ԱՅՆ ՀԵՌԱՎՈՐ ԱՄՌԱՆԸ (Վիպակներ, պատմվածքներ)

Հարվածից ակնոցս մի կողմ է թռել, և լավ է, որ խոտերի մեջ ընկավ, Ռուբենը փնտրում-գտնում է և լուռ մեկնում ինձ. ակամաբար մատներով շոշափում եմ ապակիները. դիմացկուն ապակիներ են, չեն ջարդվել։ Դժվարությամբ զսպելով ինձ, որ չհարձակվեմ Մարատի վրա, ես ասում եմ.

–Ասացի ու հիմա էլ կրկնում եմ, ոչնչություն ես դու, Մարատ, ոչնչություն ես և ուրիշ ոչինչ…Դու նրանց այստեղ ես բերել, որպեսզի նրանց ձեռքով հաշվեհարդար տեսնես ինձ հետ։ Երեքի դեմ ես, իհարկե, ոչինչ անել չեմ կարող, չնայած կռվելու եմ մինչև վերջին շունչս։ Բայց հիշիր…-ես խորը շունչ քաշեցի,-հիշիր, վերջում ես ու դու ենք կռվում, մենակ ես և դու, և այն էլ այնտեղ, նրանց աչքի առաջ։ Հասկացա՞ր, սողուն։ Այլապես հենց հիմա կթողնեմ ձեզ այստեղ ու կգնամ, և ոչ ոք չի էլ կարող պահել ինձ։ Իսկ վաղը քո հաշիվը ես կմաքրեմ դպրոցում, ամբողջ դասարանի առաջ։ Դեհ, համաձա՞յն ես։ Համաձա՞յն ես, թե՞ ոչ։

Անկեղծորեն ասած չէի ասի, թե Մարատը վախկոտի մեկն է, ինձ նույնիսկ թվաց, թե իմ խոսքերից հետո նա կնետվի ինձ վրա, բայց ոչ… Նա շփոթված նայում է իր համախոհներին ու չգիտի ինչ անել…Գուցե արդարամտությո՞ւնն է գլուխ բարձրացրել նրա մեջ… Կամ հասկացե՞լ է, որ անմտություն է այս ամենը, որովհետև Ռուզանն արդեն ասել է նրան իր վճռական խոսքը…

Չգիտեմ ինչպես կվերջանար այդ հիմար լռությունը, եթե չլիներ Հրանտը։ Նա ձեռքերը գրպաններում, դանդաղ շրջվում է Մարատի կողմը և ասում է իր շառաչուն ձայնով.

–Մի լսիր… Էս ի՞նչ է ստացվում, ուրեմն ինչ-որ աղջկա պատճառով ենք կռիվ եկել… Արա, Մարատ, բա դու ասում էիր, թե իբր օր ու արև չի տալիս քեզ դպրոցում, հայհոյում է… Սա ի՞նչ է ստացվում, խաբե՞լ ես ուրեմն ինձ…

–Իմ հարսնացուին հետապնդում է,-հուսահատությամբ պաշտպանվում է Մարատը։-Դրա համար էլ նա թողել է ինձ…

–Էհ, բա ես ի՞նչ կապ ունեմ դրա հետ… Թող հարսնացուն գար բողոքելու, դու ի՞նչ ես տվել մեջը։-Հրանտը հանկարծակի սկսում է քռքռալ, հետո նույնպես հանկարծակի լրջանում է,-Թյու, իսկ ես կարծում էի…Իսկ նա պարզվում է… Գնանք էստեղից, Մհերիկ։ Դու ներիր ինձ, հիմարի պես հավատացի, վեր կացա եկա…-և, դառնալով Մարատին, ավելացնում է,-թեկուզ քեզ հետ հեռավոր բարեկամներ էլ ենք, բայց մարդ չես դու։ Արա, բա տղամարդը աղջկա համար ձեռք բարձրացնել կտա ընկերոջ վրա… Համոթ քեզ, և լավ է արել էդ աղջիկը, որ թողել է քեզ…

Մենք շարժվում ենք կամրջի կողմը։ Ես ու Հրանտը առջևից, Ռուբենը՝ մեր ետևից։ Մի քանի քայլ անցնելուց հետո ես շրջվում, ետ եմ նայում: Մարատը կանգնած է դեռ այնտեղ, հեռվում, մեջքով հենված ուռենուն: Անկախ ինձնից՝ սիրտս սեղմվում է կրծքիս տակ։ Ինձ թվում է լալիս է նա: Եվ ես մտածում եմ,որ երևի ամոթից է լալիս, կամ էլ գուցե այն բանից, որ ընդմիշտ կորցրել է Ռուզանին, որին, ամենայն հավանականությամբ, սիրում է ամբողջ սրտով։

Ծագում է արևը։ Նրա առաջին շողերն ընկնում են Սառնատան քերծի վրա, հետո անթիվ, անհամար բլրակների, անտառների ու դաշտերի վրայով անշտապ սահելով գալիս հասնում են գյուղ և ջինջ լույսով ու խնդությամբ ողողում այն ծայրից-ծայր։ Ես այնպես լավ եմ զգում ինձ այսօր։ Եվ սա նոր չէ, մի քանի ամիս է արդեն։ Յուրաքանչյուր օր ոնց որ տոն… Ինչ էլ որ լինի, թեկուզ ամենավատ բանն աշխարհում,-միևնույն է, ոչ մի ուժ չի կարող իմ մեջ մարել զգացմունքի այդ տոնակատարությունը։ Չէ՞ որ յուրաքանչյուր օր ինձ համար բերկրալի է նրանով, որ անպայման գիտեմ՝ կրկին պետք է հանդիպեմ Ռուզանին։ Թող խիստ զարգացած մարդիկ ծիծաղեն ինձ վրա, թող ասեն՝ ինչ սրտներն ուզում է, բայց այդ տոնակատարությանն ընտելանալը անհնարին է, այն մշտական իմ մեջ է, և մշտական նոր է, նման չէ նրան,որ եղել է երեկ ու կլինի վաղը։ Ես դա հաստատ գիտեմ։

