтиравердим. Менда айб йўқ”, деб ўзини оқлади. Аввало, ғийбат қизиб турганда бир киши чиқиб кетгани билан давра бузилмайди. Энди ғийбат нишони чиқиб кетганга қаратилади. Агар бир киши чиқиб кетиши билан давра бузилса, янада яхши. Ғийбатчилар даврасининг бузилгани ғоят яхши! Расулуллоҳ (с.а.в.) дедиларки: “Кимки бир мўминни ғийбатчи мунофиқдан ҳимоя қилса, Қиёмат куни Аллоҳ таоло унинг гўштини дўзах ўтидан ҳимоя қилувчи фаришта юборади. Ким, бир мўминни сўкмоқчи бўлиб уни ғийбат қилса, Аллоҳ таоло уни гапидан қайтмагунича жаҳаннам кўприги устида ушлаб туради”.

“Миш-миш” ғийбатга нисбатан бўҳтонга яқин туради. Ғийбат – даврада йўқ одамнинг мавжуд иллатларини ёки баъзи ҳаракатларини гапириш. Бўҳтон ёки туҳмат эса йўқ нарсани гапириш. Масалан, бир киши аслида саховатли. Лекин мен ёрдам сўраганимда беролмади. Мен буни хасисликка йўйиб, бир даврада уни айбладим. Шу ишим бўҳтонга киради. Миш-миш орасида баъзан тўғри гап учраб қолса, у ғийбатга киради.

Келин қайнонаси, қайин сингиллари, эри ёки оиланинг бошқа яқинларидан сизга шикоят қилса, гап оҳангига эътибор беринг. Одатда келин бу уйда ғийбат қилмайди. Уйига борганда бошлайди бу қилиқни ёки кўчадаги танишларини учратиб қолса ҳам, ғийбатдан тийила олмай қолади. Ҳамонки, келин ўз отаси ва онасидан бу борада етарли тарбия олмаган экан, демак, энди ғийбат иллатининг ёмонлигини тез-тез эслатиб туриш сизнинг зиммангизга тушади. Келин оила аъзоларидан бирининг адолатсизлигидан шикоят қилиб, сизнинг ҳимоянгизга муҳтож эканини билдирса, арзига эътиборсиз бўлманг. Агар шикоят орасида уларни ёмонлаш бошланса, дарров тўхтатинг.

* * *

“Қарс икки қўлдан чиқади”, деган мақол бор. Агар “қарс” сўзини “оиладаги беҳаловатлик (ёки “жанжал”)”, деб ўзгартирсак, “икки қўл” ким – қайнона-келинми ё эр-хотинми? Энди “қарс”ни “қарсаклар” деб ўзгартирайлик. Оилани бузилишига “икки қўл” эмас, айнан “қарсаклар” сабабчидир. “Қарс”ни “қарсаклар”га айланиб кетмаслиги учун оила бошлиғи – қайнота сергак бўлиши шарт. Катта мажлисни кўз олдимизга келтирайлик: ҳар қандай қарсаклар бир одамнинг қарсагидан бошланади. Агар кимдир бевақт ва бесабаб равишда қарсак чалиб юборса, юқорида (президиумда) ўтирган катталардан бири хўмрайиб қўйса, бошқалар унга эргашишмайди. Аммо салгина жилмайса, бас, агар бош ирғаб маъқуллаб қўйса, давомли гулдурос қарсаклар иморатни ларзага солади. Агар мажлисдан сўнг “Нега қарсак чалдингиз?” деб сўрасангиз, “фалон гап учун” деган жавобни оласиз-да ажабланасиз, чунки бу гап қарсак чалиб олқишлашга арзимайди. Оила бузилгандан кейинги ҳолат ҳам шунга ўхшаш. “Оила нега бузилди?” деб суриштирсангиз, ҳар икки томон “қарсакбозлар”и “Фалонфалон гапларни” сабаб қилиб кўрсатишади. Баъзи одамларнинг майда гаплардан катта муаммоларни ясай олишига ажабланасан киши. Майда гаплардан кераксиз ва бемаъни катта муаммоларни ясаётган виждонсизларнинг болаларнинг етим қолаётганини ўйламасликларидан эса нафратланасан!

* * *

“Мен саккиз йил давомида халқ судининг мажлисларида маслаҳатчи бўлиб қатнашганман. Суд шуғулланган бошқа ишлар қаторида кўплаб қўйди-чиқдиларни ҳам кузатишга тўғри келган. Оиланинг бузилишига олиб келадиган сабаблардан (балки энг асосий сабаб) бири шу эдики, эр-хотинлар оилавий турмуш масалаларида, умуман ҳаёт масаласида ҳайрон қоларли даражада саводсиз эдилар. Ҳеч ким уларни ахлоқ-одобга, бир-бирларига ўзаро ёрдамлашишга, энг муҳими – бир-бирларини кечира олишга ўргатмаган. Ҳолбуки, бу нарсалар оилавий ҳаётнинг асосини ташкил этади. Энг ачинарлиси шуки, улар қурган оила бошиданоқ умри қисқаликка маҳкум бўлган. Чунки улар никоҳдан ўтишлари биланоқ бир-бирларига рақиб муносабатда бўлишга, бир-бирларидан устун келишга, бир-биридан кўпроқ ўмаришга ва ҳаётдаги йўлдошини қийнашга интилишган. Бундан ҳам бемаънироқ, бундан ҳам ярамасроқ ишни топиш қийин”. Рус адиби Юрий Андреев Россиядаги аянчли воқеани тасвирлаган бўлса-да, бундай манзарани бизда ҳам учратиб туриш мумкин. Агар эътиборсиз бўлсак, Россиядаги қўйди-чиқдиларга доир аянчли аҳволга яқинлашиб қолишимиз ҳеч гап эмас. Ахир Европага хос барча нодонликларни олишга уялмаяпмиз-ку? Келин-куёвларимизни европача кийинтирсак, тўйларимиз европача бўлса… Қўйди-чиқдиларга асос бўлаётган сабаблар ўхшамасинми?!