ԱՅՆ ՀԵՌԱՎՈՐ ԱՄՌԱՆԸ (Վիպակներ, պատմվածքներ)

Բաբկենը գործի է գցում մոտորը, ապրանքատարը տեղից շարժվում է։ Սկզբում գնում է դանդաղ, ասես չուզենալով։ Տղաները հանում են գլխարկները, թափահարում են։ Ռուզանը մի քանի քայլ առաջ է գալիս, ասես ցանկանալով հասնել մեքենային, հետո կանգնում է բոլորից քիչ հեռու և, հանելով կարմիր գլխաշորը, թափահարում է երկար։

Ապրանքատարը արագություն է վերցնում, շրջկենտրոն տանող ճանապարհի վրա փոշու ամպ է բարձրանում։ Այդ փոշին, ինչպես ծուխ, բարձրանում է վեր և նրա ետևում ոչինչ չի երևում այլևս։ Երբ անցնում էինք վերջին ոլորանը, գյուղը նորից երևաց. այնտեղ, չինարենիների տակ դեռ կանգնած են մերոնք։ Ես հեռվից նկատում եմ Ռուզանին. Նա դարձյալ կանգնած է ընդհանուր խմբից անջատ և գլխավերևում շարունակ թափահարում է գլխաշորը։

Սա ուրիշ աշխարհ է՝ մեզ համար բոլորովին անսովոր։ Բայց մարդ, բարեբախտաբար, ընտելանում է ամեն ինչի։ Այլապես ցնդել կարելի է։ Աշնանային մեր տաքուկ եղանակներին ու բազմերանգ գույներին փոխարինել է ձյունաճերմակ տափաստանը, որ ոչ սկիզբ ունի, ոչ վերջ։ Եվ այդ համատարած ձյան թագավորության մեջ մեր ցածրիկ զորանոցներն են միայն ծխում։

Հեռու է մնացել մեր գյուղը, հազարավոր կիլոմետր տարածություն է բաժանում մեզ։

–Երբ գյուղում արևը մայր է մտնում, այստեղ նոր միայն բացվում է օրը,-ասում է Մայիսը։ Մեր դասարանի տղաներից Մայիսն է մնացել ինձ հետ, մյուսները ուրիշ վայրերում են ծառայում։

Տեղ հասնելուն պես նամակ եմ գրում Ռուզանին։ Գրում եմ, որ ծանր է ինձ համար առանց իրեն։ Հետադարձ հասցես նույնպես ուղարկում եմ, այնուհետև ամբողջ մի ամիս սպասում եմ, սակայն՝ ոչ մի պատասխան։ Ես գրում եմ երկրորդ նամակը, հետո երրորդը, չորրորդը։ Դարձյալ ոչ մի պատասխան։ Հերթական, թվով արդեն չգիտեմ որերորդ նամակում, որպեսզի քիչ վախեցնեմ նրան, գրում եմ. ''Եթե դու անհապաղ չպատասխանես ինձ, ես այնպիսի բան կանեմ այստեղ, որ ինձ հաուպվախտ կնստեցնեն կամ նույնիսկ կտան ռազմական տրիբունալ և այլևս չես տեսնի ինձ''։ Եվ դարձյալ Ռուզանից ոչ մի պատասխան։ Չէի ուզում այդ մասին գրել Հեղինեին կամ Զավենին։ Մտածում էի՝ ավելորդ խոսակցություններ կսկսվեն, ավելի լավ է, թող ոչինչ չիմանան, թող նրանց թվա, թե մենք կանոնավոր գրում ենք իրար։

Մայիսը հանգստացնում է ինձ.

–Կպատասխանի, ոչինչ էլ չի լինի։

Սակայն առաջվա պես նամակ չկա Ռուզանից։ Մի՞թե իմ մեկնելուն էր սպասում։ Մի՞թե այդպես շուտ մոռացավ ինձ։ Իսկ ո՞ւր մնացին նրա խոստումները, նրա խոսքերը՝ իր անաղարտ սիրո մասին։

Հավանաբար, ես տխուր դեմք ունեմ, դրա համար էլ տղաները մխիթարում են ինձ իրենց խորհուրդներով։

–Հիմարություն է այդ աղջիկներին հավատալը,-ասում է Տոլյա Տրետյակովը՝ սիբիրցի անչափ սրտագին մի տղա,-նրանց համար մեկ է՝ այսօր քեզ հետ են, վաղը չկաս, մեծ բան չէ, մեկ ուրիշին կգտնեն…

–Շնորհակալություն, մխիթարեցիր,-բռնի ժպտում եմ ես։

Տղաները ծիծաղում են, բայց դրանից ես թեթևություն չեմ զգում։ Ինձ համար չափից դուրս անտանելի է այդ անորոշությունը։ Եվ ահա մի անգամ գիշերը, երբ բոլորը պառկել էին քնելու, ես մի նամակ ևս գրեցի Ռուզանին։

Ում մտքով կանցներ այն ժամանակ, որ դա իմ վերջին նամակն է Ռուզանին։

Կոպիտ ու դաժան ստացվեց նամակը։ Մի խոսքով, գրեցի ինչ-որ խելքիս փչեց, նույնիսկ հիմա, երբ շատ տարիներ են անցել, ամաչում եմ այդ մասին հիշելիս։ Բայց այն ժամանակ շատ էի զայրացած և, բացի այդ, թաքուն հույս ունեի, որ գոնե այս նամակը նա անպատասխան չի թողնի։ Միայն հետո հասկացա, որ հենց այդ նամակին է, որ նա երբեք չպիտի պատասխանի։