Այսօր կիրակի է, բայց կթվորների համար ինչ կիրակի, մայրիկը դարձյալ առավոտ կանուխ ֆերմա է գնացել, իսկ Հեղինեն չկա. այգում է երևի։ Ես արագ ելնում եմ անկողնուց, լվացվում, մի թեթև նախաճաշում եմ և ուղիղ Բախչուտի ձորը՝ Ռուզանի մոտ… Ռուզանը գալիս է կուժն ուսին, և արևը շողշողում է կժի թաց մակերևույթին։

Ես զգույշ, որպեսզի չվախեցնեմ նրան, դուրս եմ գալիս ծառերի ետևից։

–Բարի լույս, Ռուզան։

Ռուզանը արագ շրջվում է իմ կողմը և, տեսնելով ինձ, սկսում է ծիծաղել։

–Օհ, այդ դո՞ւ ես… Իսկ գիտե՞ս, թե ինչ էի մտածում այս պահին, Մհերիկ… Մտածում էի՝ եթե առավոտյան շուտ տեսնեմ քեզ, օրը երջանիկ կլին։

Միշտ էլ այդպես է՝ տեսավ ինձ թե չէ՝ հայացքը բացվում, պայծառանում է…

Ես նրա ուսից իջեցնում եմ կուժը, դնում ծառի ստվերում, հետո շոյում եմ փափուկ մազերը: Ռուզանը նայում է ինձ իր սև, խոշոր աչքերով, որոնք ասես մագնիսի պես ձգում են։ Ռուզանի ուսերը նուրբ են, մեջքը բարակ՝ ինչպես եղեգ, որ կարող է բեկվել ամենաթեթև հովից։ Նա նույնիսկ չի էլ փորձում ձևացնել, թե իբր ամաչում է, իբր չի ուզում, որ իրեն համբուրեմ, որ ինքն այնպես խիստն է։ Եվ ինձ ամենաշատը հենց այդ բացսրտությունն է դուր գալիս։ Եվ, իրոք ,ինչու ձևացնել. եթե սիրում ես, ուրեմն, սիրում ես առանց մտածելու, հախուռն կերպով, անմնացորդ… Ահա թե ինչպիսին է իմ Ռուզանը…

–Ես երևի խելագարվեմ,-շշնջում է նա մի թեթև շփոթված,-գիտակցություննս կարծես թե մթագնել է… Հասկանո՞ւմ ես, ես մի ժամ անգամ չեմ կարողանում ապրել առանց քեզ։

–Եվ շատ լավ է, որ չես կարողանում,-ծիծաղում եմ ես։– Սարմափելի կլիներ, եթե կարողանայինք ապրել առանց իրարու։

–Ուրեմն դու և՞ս չես կարողանում առանց ինձ։

–Ախ, դու հիմարիկս, դե, իհարկե, չեմ կարողանում… Բայց ասա… Մարատի հետ նույնպե՞ս լավ էր քեզ համար… ասենք, ահա, ինչպես ինձ հետ։

Ռուզանը մարմնով կիպ սեղմվում է ինձ։

–Ախր, ինչո՞ւ փչացնել կիրակնօրյա այսպիսի հրաշալի առավոտը։ Պետք չէ այդ մասին, Մհերիկ, խնդրում եմ քեզ։ Դու հո գիտես, որ ես նրան վաղուց ջնջել եմ իմ հիշողությունից։

–Իսկ սրտի՞ց,-ժպտում եմ ես։

–Իմ սրտում նա երբեք չի էլ եղել։ Դու այն զբաղեցրել ես լրիվ՝ ուրիշների համար ծվարելու մի անկյուն անգամ չթողնելով այնտեղ… Դե համբուրիր ինձ նորից, ես պետք է գնամ։

Ես Ռուզանին ամբողջ ուժով սեղմում եմ իմ գրկում և, խենթանալով նրա տաք մարմնի հպումից, դարձյալ ու նորից համբուրում եմ նրա կիսաբաց շուրթերը, աչքերը, պարանոցը…

–Հի՜-ի-ի Ռուզան։– Տատն է կանչում։

–Տեսնո՞ւմ ես…-ականջը ձայնի՝ ասում է Ռուզանը հոգոցով և ուղղում է սանրվածքը։-Դե, ես գնամ, Մհերիկ։

Ես կուժը դնում եմ ծորակի դակ, այն արագ լցվում է:

–Գնա,– մի անգամ ևս սեղմելով նրան կրծքիս, ասում եմ ես:

Մնալով մենակ, ես նստում եմ ծառերի ստվերում՝ քաղցրանուշ ու դուրեկան հոգնություն զգալով ամբողջ մարմնում։ Աստված իմ, մի՞թե հնարավոր է չսիրել այն օրը, որի առավոտն այսքան սքանչելի է։ Մի՞թե հնարավոր է չխոստովանել, որ, այո, երջանիկ օր է այսօր…

Ավարտական վերջին քննությունն է այսօր: Իսկ վաղը…

–Վաղվանից մենք ոչ թե դպրոցակկաններ ենք, այլ հասունության ատեստատներով լիիրավ քաղաքացիներ,-ասում է Զավենը:-Ինչ ուզում ես՝արա, ոչ դասատու,ոչ դաս ու դասագիրք,ոչ զանգ ու ոչ էլ ծնողական ժողով…

Մայիսն ասես առաջին անգամ է լսում այդ մասին, արագ խաչակնքում է՝ իբր, փառք աստծո, ազատվեցինք վերջապես… Բոլորը ծիծաղում են, իսկ Գրետան տխրությամբ ասում է.

