ԱՅՆ ՀԵՌԱՎՈՐ ԱՄՌԱՆԸ (Վիպակներ, պատմվածքներ)

Ասծատուրը մինչև առավոտ մնաց նրանց մոտ£ Լուսադեմին, վեր կենալով տեղից, նա ցանկացավ գնալ, սակայն Ավետիսը բաց չթողեց, բացատրեց, որ փողոցում հանկարծ կարող են տեսնեել նրան, ավելի լավ է մնա մինչև երեկո և մութն ընկնելուց հետո գնա£ Հետո էլ, միևնույն է, եթե Ասծատուրն ուզենար էլ գնալ, չէր կարող, գիշերը Սիրանուշը կարկատել, լվացել էր նրա վերնաշապիկը , որ մինչև հիմա չէր չորացել, իսկ տանը նրան հարմար ուրիշ շոր չկար£

–Երեխան վերցրու, գնա ձերոնց մոտ մինչև հանդից կգամ,– ասաց Ավետիսը և մի անգամ ևս պատվիրելով կնոջը ոչ ոքի ոչինչ չասել, գնաց աներոջ մոտ՝ խնդրելու նրա եզները£ Իհարկե, նա դա կարող էր վաղը կամ մյուս օրն էլ անել, շտապելու առանձնահատուկ բան չկար, բայց Ավետիսը մտածեց, որ անհրաժեշտ է հենց այսօր անել դա. համագյուղացիները սովորաբար հազվադեպ են տեսնում նրան գյուղում, և եթե նա այսօր մնա տանը, ապա դա կարող է ինչ-որ կասկած առաջացնել նրանց մեջ£

Ետմիջօրեին, երբ նա վերադառնում էր անտառից՝ սայլի ետևից երկու մեծ գերան տված, գյուղի ծայրին նրան պատահեց նախրապան Սարգիսը՝ մթամած, ինչպես սև ամպ£ Նախրապանի տեսքը Ավետիսին զարմացրեց, որովհետև սա գյուղում կենսուրախ մարդու համբավ ուներ£

–Ավետիս,– արտասանեց նա՝ հոնի մահակով փորփրելով գիշերային հորդ անձրևից հետո խոնավացած հողն ու աշխատելով չնայել Ավետիսին,– Գիտե՞ս ինչ, լավ կլիներ, որ, ոնց ասեմ® այսինքս, որ տուն չգնայիր՝ լավ կլիներ®

–Էդ ինչո՞ւ,– հարցրեց Ավետիսը, զգալով, թե կրծքի տակ ինչպես է խփում սիրտը վատ նախազգացումից£– Խոսիր տեսնենք, հը£

–Դժբախտություն է եղել էնտեղ, քեզ մոտ, Ավետիս£ Մի ժամ առաջ քո հյուրին տարան£ Թակեցին խեղճին, ոնց թակեցին£ Կապեցին ծառին ու մահու թակ տվին®

Արյունը խփեց Ավետիսի դեմքին£ Նա պոռթկումով նետվեց նախրապանի վրա և, նրա հնամաշ պիջակի մերակներից բռնելով, սկսեց ցնցել նրան£

–Խաբում ես®Դու խաբում ես£ Դա չի կարող պատահել£

Սարգիսը իրենից ուժով պոկեց նրա ձեռքերը£

–Խելառ, ի՞նձ ինչի համար£ Քո էդ Հայկազ շան տղան է հայտնել£

–Հայկա՞զը£ Ո՞նց թե£ Նա ոչինչ չգիտի£ Խաբում ես, ես քու լավի®

–Աստված տա, որ խաբեի® Բայց դե, բանն էլ հենց էն է, որ չեմ խաբում® Մտել է, ասում են, ձեր տուն, ուրեմն, որ, իբր, քեզ հետ անտառ գնա, իսկ էնտեղ, ուրեմն, քո կնիկ Սիրանուշը նրան հարցրել է, թե, իբր, ի՞նչ մարդ է էն մարդը, որ գիշերը քեզ հետ եկել է, գուցե ինքը գիտի® Մի խոսքով, թե իրականում ոնց է եղել, չգիտեմ, գուցեև ուրիշ կերպ է եղել® հազար ու մի բան են ասում® Դե, դա էլ իսկույն վազել, հայտնել է տանուտերին® Իր օրում մեզ մոտ էդպիսի բան չէր եղել, ամբողջ Ղարաբաղով մեկ խայտառակ արեց մեզ էդ ավազակ շան տղան® Դու, Ավետիս, լավ կանես, չգնաս տուն® Ամեն ինչ կանցնի, կհանդարտվի, կգնաս®

–Սիրանուշի՞ն էլ են տարել£

–Չէ, Սիրանուշին ինչո՞ւ,– քմծիծաղեց Սարգիսը£– Ընդհակառակը, երևի շնորհակալություն են ասել, որ օգնել է® Սպասիր, Ավետիս, ու՞ր ես գնում£

–Դեն կաց£– Ավետիսը մոլեգնաբար մի կողմ հրեց նախրապանին, որն ուզում էր ետ պահել նրան£ «Սպանված եղնիկը մեջքին, գինին ձեռքին ու քենը սրտում մեր տուն եկավ,– մռնչած Ավետիսը£– Ոչ, ծուռ էր միտքը® Կեղծ էր ուրեմն, ամեն ինչ կեղծ էր® Ոչինչ, հիմա կտեսնենք՝ ով ես դու, ով եմ ես®»£