Այդպես էլ եղավ…

Իսկ օրերն անցնում են միատեսակ՝ տխուր ու տաղտկալի։ Տղաները շարունակ նույնն են կրկնում. ''Ուշադրություն մի դարձրու, Մգեր, նա արժանի չէ դրան։ Մի՞թե քեզ համար պարզ չէ, թե ով է նա՝ առօրյա մի անպետքություն, որ սովոր է տղաների հետ սիլի-բիլի անելու։ Մոռացիր և վերջ''։

Համաձայն եմ, բայց ինչպե՞ս մոռանամ, երբ ամեն վայրկյան նա կանգնած է աչքիս առաջ, երբ մինչև հիմա էլ շուրթերիս վրա զգում եմ նրա շուրթերի համը, ամեն րոպե լսում նրա ձայնը, նրա ծիծաղը, նրա շրջազգեստի շրշյունը։ Տեսնում եմ նրան՝ արցունքն աչքին կանգնած չինարենիների տակ, մարդկանց խմբից անջատ, և ապրանքատարի ետևից թափահարում է գլխաշորը… Կամ ահա քայլում է նա լուսաբացի ջինջ արևի միջով և կժի ողորկ մակերևույթին կուրացուցիչ փայլատակում են արևի շողերը։ Դե, փորձիր մոռանալ այն, ինչ փշի պես ամուր խրվել է հոգուդ մեջ։ Ցերեկները դեռ ոչինչ, բայց գիշերները, երբ բոլորը քնում են, և դու մնում ես մեն-մենակ ինքդ քեզ հետ… Դա սարսափելի է։

–Էլի Ռուզանի մասին ես մտածում,-շշնջում է Մայիսը՝ տրորելով քնկոտ աչքերը։ Մեր մահճակալներն իրար մոտ են։

–Իսկ էլ ո՞ւմ մասին պիտի մտածեմ, հարցին հարցով պատասխանում եմ ես։

–Դրանից որև բա՞ն է փոխվում։

–Փոխվում է, թե չէ, բայց չմտածել չեմ կարող։ Դու քնիր, քեզ ի՞նչ է եղել։

–Թողնո՞ւմ ես, որ քնեմ՝ շարունակ տնքում, հառաչում ես։

Իսկ օրերը վազում են իրար ետևից, օրերը դառնում են շաբաթներ, շաբաթները ամիսներ ու տարիներ… Քեռի Հարությունը ճիշտ էր, երբ ասում էր. ''Երեք տարին էնպես կթռչի, որ ինքդ էլ չես իմանա, թե երբ անցավ''։ Իրոք, երեք տարին երեք ամսվա պես անցավ։

Եվ ահա նորից եկել, կանգնել եմ ծանոթ չինարենիների տակ։ Ամառ է։ Արև։ Ծառերը օրորվում, խշշում են առաջվա պես։ Այստեղ հրաժեշտ տվեցի մերոնց, Ռուզանին… Իսկ ահա քիչ այն կողմ կանգնած էր Բաբկենի հին ապրանքատարը։ Այս երեք տարիների ընթացքում չինարենիները ամենևին չեն փոխվել։ Բայց երևի շատ բան են տեսել։ Ափսոս, որ պատմել չգիտեն… Լավ, թողնենք այդ էժանագին քնքշությունները, երեք տարով մեծացել ենք արդեն։ Բայց մի՞թե միայն երեք տարով։

Համարյա ամբողջ գյուղը՝ մեծ թե փոքր, հավաքվել են մեր բակը։

–Աստված լսել է աղաչանքս,-ասում է տատս,-հինգը գնացին անհետ կորան… Բայց ահա վեցերորդը՝ թոռս, տուն է եկել, որպեսզի օջախիս ծուխը չմարի։ Փառքդ շատ լինի, աստված…Վախենում էինք, թե Աղվանստան կտանեն…

–Էն թաքցրած արաղից-բանց բեր,-ծիծաղում է քեռի Հարությունը։-Որ ասում էի էսօր-էգուց գալու է, չէիր հավատում։

Սրտաբաց, անկեղծ է մեր գյուղի ժողովուրդը։ Գալիս, աչքալուսանք են տալիս մորս ու տատիս, որ ողջ-առողջ տուն եմ վերադարձել բանակից, գրկում, համբուրում են ինձ։ Հեղինեն նրանց արանքներով խենթի պես այս ու այն կողմ է վազում՝ սեղանին դնելով մեկ թթի օղի, մեկ մոշի բուրավետ սև գինի, մեկ կերակուրների մեծ ափսեն։ Այս երեք տարվա մեջ Հեղինեն այնպես է փոխվել, գեղեցկացել է, որ առաջին հայացքից դժվար է ճանաչելը։ Զավենը օգնում է նրան. նա էլ է փոխվել, պարթև երիտասարդ է արդեն, հայացքը դարձել է հաստատուն։ Եվ ոնց էլ սազում են իրար։

–Հեղինեն ու Զավենը բժշկական ինստիտուտ են ընդունվել, ապագա բժիշկներ են,– հպարտությամբ հաղորդում է մայրիկը։ Նա, իհարկե գիտի, որ ինձ հայտնի է այդ մասին, բայց ուզում է մի անգամ ևս հիշեցնել։ Հեղինեն կարմրատակում է։