–Էհ, հիմարներ, քծիծաղում եք հիմա, իսկ կգա ժամանակ, լաց կլինեք իրար հիշելիս…

Դու ճիշտ էիր, Գրետա, հազար անգամ ճիշտ էիր, սիրելիս, բայց այն հեռավոր տարիներին դու որտեղի՞ց գիտեիր այդ դաժան ճշմարտությունը։ Ավա՜ղ, եկել է այն ժամանակը, որի մասին ասում էիր՝ կանգնած արևի բորբ շողերով լուսավորված մեր դասարանում։ Սիրտս բեկբեկուն խփում, կարոտից թրթռում, թպրտում է ձեզ բոլորիդ հիշելիս։ Քո ծիծաղի ջինջ ղողանջները մինչև հիմա էլ իմ ականջներում են, Սաթիկ։ Քեզ նույնպես հիշում եմ, Ագնեսա, և քեզ, սիրելի Գավո, և քեզ,Մայիս։ Ո՞ւր նետեց ձեզ կյանքը և որտե՞ղ եք հիմա։ Դու որտե՞ղ ես Համլետ, և դու Ժորա, և դուք Աբել, Մաքսիմ, Էդիկ… Իսկ քեզ, Լյուդիկ, այդպես էլ չմոռացա երբեք։ Մի՞թե հնարավոր է երբևէ մոռանալ Շուրիկին, Ջուլիետային, Ռոզային, Եվգենիային, Ալբերտին, մյուսներին… Ինչքան մարդիկ հանդիպեցի հետագայում, բայց ձեզ նմանը չկային, սիրելիներս… Ի՜նչ արագ թռավ-անցավ կյանքը և ի՜նչ շուտ ձյուն տեղաց մեր սև մազերին։

…Այն ժամանակ Գրետայի խոսքերից հետո անհոգ ծիծաղեցինք բոլորս, իսկ Մաքսիմը, փոքրիկ Մաքսիմը՝ հարևան Ղազանչի գյուղից, ուրախ-ուրախ ասաց.

–Չէ մի… ո՞վ պիտի լաց լինի։ Ոչ ոք ինձ պետք չէ՝ բացի Ագնեսայից, իհարկե։ Ատեստատս ստացա թե չէ՝ իսկույն ամուսնանում ենք։ Ճի՞շտ չեմ ասում, Ագնեսա։

Ի պատասխան, Ագնեսան փռթկացնում է՝ միաժամանակ շիկնելով մինչև ականջները։

–Շատ պետք ես ինձ…

Միջանցքում նորից պայթում է ծիծաղը։ Ընկեր Մարոն բացում է քննասենյակի դուռը և ասում ։

–Էլ ո՞վ չի հանձնել։

Քննություն չհանձնածները յոթ հոգի են, և նրանց մեջ ես ու Ռուզանը։ Ես հաստատուն քայլերով մտնում եմ ներս, սեղանի վրայից հարցաթերթիկ եմ քաշում և նստում առաջին նստարանին։ Ռուզանը նույնպես ներս է մտնում, մոտենում է սեղանին, սակայն մի պահ տատանվում է՝ ասես վախենալով հարցաթերթիկ վերցնել։

–Ռուզաննա, տոմս վեցրու,-ընկեր Շեկյանը լայն ժպտում է Ռուզանին՝ իբր մի վախենա, կօգնեմ, սակայն Ռուզանը ժպիտով չի պատասխանում նրան, նա թռուցիկ մի հայացք է ձգում ինձ վրա և, անտարբեր վերցնելով հարցաթերթիկներից մեկը, նստում է հարևան նստարանին։ Ես արագ աչքի եմ անցկացնում հարցերը։ Հեշտ հարցեր են, կարող եմ հենց միանգամից պատասխանել, առանց նախապատրաստվելու։

Ընկեր Մարոն ասիստենտ է, նա ժպտադեմ մոտենում է ինձ և հարցնում շշուկով.

–Ինչպե՞ս ես։

–Ոչինչ։

–Տես հա, խնդրում եմ… Ձեռքիցս չես պրծնի, եթե մեդալ չստանաս։

Ընկեր Մարոն հեռանում է, ես հարցական նայում եմ Ռուզանի կողմը։ Նա ասես (իսկ գուցե այդպես էլ կա) իր վրա զգում է իմ հայացքը, շեղակի նայում է ինձ։

–Ո՞նց են գործերը։

Լռին գլխով են անում՝ իբր ամեն ինչ կարգին է։ Կեցցես, Ռուզան։ Ես այնպես եմ ուզում որևէ հաճելի բան ասել նրան։

–Ռուզան…

–Ի՞նչ է։

–Ես սիրում եմ քեզ։

Ռուզանը վախեցած կծում է շրթունքը. նրա աչքերում և սարսափ կա, և չթաքցրած ուրախություն։

–Ցնորվե՞լ ես, ինչ է,– կամացուկ, ժպտաշուրթ ասում է նա։

–Այո։ Չգիտեի՞ր։

Ռուզանը գլխով է անում՝ գիտեր ուրեմն։ Եվ ես ինձ այնպես թեթև ու երջանիկ եմ զգում, ասես արդեն ստացել եմ վերջին ''հինգը''։

–Առաքելյան Մհեր։

Ես ծուլորեն ելնում, գնում եմ գրատախտակի մոտ։ Սկսում եմ պատասխանել իմ հարցերին։ Ոչ ոք չի ընդհատում։ Պատմում եմ ու միաժամանակ աչքի տակով երբեմնակի նայում Ռուզանին։ Նա ժպտում է, գոհ է, մինչև իսկ աչքերը շողում են։ Երբ վերջացնում եմ, դպրոցի դիրեկտոր ընկեր Արամայիսը՝ սովորաբար գովասանքում բավականին ժլատ, ասում է.

–Ապրես, ամոթով չթողեցիր մեզ։

–Իսկապես որ, կեցցես,-ասում է մարզժողկրթբաժնի ներկայացուցիչը՝ թանձրամարմին ու բարձրահասակ մի մարդ։

Ընկեր Մարոն, լուսամուտի մոտ կանգնած, երջանիկ տեսքով նայում է մեկ դպրոցի դիրեկտորին, մեկ մարզժողկրթբաժնից եկած մարդուն, մեկ ընկեր Շեկյանին։ Ընկեր Շեկյանը ևս գոհ է։

Ես և Ռուզանը որոշել ենք աս տարի մնալ կոլտնտեսությունում, արտադրական փորձ ձեռք բերել, իսկ հաջորդ տարին ընդունվել ինստիտուտ։ Ոչ միայն մենք, շատերն են այդպես որոշել։ Սակայն ամեն ինչ այլ կերպ դասավորվեց…

Մի անգամ, դա աշնան սկիզբն էր, ես տուն եկա հանդից և տեսա, որ մայրս լալիս է։ Սկզբում ես նույնիսկ վախեցա՝ կարծելով, թե Հեղինեին ինչ-որ բան է պատահել։

–Մամա, ի՞նչ է պատահել…

Հարևան սենյակից դուրս է գալիս քեռի Հարությունը և լուռ մոտենում է լուսամուտին, սկսում է ծխել։

Ոչինչ չեմ հասկանում և դրանից տագնապն իմ հոգում կրկնապատկվում է։

–Բացատրեք, վերջապես, ի՞նչ է պատահել այստեղ։

Մայրիկը շրջվում, կարի մեքենայի արկղից մի թուղթ է հանում և արտասվելով ու գլուխն օրորելով մեկնում է ինձ։ ''…Շրջանային զինկոմիսարիատը… իսկական զինվորական ծառայության ընդհանուր կանոնադրության համաձայն կարգադրում է…'' Ամեն ինչ պարզ է։ Առաջին պահ ես նույնիսկ ուրախանում եմ, որ ամեն ինչ այսպես բարեհաջող ավարտ ունեցավ, և որ ոչ մի դժբախտություն չի պատահել։

–Թուհ, ես էլ ասեմ ինչ է պատահել։

Ոչ ոք չի արձագանքում ինձ։ Քեռի Հարությունը դեռևս ինքնամփոփ կերպով ծխում է լուսամուտի մոտ կանգնած։ Ինչ-որ տեղից գլխահակ ներս է մտնում Հեղինեն։ Մայրիկը շարունակում է հեծկլտալ՝ ժամանակ առ ժամանակ աչքերը սրբելով գլխաշորի ծայրով։ Անհարմար վիճակ է։ Ուզում եմ ասել, որ այդ բոլորը դատարկ բաներ են, և որ արտակարգ ոչինչ չկա այստեղ, երբ մարդ հասնում է զորակոչային տարիքի, ուրեմն պետք է գնա բանակ, և նման բաներ, սակայն…լռում եմ, զգում եմ՝ եթե փորձեմ խոսել, ձայնս ինձ չի ենթարկվի։Տատս նույնպես արտասուք է թափում՝շուրթերն իրար սեղմած ու գլուխն օրորելով:

Բայց հարկավոր է ինչ-որ բան անել։ Ես մոտենում, նստում եմ մայրիկի կողքին։

–Մամա,-ձայնիս մեջ շինծու ամրակամություն դնելով ասում եմ ես։– Ախր ի՞նչ կա դրա մեջ։ Բանակ է, կգնամ էլ, կգամ էլ, երեք տարին ինչ է որ… Այնպես կանցնի, դու էլ չես իմանա… Հետո էլ՝ մենա՞կ ես եմ բանակ գնում ինչ է…

–Է՜հ, քոռանա տատտ…Ախր, հինգ հոգու ուղարկել եմ, ոչ ոք չի վերադարձել,– ասում է նա ցածր և դարձյալ օրորում է գլուխը։– Գոնե մեկնումեկը վերադառնար։ Հինգը՝ դա նրա չորս եղբայրներն են ու հայրս։ Նրանք բոլորն էլ զոհվել են Հայրենական մեծ պատերազմում։ Մինչև հիմա էլ տատս սրբությամբ պահպանում է նրանց եռանկյունի նամակները, գրված ռազմաճակատից։

–Նրանք էլ էին ասում շուտով կգան, բայց չեկան… Դուրս է գալիս, որ խաբեցին ու չեկան…

Նման դեպքերում մխիթարանքի բառերն անուժ են՝ որևէ ներգործություն թողնելու համար։ Բառերն ինչ կարող են անել, երբ խոսքը վերաբերում է հինգ ջահել-ջիվան տղաների, որոնք գնացին կռվելու հայրենի սրբազան հողը ներխուժած անարգ թշնամու դեմ ու այլևս տուն չվերադարձան…

–Ի՞նչ կարիք կա լացուկոծի,-ասում է քեռի Հարությունը քիչ կոպտավուն տոնով։-Կարծես տասը տարով է գնում։