Ամենավերջում մեր բակ է մտնում քեռի Առաքելը։ Նրա միակ որդին զոհվել է Ռայխստագի գրավման ժամանակ, հաղթանակից ընդամենը մի օր առաջ, բայց ծերուկն հավատում է նրա վերադարձին։ Հավատում ու սպասում է, թեպետ գյուղի կենտրոնում, Հայրենական մեծ պատերազմում նահատակված հնձախուրթցիների պատվին կանգնեցրած հուշակոթողին կա և նրա որդու անունը։

Ամեն անգամ, հենց որ մեկնումեկը վերադառնում է զինվորական ծառայությունից, նա գալիս, համարյա միևնույն բանն է հարցնում միշտ. ''Որդուս չե՞ս տեսել, բալաս, բարձրահասակ, սիրուն աչքերով տղա է, անունը՝ Արամ''։

Բոլորն ակնածանքով մի կողմ են քաշվում՝ թողնելով, որ քեռի Առաքելը մոտենա ինձ։ Ինքս ելնում, ընդառաջ եմ գնում նրան։ Լրիվ ծերացել է քեռի Առաքելը, աչքերը խամրած են, քայլերը դողդոջ։ Նա, հենվելով հոնի ձեռնափայտին, ուղիղ նայում է իմ աչքերին։ Ծանր է նրա հայացքը, ես ակամաբար փախցնում եմ աչքերս։

–Գուցե այնտեղ հանդիպած լինես որդուս, բալաս՝ սիրուն աչքերով, անունը Արամ…– առանց ավարտելու խոսքը, նա ձեռքը անհույս թափ է տալիս, թողնում, հեռանում…

Ես լռում եմ, որովհետև… ես ի՞նչ պատասխան կարող եմ տալ նրան։

Արևը վաղուց է ծագել։ Ես ելնում, բացում եմ լուսամուտները։ Առավոտվա թարմ հովը՝ դեղձանիկների երգի, շների բեկբեկուն հաչոցների, հավերի չընդհատվող կչկչոցի ու հեռու լեռնալանջերին խոտ հարող տղամարդկանց կանչերի հետ թևածում է ներս։

Արևի շողերը սարի վրա են դեռ, դեռ չեն հասցրել իջնել մինչև ձորերը։

Մարդու սիրտ ակամա ուռչում, ճախրում է երջանկությունից։ Որտեղ կա այսպիսի բարձր, լուրթ ու գեղեցիկ երկինք։

Իսկ գուցե այն գեղեցիկ է, որովհետև մանկուց ենք ընտելացել նրան, մանկուց են մեր աչքերը տեսել այն ու սիրել։ Մեր մանկության կապտաջինջ երկինքն է դա, դրա համար էլ անսահման թանկ է մեր հոգուն… Իսկ աշխարհի որ մի ծայրում կա առհասարակ այսպիսի գեղեցկություն՝ երևի ոչ մի տեղ։ Հետզհետե ձորերը նույնպես ողողվում են արևի պայծառ շողերով։ Պատշգամբից երևում է ձորի ծանոթ ուռենին, որի տակ այն ժամանակ քիչ մնաց կռվեինք ես ու Մարատը։

Ես հագնվում, թեթև նախաճաշում եմ և քայլում դեպի Բախչուտի ձորը։ Ամեն մի քար, ամեն մի ծառ ու թուփ ինձ հիշեցնում է Ռուզանի մասին։ Մտքերի մեջ խորասույզ՝ ես երկար քայլում եմ, հասնում Բախչուտի աղբյուրին, որից այն կողմ՝ չորս կողմից ծառերով շրջափակված մարգագետնում, շատ անգամ ենք ժամադրվել ես ու Ռուզանը։ Ահա այստեղ, օտար աչքից թաքուն, ես համբուրել եմ Ռուզանի հրակարմիր շուրթերը… Իսկ ահա աղբյուրը, այն աղբյուրը, որի մոտ, կարճատև գժտությունից հետո, կրկին հաշտվեցինք ես ու Ռուզանը։ Այդ օրը նա ինձ պատմեց Մարատի մասին…Պետք չէ, պետք չէ այդ մասին։ Դա անցած-մոռացված պատմություն է արդեն։

–Մհերիկ։

Բարձրացնում եմ աչքերս։ Մի քանի քայլ այն կողմ գեղահասակ մի աղջիկ է կանգնել՝ դատարկ կուժն ուսին։ Նոր է գնում ջրի։

–Լիլի՞թ… Քիչ մնաց չճանաչեի քեզ, Լիլիթ։

Լիլիթը կաս-կարմիր է կտրում շփոթմունքից։ Նա կուժը դնում է գետնին և մնում կանգնած։

–Բարև, Լիլիթ։-Ես մոտենում, ամուր սեղմում եմ նրա ձեռքը։

–Բարով ես եկել, Մհերիկ։ Դու էլ ես փոխվել։ Մեծացել ես…

Մենք երկուսս էլ մի տեսակ ինչ-որ շփոթություն ենք զգում և չգիտենք, թե ինչ ասենք միմյանց։ ''Գուցե դու հենց իմ բախտն էիր, իսկ ես վերցրի ու քեզ վանեցի ինձանից'',– չգիտեմ ինչու այդ միտքն հանկարծ առկայծում է իմ գլխում։ Ես ակամա ցած եմ գցում աչքերս՝ չհամարձակվելով նայել Լիլիթին։

–Հը, ինչպե՞ս են գործերդ,-վերջապես հարցնում եմ ես։

–Ոչինչ… Թղթերս ինստիտուտ էի հանձնել, բայց վերջին քննությունում կտրվեցի… Դե հո պարտադիր չէ, որ բոլորը ընդունվեն, գյուղում էլ են մարդիկ պետք… Քո գործե՞րն ինչպես են։ Ոչ ոքի չե՞ս տեսել մերոնցից։

–Համարյա ոչ ոքի։

–Գրետան ու Ռոզան ամուսնացել են, Ագնեսան նույնպես, շատերը փոխադրվել են քաղաք։ Իսկ Մարատը, երևի գիտես, ռազմական ուսումնարան է ավարտել, ընդմիշտ բանակում է մնալու։

Ես վախենում եմ, որ Լիլիթը կարող է հանկարծ խոսել Ռուզանի մասին։ Դրա համար էլ ձգտում եմ փոխել խոսակցությունը։

–Չե՞ս ուզում քաղաք փոխադրվել,-ասում եմ ես։

–Ինձ թվում է քաղաքում ոչ ոք իմ կարիքը չի զգում։

–Իսկ այստե՞ղ։

–Այստեղ, պարզ է, աշխատող ձեռք է պետք։ Որովհետև բոլորը մի գլուխ քաղաք են փախչում։ Հեշտ կյանքը ձգում է մարդկանց։

–Իսկ քե՞զ։

–Ինձ բոլորովին չի ձգում։ Ինձ համար այստեղ էլ վատ չէ։

Ջուրը մեր ոտքերի մոտ, մամռոտ քարերի մեջ խոխոջալով վազում է դեպի ձորը։

–Հիշո՞ւմ ես, Մհերիկ,– ժպտում է Լիլիթը։

–Ի՞նչը,– հարցնում եմ ես։– Հիշելու այնքան բան կա։

–Թե ինչպես էի լալիս։

–Հիշում եմ…

–Հիմար էի այն ժամանակ։

–Դա այնքան վաղուց էր, Լիլիթ… Այն օրվանից ինչքան ջրեր են հոսել… Երեխաներ էինք երևի այն ժամանակ, միամիտ ու ինքնավստահ երեխաներ։ Հիմա մեծացել ենք արդեն։

–Այո, մեծացել ենք,-ասում է նա, կուժը դնելով գուռի տակ։ Կուժն արագ լցվում է։ Լիլիթը այն թեթև դնում է ուսին։

–Գնո՞ւմ ես արդեն։

–Այո։ Տես արևն արդեն ուր է հասել՝ դաշտ պիտի գնամ։

Ես, չգիտեմ ինչու, չեմ ուզում, որ նա գնա։ Ինձ համար հաճելի է կրկին տեսնել նրան։ Իմ գլխում դարձյալ առկայծում է նույն միտքը. ''Գուցե դու հենց իմ բախտն էիր…''

–Մենք դեռ կհանդիպենք, Մհերիկ։ Դու այստեղ ես, չէ՞, դեռ,– ասում է Լիլիթը տխուր ձայնով.

–Մի երկու օրից հետո կգնամ Երևան, ուզում եմ գյուղինստիտուտ ընդունվել։

–Հաջողություն եմ ցանկանում, Մհերիկ։ Ես համոզված եմ, որ կընդունվես։

Լիլիթը շրջանցում է ինձ և քայլում գյուղ տանող արահետով։

Աղբյուրից սառը, մրսեցնող ջուր եմ խմում և նույնպես քայլում գյուղի կողմը։ Եվ շուտով հայտնվում եմ Անուշ մայրիկի բակում։ Չէի ասի, թե պատահաբար ընկա այստեղ, բայց եկա՝ հակառակ կամքիս, ոտքերս մի տեսակ իրենք իրենց բերեցին ինձ այստեղ։ Ուզում էի աննկատ հեռանալ, բայց երես առ երես անակնկալիորեն հանդիպեցի Անուշ մայրիկին։ Նա, հավանաբար, նոր էր դուրս եկել հարևանի տնից։

–Էս ո՞վ է, որ ճանաչեցի ոչ,– ձեռքը հովանի անելով աչքերին, ասում է նա՝ երկար նայելով ինձ։

–Ես եմ, Անուշ մայրիկ, Մհերիկը։– Ես մոտենում եմ նրան։

–Վա՜յ, քոռանամ ես՝ ոնց որ քոռացել եմ։ Պառավել եմ, աչքս բան չի տեսնում, որդիս։ Ե՞րբ ես եկել։ Արի, արի գնանք տուն։

Բարձրանում ենք տուն։ Նստում եմ պատշգամբում, հնամաշ թախտին։ Այստեղից երևում է ամբողջ գյուղը՝ ցրված ձորահովիտներում ու բլրակների վրա։

–Ինչպե՞ս ես ապրում, Անուշ մայրիկ։

–Ահա, էսպես, որդիս, չորս պատի արանքում ղուղու եմ կանչում,– խոր հառաչում է պառավը։ Նա միրգ է բերում, դնում սեղանին։

–Կեր, մատաղ, կեր,– ասում է նա և մտքերի մեջ երկար տարուբերում է գլուխը։

Ոչինչ չեմ վերցնում։ Բաց դռնից երևում է տան ներսը։ Դիմացի պատից կախված է Ռուզանի մեծադիր նկարը։ Ռուզանը նայում է ինձ ժպտացող հայացքով։ Այդ նկարը մինչև բանակ գնալս նույնպես տեսել եմ։ Ցավից սիրտս այնպես էճմլվում, որ քիչ է մնում ճչամ։