Մայրիկը հույսով նայում է եղբորը, նա ուզում է հավատալ այն բանին, ինչ ասում է քեռի Հարությունը, բայց, ավաղ, դժվար է հավատալը. այս աշխարհում նա ցավեր շատ է տեսել։

–Պետք չէ զուր տեղն անհանգստանալ,-շարունակում է քեռի Հարությունը։-Փառք աստծո, կռիվ-բան չկա, խաղաղ ժամանակներ են…

Բայց ոչ, այնքան էլ հեշտ չէ տատիս ու մայրիկին համոզելը: Վիշտը մարդուն սովորեցնում է թերահավատությամբ նայել ամեն ինչի, որովհետև ամեն բան էլ, այդ թվում և խաղաղությունը, կարող է ժամանակավոր լինել։ Մայրիկը ծանր հառաչում է՝ ձեզ համար հեշտ է ասելը…

–Գրադարանին գիրք ունեմ հանձնելու, տանեմ հանձնեմ,– ասում եմ ես։

Գիրքը պատրվակ է, ուզում եմ դուրս գալ տնից։ Հեղինեն որոշ կասկածանքով նայում է ինձ։ Նա հավանաբար հասկանում է իմ վիճակը։ Առհասարակ հասկացող աղջիկ է նա, կես խոսքից մարդուն կարող է հասկանալ։ Դրա համար էլ ես շատ եմ սիրում նրան։

–Տար, տար հանձնիր,-ընկճված ձայնով ասում է մայրիկը։

Գրքերը վերցնում, դուրս եմ գալիս տնից։ Բակում Հեղինեն հասնում է իմ ետևից։

–Գրադարանն այսօր փակ է,-ասում է նա աչքերը գետնին։– Տուր գրքերը։

Ես երախտագիտությամբ նայում եմ նրան…Սեպտեմբերին մեր կողմերում տաք եղանակներ են լինում միշտ։ Պատահում է, միայն դեկտեմբերի վերջերին է սկսում եղյամ դնել դաշտերի եզրերին։ Բայց այսօր, չգիտեմ ինչու, ցուրտ է։ Նույնիսկ, թվում է, կարող է ձյուն գալ այս գիշեր։

Բակից ելնում, քայլում եմ ակումբի կողմը։ Գուցե երևա Ռուզանը… Բայց նա չկա՝ ոչ աղբյուրի ճանապարհին, ոչ էլ իրենց բակում, ոչ մի տեղ չի երևում։ Իրիկնային աղջամուղջը գնալով խտանում է։ Ձորերը լցվում են անթափանց մթությամբ և միայն բարձր լեռներն են պարզ երևում՝մերված իրիկնային երկնքի կապտավուն հեռանկարին։ Վճռում եմ ուղիղ գնալ Ռուզանի մոտ՝ տուն։ Առաջ այդպիսի քայլի չէի դիմի երբեք, բայց հիմա գնում եմ։ Սիրտս արագ, անհանգիստ խփում է։ Դեռևս հեռվից ես նկատում եմ Ռուզանին՝ մի խտիտ փայտ գրկին բարձրանում է տուն։ Տեսնելով ինձ, նա փայտն արագ դնում է պատշգամբում, վառարանի մոտ և սանդուխքներն ի վար վազելով իջնում, գալիս է դեպի ինձ։

–Մհերիկ, ի՞նչ է պատահել այսպես ուշ։

–Ինչն է ուշ…Նո՞ր չիջավ երեկոն,-բռնազբոսիկ ծիծաղում եմ ես։ Բայց Ռուզանին չես խաբի։ Նա նայում է ինձ կասկածամտությամբ ու կարծես թե մի քիչ սարսափով։

–Ինչ-որ բա՞ն է պատահել։

–Աստված իմ, նույնիսկ հյուր գնալն էլ վտանգավոր է դառել։

–Հյո՞ւր,-զարմանքից Ռուզանի աչքերը լայնանում են։

–Հյուրն աստծունն է,-պատշգամբից լսվում է Անուշ տատի ձայնը։– Արի, մեր տանը հյուրերն այնքան էլ շատ չեն լինում, որպեսզի հարցնենք, թե ինչու ես եկել։ Բարձրացիր, որդիս, մի ամաչիր…

–Տեսնու՞մ ես,– ասում եմ ես Ռուզանին,-իմաստուն խոսքեր են, սովորիր։

Իմ կատակա-խրատային տոնը, ինչպես երևում է, հանգստացուցիչ ազդեցություն է ունենում Ռուզանի վրա։ Նա ժպտում է։

Բարձրանում ենք պատշգամբ։ Անուշ մայրիկն երկու ձեռքով անսպասելի գլուխս բռնում, համբուրում է ճակատս։ Ես քիչ շփոթվում եմ նման սիրալիր ընդունելությունից, բայց Ռուզանը գոհ է, նա ծիծաղում է։ Պարզ է, նա ամեն ինչ պատմել է արդեն պառավին, այլապես ինչու պիտի նա այդպիսի մտերմությամբ ընդունի ինձ։ Երևի Մարատի մասին նույնպես պատմել է…-Ռուզան ջան, իջիր ներքևի տուն, խնձոր բեր,-ասում է Անուշ մյրիկը։-Թեյնիկն էլ դիր կրակին, թող տաքանա։

Ռուզանն իջնում է ներքևի հարկ։ Տեսնելով պառավի հարցական հայացքը, ես ասում եմ.