–Իսկ Ռուզա՞նն ինչպես է,-վերջապես հարցնում եմ ես։

–Ռուզա՞նը…-Անուշ մայրիկը որոշ ժամանակ լուռ նայում է ինձ, հետո ասում է.-Քո նամակից հետո խեղճը շատ լաց եղավ…. Մի քանի օր համարյա ոչ մի բան չկերավ, հենց մի գլուխ լաց էր լինում։ Հա… շատ էր վիրավորվել… Թե ինչի էիր էդպես վիրավորել՝ բան չհասկացա… Էհ, ամեն մարդ չի որ կարող է նրա պես բարի սիրտ ունենալ…Դեհ, մի խոսքով… Մի առ ժամանակ էդպես մնաց, իսկ հետո ասում է. ''Մեծ մամա, էսքանից հետո ես էստեղ չեմ մնա''։ Գնաց մոր մոտ, ու ինձ թողեց էս չորս պատի արանքում։

–Ո՞ր նամակից հետո,-հարցնում եմ ես։– Նրան նամակներ ես շատ եմ գրել։

–Չգիտեմ, որդիս, նա միայն մի նամակ է ցույց տվել ինձ, ուրիշ նամակ չի եղել, մենակ էդ է եղել…

Անուշ մայրիկը դողդոջ քայլերով գնում, բացում է դեռևս Նիկոլայի ժամանակներից մնացած երկաթակոփ սնդուկը և ինչ-որ փաթեթ է հանում այնտեղից։ Ես նրան հետևում եմ արդեն ոչ թե հուզմունքով, այլ սարսափով, ինչ-որ վատ բանի կանխազգացումով։ Պառավը չորացած մատներով ետ է տանում փաթեթը և, մի նամակ հանելով, մեկնում է ինձ։ Այո, դա իրոք իմ գրած նամակն է։ Այն նույն նամակը…

–Քեզնից նամակ չէր ստանում… Ձուն կորցրած հավի նման էս ու էն կողմ էր վազում… Եվ շարունակ սպասում էր, ոնց էր սպասում, խեղճ երեխաս… Օրերով տնից դուրս չէր գալիս՝ վախենալով, թե փոստատար Շահնազարը կգա, կհարցնի իրեն ու ինքը տանը չի լինի… Ոնց էր լաց լինում, ոնց էր տանջվում…

Փաթեթում մի նամակ էր ընդամենը և մետաքսե մի կարմիր գլխաշոր, որ ծննդյան օրվա առթիվ գնել էի Ռուզանի համար։ Իսկ ո՞ւր են մյուս նամակները։ Մի՞թե նա չի ստացել իմ նամակները։ Իսկ ինչո՞ւ վերջին նամակը ստացել է։ Դուրս է գալիս, որ ինչ-որ մեկը թաքցրել է իմ նամակները։ Իսկ ո՞վ կարող է դա անել…

Ու հանկարծ սարսափելի մի միտք է առկայծում իմ մեջ՝ «Մարատն է արել…»: Ես ցնցված դուրս եմ նետվում փողոց և վազելով գնում եմ Մարատենց տան կողմը։

Մարատի հայրը՝Քեռի Շահնազարը, բակում թամբում է ձին։

–Բարև ձեզ,-չոր-չոր ասում եմ ես։-Գործ ունեմ ձեզ հետ։

Քեռի Շահնազարը ձևացնում է, թե նոր միայն տեսավ ինձ։

–Վա՜հ, էս ո՞ւմ եմ տեսնում, բարև, շատ բարև։-Բայց ես պարզ տեսնում եմ՝ աչքերը փախցնում է ուրիշ կողմ։-Լսել եմ, որ եկել ես։

Չեմ պատասխանում։ Ասելու շատ բան կա, իսկ ես լռում եմ։ Կարկամի զգացմունքը չի թողնում խոսեմ, շնչեմ։

–Գնանք տուն,-անսպասելի խռպոտված ձայնով արտաբերում է քեռի Շահնազարը։– Տանը ոչ ոք չկա, էնտեղ կխոսենք։

Մենք մտնում ենք տուն։

–Ինչո՞ւ եք թաքցրել իմ նամակները,-հարցնում եմ ես ցածր ձայնով՝ մի կերպ զսպելով կատաղուոթյունս։– Ես ձեզ ի՞նչ վատ բան էի արել…

–Ես գիտեի, որդիս, գիտեի, որ վաղ թե ուշ պիտի գա էս օրը,– ասում է ծերունին գլուխը շարժումով։– Եթե ես միայն ժամանակին իմանայի… Ես որտեղի՞ց իմանայի, որ մեր տղան ամեն անգամ, երբ փոստը Կիչանից ստանում, բերում էի տուն՝ առավոտը բաժանելու համար, պայուսակից թաքուն նամակներ է հանում… Իսկ երբ իմացա, ուշ էր արդեն…Չեմ իմացել, որդիս, մեղավոր եմ քո առաջ

…Ակամաբար նստում եմ պատահած աթոռին։ Քեռի Շահնազարը նստում է իմ դիմաց՝ հոգնած ձեռքերը դնելով ծնկներին։ Նա իմ կողմը չի նայում։ Լուռ նայում է գետնին։ Իսկ հետո ցածր, հազիվ լսելի ձայնով պատմում է այն մասին, որ Ռուզանի քաղաք գնալուց հետո մի առ ժամանակ անց Մարատը ևս գնում է՝ իբր ընդունելության քննություններ հանձնելու։ Քննություններից սակայն կտրվում է, բայց գյուղ չի վերադառնում, դիմում է հանրապետության զինկոմիսարիատ՝ խնդրելով ընդունել իրեն ռազմական ուսումնարան։ Իսկ որոշ ժամանակ անց ամուսնանում են Ռուզանի հետ…

…Հավերժական ոչինչ չկա։ Եվ գուցե դա է լավը։ Գուցե հենց դրանից է, որ կյանքը այսպես քաղցր ու գեղեցիկ է թվում։ Վաղուց անցած այն օրերը ես հիմա հիշում եմ ինչպես տխուր, բայց գեղեցիկ երազ։ Այդ օրերն այնքա՜ն են հեռու մնացել…

Որտե՞ղ է հիմա Ռուզանը, և երջանիկ է նա արդյոք Մարատի հետ՝ չգիտեմ։ Տեսնես հիշո՞ւմ է ինձ։ Երևի երբեմն հիշում է։ Ինչպես ես եմ իրեն հիշում։ Չէ՞ որ այն ժամանակվանից շատ տարիներ են անցել։ Բայց ժամանակ առ ժամանակ ես տեսնում եմ նույն երազը, Աֆրոդիտեն՝ շիկահեր ու գեղեցիկ, ձգվում է իմ կողմը, ուզում է գրկել ինձ, իսկ ձեռքերը չկան… Ես դրանից և ցավ եմ զգում, և սարսափ, սիրտս ճմլվում է խղճահարությունից՝ ոչ այն է նրա հանդեպ, ոչ այն է իմ… Իսկ հետո, երբ արթնանում եմ, չգիտեմ ինչու, ինձ այնպես է թվում, թե մի կարճ ակնթարթ վերադարձել եմ իմ անցյալը։ Եվ այնպես եմ ուզում՝ հեռավոր մի տեղ լինել, հեռու-հեռավոր մի տեղ, խոր անտառի մեջ, մեն-միայնակ…

=================

Մ Ե Ն Ա Վ Ո Ր Կ Ր Ա Կ

Թարթառի ձորում իմ բախտը սկզբում չբերեց։ Գետի վրա կառուցվող ամբարտակի շինարարության պետը, որին ես անպայման պետք է տեսնեի՝ մինչև կսկսեի նյութեր հավաքել հիդրոկոմպլեքսի շինարարների մասին, խորհրդակցության էր մեկնել մինիստրություն և ոչ ոք հաստատ չգիտեր, թե երբ կգա։

Ձորը լցված էր աղմուկով, ինքնաթափ ծանր մեքենաների հռնդյունով ու գետի շառաչով, մերթ ընդ մերթ ստորերկրյա խուլ պայթյուններից ցնցվում էր գետինը։ Ես կանգնել էի շինվարչության գրասենյակի բակում և նայում էի հորդահոս Թարթառին, որ ներկված էր շրջապատի լեռների գույնով, լեռներին էի նայում, որոնց բարձր գագաթները քսվում էին ձորի վրայով սրընթաց անցնող նոսր ամպերին, և ասես ամբողջ մի տարի պիտի մնայի այստեղ՝ անսպասելիորեն տխրեց սիրտս։ Ես նույնիսկ մտովի հայհոյեցի խմբագրին, որ հատկապես ինձ ուղարկեց այս հեռավոր ու անիծյալ ձորը։ ''Դու այնտեղ արդեն մի անգամ եղել ես,-աչքերը չկտրելով ողորկված փայլուն սեղանից, դանդաղ ասաց նա,– ծանոթ ես կառույցին։ Ի միջի այլոց,-նա մի վայրկյան նայեց ինձ,– անցյալ անգամվա ակնարկաշարդ այդ կառույցից՝ հաջողված էր։– Ես գիտեի, որ այս խոսքերից հետո նա թեթևորեն կժպտա։ Դա էր պակաս, որ սխալվեի. ժպտաց և հանդարտորեն, ասես կշռադատելով յուրաքանչյուր բառն ու շարժումը, շարունակեց.– Պետք է ասել, որ քեզ հաջողվում է կյանքի երևույթներից ու փաստերից ընտրել, այսպես ասած, ամենատիպականը, ստեղծել այսպես ասած, լիարժեք կերպարներ՝ բնավորության համոզիչ գծերով։ Գնա և գրիր։ Հուսով եմ, որ այս անգամ ևս կուրախացնենք մեր բազմահազար ընթերցողներին ''։ Մի երկու քաղցր խոսքով ու ժպիտներով սիրաշահեց-ուղարկեց՝ փոխանակ արձակուրդ տալու, և հիմա կանգնել էի կիզիչ արևի տակ ու չգիտեի, թե ինչ անել։

Քիչ այն կողմ, բարձրադիր բլրակի ստորոտում, ուր գետը, ծունկ տալով դեպի աջ՝ կորչում էր կիրճում, միայնակ կանգնել էր բանվորական ցածրիկ ճաշարանը։ Կեսօրվա ընդմիջումը վաղուց վերջացել էր, ճաշարանում մարդ քիչ կար. Տեղամասային միլիցիոներ Գավրուշն էր՝ նիհարավուն ու բարձրահասակ, խուզարկու սև աչքերով ու պոչավոր բեղերով, և մի քանի շինարարներ, որոնք բաց լուսամուտներից նայելով մոտակա լեռներին, գարեջուր էին խմում։