–Բանակ եմ գնում, Անուշ մայրիկ։

–Բանա՞կ։

–Ըհը… Միայն թե այդ մասին դեռ առայժմ նրան ոչինչ մի ասեք, ես ինքս կասեմ։

Պառավը ձեռքը ծանր իջեցնում է ծնկանը, հառաչում։

–Վույ, քոռանամ ես։ Բա էդ ո՞նց կլինի։

Ես թոթվում եմ ուսերս՝ իբր, ինչ կա, որ, հայրենիքի պաշտպանությունը մեր երկրի յուրաքանչյուր քաղաքացու սրբազան պարտականությունն է։

–Իմ երկու տղեն էլ մնացին կռվում,-հառաչում, գլուխն օրորում է Անուշ մայրիկը։-Մեծ տղաս նոր էր ուսումը պրծել, դասատու էր գյուղում, փոքրը սովորում էր…Հանգցրին օջախս, որդիս, աստված հավիտյանս հավիտենից հանգցնի նրանց օջախները…

Ռուզանը վերադառնում է կարմրաթուշ խնձորներով լի մի մեծ աման ձեռքին։

–Թեյնիկը դրեցի՞ր,-հարցնում է մայրիկը, փութկոտ սրբելով արցունքները։

–Հա, մեծ մամա,-պատասխանում է Ռուզանը՝ զարմանքով նայելով տատին։ Նա նկատում է, իհարկե, որ պառավը հենց նոր արտասվել է։ Սակայն ոչինչ չի հարցնում։

Պատշգամբում նստած մենք երկար զրուցում ենք տարբեր բաներից, հոնի մուրաբայով թեյ ենք խմում, իսկ հետո, երբ ելնում և ուզում եմ հրաժեշտ տալ, Անուշ մայրիկը կրկին համբուրում է ինձ և արտասվաթոր աչքերով նայելով ինձ, ասում է.

–Բարով գնաս, բալաս, մի մոռացիր մեզ,– և, դառնալով Ռուզանին, ավելացնում է, – ճամփու դիր, եկ։

Փողոցում մութ է, լռություն։ Սպիտակավուն մառախուղը սահում է գետնի վրայով։ Այստեղ-այնտեղ, ինչպես վարագույրների ետևից, աղոտ փայլում են տների լուսամուտները։ Ես մտածում եմ, թե ինչպես ասեմ Ռուզանին բանակի մասին, որպեսզի նրա համար անակնկալ չլինի։ Բայց Ռուզանը կանխում է ինձ.

–Տատս ինչո՞ւ էր արտասվում։ Ինչ-որ բա՞ն է պատահել։ Ես արդեն գիտեմ՝ մեր տղաներից շատերը ծանուցագիր են ստացել զինկոմիսարիատից։ Քե՞զ էլ են կանչել։

–Այո,-ասում եմ ես, քիչ թեթևություն զգալով այն բանից, որ նա որոշ բան գիտի արդեն։-Բանակ եմ գնում։

Ռուզանը հանկարծ կանգ է առնում։

–Դո՞ւ։ Բանա՞կ,-ասում է նա այնպիսի տոնով, ասես հաստատ գիտի՝ բանակ կարող է գնալ ամեն ոք, միայն ոչ ես։– Դու մտածո՞ւմ ես, թե ինչ ես ասում։

–Բանակ հո մենակ ե՞ս չեմ գնում, Ռուզան,-ես թոթվում եմ ուսերս։-Բոլորն են գնում։

–Իսկ ե՞ս։ Առանց քեզ ես ինչպե՞ս պիտի անեմ։ Դու մտածե՞լ ես իմ մասին։

Երեխայական-պարզամիտ այս խոսքերից սիրտս սեղմվում է։ Ես գրկում եմ Ռուզանի ուսերը և զգում եմ, թե ինչպես են նրանք դողում իմ գրկի մեջ։

–Դու կարծում ես ինձ համար հե՞շտ կլինի առանց քեզ։ Չէ՞ որ ես հիմա միայն քեզնով եմ ապրում, Ռուզան…

–Ի՞նչ կարելի է անել,-հարցնում է Ռուզանը միանգամայն շշմած։ Հավանաբար, մինչև այդ պահը նա դեռևս հույս ուներ, թե ես ծանուցագիր չեմ ստացել։ Ես փարատեցի այդ հույսը,և դարձյալ Ռուզանի համար ամեն ինչ անակնկալ էր, որը և շփոթեցրեց նրան այդքան։ Ես խղճում եմ Ռուզանին։ Ես ինձ ևս խղճում եմ… Բայց չգիտեմ, չեմ կարողանում հասկանալ, թե ինչ կարելի է անել, և միայն Ռուզանին ավելի ու ավելի եմ սեղմում իմ կրծքին, շոյում եմ մազերը, ուսերը, մխիթարական ինչ-որ բաներ եմ մրմնջում…

Այսպես իրար գրկած, քարացած, շվար՝ մոտալուտ բաժանման համար, մենք կանգնել ենք դատարկ ու մութ փողոցում, ու չենք ուզում բաժանվել։

Մառախուղն հետզհետե հալվում է, բայց երկինքը մութ է դեռ՝ պատված գորշավուն ամպերով։ Հեռվում, լեռների վրա խուլ որոտում է երկինքը, մերթ ընդ մերթ պայթում են կայծակները՝ մտրակաձև կտրտելով խավարը։ Այնտեղ, լեռներում, հորդ անձրև է տեղում երևի։

–Քեզ համար ցուրտ կլինի… Թեթև ես հագնված, իսկ դրսում խոնավություն է… Դու չե՞ս մրսում։

Այս բառերը ես դժվարությամբ եմ արտաբերում, որովհետև գիտեմ՝ ցուրտն ու խոնավությունը կապ չունեն այստեղ։