Մի գավաթ գարեջուր վերցնելով, նստեցի ալյումինե սեղաններից մեկի մոտ, լուսամուտի առջև։ Աղ լցնելով գավաթի եզրին, իմ ետևի սեղանին երեք հոգի գարեջուր էին խմում։ ''Երևի հերթափոխությունից են գալիս'',– մտածեցի ես և նայեցի ետ։ Նրանցից մեկը՝ երկարահասակ, մոտ վաթսուն տարեկան մի մարդ՝ չորացած դեմքով ու սուր, ասես աքցանով սեղմած քթով, շփոթվեց իմ հայացքից։ Դեմքը ծանոթ էր, ու ես մտաբերեցի. Միշա Առոստամյանն էր դա, այստեղից ոչ այնքան հեռու Պողոսագոմեր գյուղից՝ ''Սուլունդու'' տարօրինակ մականունով։ Մեզ մոտ, Հնձախութում, գյուղական խորհրդի նախագահ էր, ընտրությունների ժամանակ համագյուղացի Թևոս Շեկյանի ձեռագործ գորգը գողանում, թաքցնում է մեր տան ետևի խոզանոցում։ Շնորհիվ իմ Ջալալ հորեղբոր փեսայի՝ Արշակ Հարությունյանի, որն այն ժամանակ գյուղի կոլտնտեսության նախագահն էր, բացահայտվեց հանցանքը (նա գիշերը տեսել էր այդ Միշային՝ գրասենյակի ետևում թաքնված), թե չէ իմ միամիտ ծնողներին դեռ երկար պիտի չարչարեին՝ շարունակ կանչելով շրջկենտրոն՝ հարցաքննության։ Նա ձեռքի շիշը, որից օղի էր լցնում գարեջրի մեջ՝ միլիցիոներ Գավրուշից ու ճաշարանի աշխատողներից թաքուն, արագ տեղավորեց սեղանի տակ դրված պայուսակում։

Ես դանդաղորեն խմում էի սառը գարեջուրը և նայում դուրս։ Ձորից փչող մեղմ քամուց դրսում բարդիները՝ կատարներին արագիլի բներ, օրորվում էին, նրանց տերևները թրթռում էին, ձգվում քամու ուղղությամբ։ Ներքևում, գետի մյուս ափին, կանգնել էին մի քանի մերկ երեխաներ, երևի կողքի Դրմբոն գյուղից, և երբ քամին տանում էր մեքենաների հռնդյունը, ստորերկրյա պայթունների արձագանքներն ու գետի շառաչը, հունիսյան տոթակեզ լռության մեջ երբեմն ղողանջում էին նրանց ձայները։

Մի գավաթ գարեջուր ևս խմելով, դուրս եկա ճաշարանից և քայլեցի դեպի շինվարչության գրասենյակ՝ իմանալու ոչ մի լուր չկա՞ արդյոք վարչության պետից։

Միրեյ Մատյեի սանրվածքով քարտուղարուհին՝ կլորադեմ, սակայն գեղեցիկ բերանով ու փոքրիկ, կճատ քթով, գրամեքենայի մոտ նստած ներկում էր շուրթերը։ ''Չի՞ եկել դեռ'',– հայացքով ասացի ես։

–Ո՞վ,-իբր առաջին անգամ էր լսում, հարցրեց քարտուղարուհին, կարճ մազերը ճակատից նետելով ետ և ուշադիր նայելով ինձ։

Երևում էր նրան ձանձրացրել էր մենակությունը։

–Ձեր պետը,– ասացի ես,– դուք նրա քարտուղարուհին եք, չէ՞։

–Ինչպես տեսնում եք՝ գրամեքենայի մոտ եմ նստած, ուրեմն ոչ թե մինիստր եմ, այլ քարտուղարուհի՝ ամսական իննսուներկու ռուբլի համեստ աշխատավարձով։ Ուրիշ էլ ի՞նչ է հետաքրքրում ձեզ։

Նա շարունակում էր սևեռուն նայել ինձ, և նրա սևորակ աչքերը անչար ծիծաղում էին։

–Կուզենայի իմանալ ձեր անունը։ Եթե կարելի է, իհարկե։

–Եթե շատ եք ուզում՝ կարելի է։ Ռոզա։

–Ռոզա, ե՞րբ կգա պետը։

–Պետն ո՞վ է։

–Կառույցի պետը։ Ինչ է, չգիտե՞ք նրան։

–Գիտեմ թե ոչ՝ միևնույն է, այստեղ չէ, և չգիտեմ, թե երբ կգա։

–Որևէ տեղ գնալիս չի՞ ասում, թե երբ է գալու։

–Պետը նա է և ոչ թե ես։ Թույլտվություն չի հարցնում։Գալուց կզգուշացնեմ, որ այլևս նման բան չանի։ Բավարարվա՞ծ եք։

–Ձեր լեզուն ձեզ հեռու կտանի,-ժպտացի ես։

– Իսկ ձեզ ինչու՞ է թվում, թե ես ուզում եմ մնալ այստեղ։

–Եվ ու՞ր եք ուզում գնալ։

–Միևնույն է թե ուր, միայն հեռու լինեմ սարսափազդու այս ժայռ ու ձորերից։

–Իսկ ինչու՞ ուրիշները չեն գնում։

–Ո՞վ ասաց, թե չեն գնում,-ծիծաղեց Ռոզան՝ ցուցադրելով գեղեցիկ ատամները։– Մի ընկերուհի ունեի՝ անունը Սիմա, նույնպես կոմերիտական ուղեգրով էր եկել շինարարություն, աշխատանքային գրքույկն անգամ չվերցրեց, թողել, գնացել է։

Անունը ծանոթ թվաց, և ես ասացի.

–Ամբարտակի վրա՞ էր աշխատում։

–Այո,-պատասխանեց Ռոզան, տարակուսանքով նայելով ինձ։-Դուք նրան որտեղի՞ց գիտեք:

–Ես մի անգամ էլ եմ եղել այստեղ: Գուրծուղում էի եկել:

–Դուք հիմա՞ էլ գործուղման մեջ եք։

–Այո, – ասացի ես, հանելով իմ գործուղման թերթիկը։– Արդեն մի շաբաթ է, ինչ այստեղ եմ, վաղը գնում եմ։

Ռոզան երկար զննում էր գործուղման թերթիկը։

–Պետը քիչ առաջ զանգել էր, ասաց, որ այսօր անպայման կգա։ Բայց դա ուշ կլինի , իհարկե։ Ես նրան կասեմ ձեր մասին։ Առավոտյան, մեկնելուց առաջ, կգաք, կխոսեք հետը։ Եղա՞վ։

–Եղավ։ Ամեն ինչի դեմ կարելի է կանգուն մնալ, բայց ոչ բարության դեմ, որովհետև որևէ մեկի կողմից մեր նկատմամբ ցուցաբերած բարությունը մեզ կապում է նրա հետ։ Դուք անչափ բարի սիրտ ունեք, Ռոզա։ Դե, ես գնացի հյուրերի տուն։

–Ձեր լեզուն նույնպես ձեզ հեռուն կտանի,-ծիծաղեց Ռոզան և, հանկարծակի շրջվելով իմ կողմը, ասաց,-սպասեք, մեր վարորդներից մեկը գնում է հյուրերի տուն, կասեմ ձեզ կտանի այնտեղ,-նա արագ ելավ տեղից և կրունկներով տկտկացնելով հատակը, մոտեցավ, բացեց լուսամուտը։ Կիրճում շառաչում, դղրդում էր գետը, իսկ ներսում, ամբարտակի շինարարության պետի ընդարձակ առանձնասենյակում լռություն էր, անդորր։ Լուսամուտը բացվելուց՝ զովասուն օդն ու գետի վշշոցը միանգամից ներխուժեցին սենյակ։

–Մերուժան, – վերևից ձայնեց Ռոզան։ – Գրիգորյան։ Բարձրացիր ինձ մոտ։

Մի երկու րոպե չանցած եկավ Մերուժանը՝ բարձրահասակ, թուխ դեմքով մի տղա՝ գլխարկի շոգոցը քաշած աչքերին։

–Մեր գլխավոր ինժեների՝ Մարատ Աղաբեկովիչի վարորդն է,-բացատրեց Ռոզան, իսկ Մերուժանին ասաց,– Մերուժ, հյուրերի տուն ես գնում, ընկերոջն էլ տար, խմբագրությունից է։

Մերուժանը հնազանդ գլուխ տվեց, իսկ ես շնորհակալություն հայտնեցի Ռոզային, և մենք դուրս եկանք։

Ամեն օրվա պես՝ ճանապարհը լիքն է ինքնաթափ վիթխարի մեքենաներով, որոնք ծանր բեռան տակ հռնդյունով գնում են դեպի ամբարտակ, և նրանց անիվների տակից փոշին ժայթքում, ծածկում է շուրջը ամեն ինչ։ Մերուժանը փոշուց աչքերը կկոցած, քշում է մեքենան՝ մերթ ընդ մերթ դուրս հանելով գլուխն ու նայելով առաջ։ Ճանապարհն անցնում էր անդունդի վրայով, իսկ անդունդը ահավոր խորն է՝ ինչպես շրջված երկինք, արևի լույսն անգամ օրը ցերեկով չի հասնում այնտեղ։ Ներքևում, անդունդի խորքում, երևում է գետը՝ կապույտ ինչպես լեղակ, ասես կապտաժեռ երկնքից էր սկիզբ առել։

Արևը դարձյալ խաշում, կրակ է թափում վերևից։ Իսկ մեր շուրջը՝ ձորեր , ձորեր ու լեռներ, նիրհող անտառ, և այդ ձորերը, այդ լեռներն ու կուսական անտառները երերում, դղրդում են լեռնային գետի որոտից։

–Հրեն Մարատի տունը,-ասաց Մերուժանը, երբ մենք,կամրջի վրայով անցնելով գետը, սկսեցինք բարձրանալ բլրալանջն ի վեր։– Չե՞ք տեսնում՝ բլրի վրա։– Մերուժանն, իհարկե, չգիտեր, որ, նախորդ գործուղման ժամանակ նույնպես ես այդ տանն եմ ապրել։ Ես մեքենայաբար նայեցի հյուրերի փայտաշեն տան կողմը, որի պատշգամբը կախված էր ուղիղ անդունդի վրա։

–Իսկ ո՞վ է այդ Մարատը,-իբր չգիտեի՝ հարցրի ես։

–Մարա՞տը,-բարեհոգի ժպտաց Մերուժանը։-Կառույցի գլխավոր ինժեներն է։ Մեզ հետ բլրի տակ՝ բանավանում էր ապրում։ Առանձին վագոն ուներ։ Հետո փոխադրվեց վերև ու հիմա մենակ ապրում է այնտեղ։ Չհաշված, իհարկե, որ մեկ-մեկ կարևոր հյուրեր լինելիս նմանապես էդ տանն են մնում։ Ոչինչ, լավ տուն է՝ մի երկու սենյակից բաղկացած։ Իսկ հիմականում մենակ է ապրում։ Գիշերները պատշգամբում, մթան մեջ նստած, ծխում է։