–Մի գնա, Մհերիկ,-շշնջում է Ռուզանը մի տեսակ ջերմեռանդորեն։– Մի գնա, լսո՞ւմ ես։

–Դու գժվե՞լ ես, ինչ է,-բռնազբոսիկ ծիծաղով ասում եմ ես։

–Ոչ, չեմ գժվել։ Դու ոսկե մեդալով ես ավարտել դպրոցը, դու իրավունք ունես… Տեր աստված, ախր, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ մենք իսկույն չգնացինք ինստիտուտ։ Ինչո՞ւ մնացինք այստեղ… Եվ այդ բոլորը իմ պատճառով, քեզ թվում էր, թե լավ չեմ պարապել… Ասում էիր այս տարի լավ կպարապենք ու նոր կգնանք ընդունվելու… Ոչ, հարկավոր էր գնալ, գուցե և ընդունվեինք, կսովորեինք միասին, նույն խմբում, և չէինք մտածի բաժանման մասին…

–Ուշ է արդեն,-ասում եմ ես, թեպետ հասկանում եմ՝ ինչ-որ բանում իրավացի է նա։– Ավելի լավ է մտածենք այն մասին, թե ինչ անենք, որպեսզի արագ անցնի այդ երեք տարին։

–Ախր, ես կմեռնեմ առանց քեզ,-համարյա ճչում է Ռուզանը։– Մտածելն անգամ ահավոր է՝ ամբողջ երեք տարի։ Ես չեմ դիմանա…

–Իսկ ի՞նչ կանես,-ակամա ժպտում եմ ես։

–Չգիտեմ, Մհերիկ, սիրելիս, հարազատս։ Վշտից կմեռնեմ։ Ախր, երեք տարին… Հաշվիր, տես քանի օր է անում։

–Դու ինձ շուտ-շուտ նամակ գրիր, և տարիները արագ կանցնեն, չես էլ նկատի, թե ոնց անցան։ Գրելո՞ւ ես ինձ։

Նա դեմքը սեղմում է իմ կրծքին։

–Մհերիկ, դու երբ պիտի վերջ տաս քո հիմարավուն հարցերին։ Էլ ո՞ւմ պիտի գրեմ, եթե ոչ քեզ։

Անձրևը, երևում է, մոտենում է գյուղին։ Մթան մեջ լսվում է նրա հետզհետե մոտեցող վշշոցը։

–Այսպես կկանգնեի ու կսպասեի քեզ երեք տարի,– արտասանում է Ռուզանը, և նրա աչքերն իսկույն լցվում է վճիտ արցունքով։

–Հազիվ թե դա հաջողվի քեզ,-ժպտում եմ ես։ Լսո՞ւմ ես ձայնը՝ տես ինչ անձրև է մոտենում գյուղին։

–Հետո ինչ։

Ցանկապատներից այն կողմ, խավարի մեջ, մի լուսամուտ է բացվում։ Անուշ մայրիկն է երևի։ Նա է։ Չանցած մի րոպե լսում եմ նրա ցածր ձայնը.

–Ռուզան, տուն եկ, անձրև է սկսվում։

Անձրևի խոշոր կաթիլներն ընկնում են այս ու այնտեղ։

–Դեհ, գնա,-ասում եմ ես։– Կթրջվես հանկարծ։

–Դու էլ գնա,-ասում է Ռուզանը և այստեղ, նրա մեջ ըստ երևույթին, շատ զարմանալի մի միտք է ծագում. ես դա նրա հայացքից եմ զգում։-Ինչ կլինի, եթե կանգնես անձրևի տակ ու մրսես-հիվանդանաս,-ասում է նա,-ոչ ծանր, իհարկե… գուցե այնժամ չտանեին քեզ որոշ ժամանակ։ Դե, ինչ ես ծիծաղում, Մհերիկ։

–Ի՞նչ պիտի լինի, միևնույն է, ես չեմ հիվանդանա։ Ես քարի պես պինդ եմ… Դե լավ, գնա, թե չէ տատիկդ կկարծի թե քեզ փախցրել եմ։

–Դու էլ փախցրու…-վերջապես ժպտում է Ռուզանը։

–Ես սև այծենակաճ չունեմ, որպեսզի թաքցնեմ քեզ նրա մեջ։ Լավ, գնա, վաղը կհանդիպենք։

Ռուզանը դանդաղ շրջվում և գնում է իրենց տան կողմը։ Ես նրա ետևից նայում եմ այնքան ժամանակ, մինչև նա բարձրանում է սանդուխքներով։

Երբ մեր փոքրիկ գյուղից մի մարդ անգամ հեռանում է, դա իսկույն զգացվում է։ Թվում է դատարկվում է նրա տեղը և մարդիկ զգում են այդ դատարկությունը՝ ինչպես թատրոնում, ուր ներկայացման ժամանակ հանկարծ մեկը ելնում, թողնում է դահլիճը։ Իսկ հիմա միանգամից տասներկու հոգի հեռանում են գյուղից։ Հիմնականում մեր դասարանցիներն են։ Տղաներից մեզ հետ չեն մեկնում լոկ Մարատը, Ռուբենը, Մաքսիմը և Զավենը։ Նրանք մեզնից մի տարով փոքր են և եկող տարի են միայն գնալու զինվորական ծառայության։

Մենք խայտաբղետ կազմով քայլում ենք փոշոտ ճանապարհով։ Բաբկենի ապրանքատար հին ավտոն սպասում է մեզ գյուղատակին. դրանով ենք գնալու մինչև շրջկենտրոն։ Ռուզանը լուռ գալիս է իմ կողքից և մատների ծայրով գողունի սրբում է արցունքները։ Լիլիթն էլ է եկել ճանապարհելու…Նա գլուխը կախ քայլում է որոշ հեռավորության վրա, բայց ես տեսնում եմ, թե ինչպես է ժամանակ առ ժամանակ թռուցիկ հայացքներ գցում իմ կողմը։ Ես ու Լիլիթը ոնց որ արդեն վաղուց հաշտվել ենք, սակայն օտարության սառնությունը մեր մեջ, այնուամենայնիվ դեռ մնում է։

–Լիլիթ, դու ինչո՞ւ շարունաակ լռում ես,-դառնալով նրա կողմը, հարցնում եմ ես։

–Ի՞նչ ասեմ,-հազիվ լսելի արտասանում է նա շիկնելով։ Ռուբենը թեթև քաշում է թևս։ Տեսնում եմ՝ նա ինչ-որ բան է ուզում ասել ինձ։ Գյուղից մինչև այստեղ հարմար պահ էր փնտրում, որ ասեր։ ''Ի՞նչ է'',-հայացքով հարցնում եմ ես։

–Մհերիկ, ներիր այն բանի համար,-ցածրաձայն ասում է Ռուբենը՝ գրկելով թևս ու ուսով սեղմվելով ինձ։

–Ի՞նչ բան,-չեմ հասկանում ես։

–Այն էլի… որ Մարատի հետ եկանք ձորը…

Ես նոր միայն գլխի եմ ընկնում, թե ինչի մասին է խոսքը։

–Ես դա վաղուց մոռացել եմ արդեն

–Ապրես,– ասում է Ռուբենը:

–Յուրաքանչյուր օրը՝ մի նամակ,– արմունկս ցնցում է Ռուզանը։-Լսո՞ւմ ես ինձ։ Որպեսզի ամեն օր նամակ լինի։

–Անպայման,-ժպտում եմ ես։– Այսինքն ամիսը երեսուն նամակ։

Ռուզանը չի վիրավորվում, բայց ձևացնում է, թե վիրավորված է։ Եվ այն էլ խիստ։ Զայրացկոտ նայում է ինձ, բայց հետո չի դիմանում, սկսում է ժպտալ արցունքների միջից։

Ինչ-որ մեկը մեր հետևից կամացուկ ասում է.

–Եկող տարի ես էլ եմ գնում բանակ։ Նայիր՝ որպեսզի օրական մի նամակ ստանամ քեզանից։ Հասկացա՞ր։

Ես ձայնի վրա շրջվում եմ ետ։ Զավենն է։ Նա և Հեղինեն քայլում են կողք-կողքի։ Մտնում եմ Զավենի թևը, որոշ ժամանակ քայքլում ենք լուռ, հետո նրան մի կողմ եմ քաշում։

–Զավեն,– ասում եմ ես,– քեզ հետ մոտ ընկերներ ենք եղել… և դու գիտես, որ… մի խոսքով, մեր հայրը զոհվել է կռվում… Հեղինեին, տես, չնեղացնես… Լավ հիշիր խոսքս, մի բան պատահի, կգամ, երկուսիդ վերջն էլ կտամ…

–Մհերիկ, դու գիտես ինձ…ես կյանքս անգամ չեմ խնայի նրա համար…-Զավենը շփոթված նայում է չորս կողմը։

–Լավ, պայմանավորվեցինք,-սառը նետում եմ ես։

Հասնում ենք գյուղատակի բարձր, մինչև երկինք հասնող չինարիներին։ Այդ չինարենիները գիշեր ու ցերեկ օրորվում, խշշում են մեծ ճանապարհի վրա։ Քամի չկա այսօր, ջինջ արև է, բայց միևնույնն է, մեղմիկ օրորվում, խշշում են նրանք, ասես հրաժեշտի խոսքեր են շշնջում մեզ։

Կոմբայնավար Գարեգինը, առանց որի ոչ մի ուրախություն չի լինում գյուղում, ուսապարկից հանում է զուռնան, սկսում նվագել։ Անուրախ, թախծոտ նվագ է դա, կատարածու Սիմոնը մոլեգնորեն խփում է դհոլը՝ ամեն հարվածից ցնցելով գլուխը ինչպես կաթվածահար։

Լեռներն ու ձորերը արձագանքում են երաժշտությանը։ Մենք հրաժեշտ ենք տալիս մեր հարազատներին և հերթով բարձրանում ապրանքատարի թափքը։ Կանայք արտասվում են, իսկ տղամարդիկ, ապրանքատարի մոտ հավաքված լուռ ծխում են լրագրից սարքած հաստ գլանակները և երբեմնակի խորհուրդներ են տալիս, թե ինչպես պահենք մեզ այնտեղ, բանակում։ Դա ինքնին հասկանալի է, նրանցից շատերն անցել են պատերազմի դաժան ճանապարհներով, հասնելով մինչև Բեռլին։

Համարյա ամբողջ գյուղն է եկել ճանապարհելու, նրանք, երևի հիշում են իրենց որդիներին, եղբայրներին, հայրերին, որոնք վաղուց, շատ տարիներ առաջ, ահա այսպես մեկնել են բանակ ու այլևս չեն վերադարձել։ Պատերազմ էր այն ժամանակ, այստեղ, այս չինարենիների տակ կանգնած, գյուղը ճանապարհեց նրանց արցունքն աչքին և այդպես արցունքն աչքին մինչև հիմա էլ պահում է նրանցից շատերի ճամփան, որ, ով գիտի, ո՞րտեղ ընկան, ո՞ր երկնքի տակ… Էհ, ինչքան բան են տեսել այս չինարենիները և ինչ կպատմեին, նրանք եթե կարողանային պատմել…