–Խելքդ գլուխդ հավաքիր, միևնույն է, նրան ոչնչով չես կարող օգնել£ Կանգնիր£

Սակայն Ավետիսն այլևս նրան չէր լսում£ Ձեռքով հրացանը սեղմած կողքին, որպեսզի չճոճվի, նա վազեց դեպի Հայկազի տունը, և հենց այդպես, առանց կանգ առնելու, նետվեց բակ հենց այն պահին, երբ Հայկազը, դռան առջև, սանդուղքներին նստած, կիրզայե երկարաճիտ սապոգները քաշում էր ոտքերին՝ հավանորեն պատրաստվելով մեկնել կենտրոն՝ ցուցմունք տալու£ Տեսնելով Ավետիսին, նա թռավ ոտքի, մեռելի պես գույնը գցեց£ Աջ ոտքի սապոգն այդպես էլ մնացել էր ոտքից կախ£

–Ստոր մարդիկ իրենց գործերում միշտ էլ հաջողության են հասնում, և դա այն պատճառով, որ նրանք ազնիվ մարդկանց հետ վարվում են ոնց որ ստորների հետ, իսկ ազնիվ մարդիկ, ընդհակառակը, ստորների հետ վարվում են ինչպես ազնիվ մարդկանց հետ,– խոսեց Ավետիսը՝ դժվարությամբ արտաբերելով բառերը£– Հը, ստացա՞ր երկու ոսկի տասնոցը£– Եվ ուսից վար բերելով հրացանը, քաշեց հրահանները£

Հայկազը՝ կարծես կախարդված, նայում էր իր կրծքին ուղղված հրացանի զույգ փողերին£

–Ավետիս, ես® Սպասիր, Ավետիս, դու ինքդ էլ չգիտես, թե ինչ փորձանք®

Նա չհասցրեց վերջացնել խոսքը, Ավետիսը կրակեց առանց նշան բռնելու՝ հենց ազդրի վրայից՝ մի ձեռքում պահելով հրացանն ու չզգալով դրա ծանրությունը£ Կրակոցը հնչեց չոր ու կարճ, ասես անտամուկ ճյուղ փշրվեց£

Հայկազն օրորվեց, մի երկու քայլ արեց՝ ետևից քարշ տալով կիսահագած սապոգը, հետո դանդաղ ծնկի եկավ, ջղաձգվեց ու երեսնիվայր փռվեց գետնին£

Ավետիսը թափով շրջվեց, դուրս եկավ փողոց և այստեղ, երես առ երես, հանդիպեց Հայկազի կնոջը՝ Զաբելին£

–Ավետի՞ս£ Դու մեր տա՞նն էիր£ Այդ ի՞նչ է եղել քեզ£ Երեսիդ գույն չկա£

–Գնա նրա մոտ, էնտեղ պառկած է£

Զաբելը նայեց նրա ձեռքի հրացանին£

–Ո՞վ,– ճչաց նա, ձեռքերը բարձրացրած, կույրի պես օրորվելով մտավ տուն£

Մի րոպե անց այնտեղից լսվեց նրա աղեկտուր ողբը£

Արդեն տուն մտնելիս, Ավետիսը շուռ եկավ ետ և տեսավ, որ համագյուղացիները խուռներամ վազում են իր տան կողմը£

Ներսից լացի ձայն էր գալիս£ Սիրանուշն արդեն լսել էր սպանության մասին և, երեսնիվայր ընկած հնամաշ կարպետով ծածկված թախտին, բարձրաձայն լալիս էր£ Դուռը, ամուսնու ոտքի հարվածից, շրխկոցով զարկվեց պատին£ Սիրանուշը վեր թռավ տեղից և, շրջազգեստի թևքով փութկոտ սրբելով արտասվաթոր դեմքը, նայեց ամուսնու կարմրած աչքերին£ Ավետիսը կանգնել էր դռների մեջ՝ ձեռքում սեղմած երկփողանին, և օրորվում էր հարբածի նման£

–Ավետիս®

–Դեհ, կնիկ, պատմիր, թե ինչպես մատնեցիր աստծու հյուրին, իսկ իմ բարի անունը կոխկրտեցիր ցեխի մեջ® Պատմիր, կնիկ, ինչո՞ւ ես լռել® Կարողացել ես մատնել, կարողացիր և պատասխան տալ®£– Նա դանդաղորեն բարձրացրեց հրացանը£ Մահվան սարսափը ցոլցլաց դեռետի կնոջ լայնացած աչքերում£ Նա ճչոցով ընկավ ամուսնու առջև՝ մի ձեռքով բռնելով հրացանի փողն ու մյուս ձեռքով գրկելով ամուսնու ոտքերը£

–Ես մեղավոր չեմ,– թոթովում էր նա ոնց որ զառանցանքի մեջ՝ կցկտուր կերպով կուլ տալով բառերը, ասես վախենալով, որ չի հասցնի ավարտել խոսքը£ -Մեղավոր չեմ ես, սիրելիս, թանկագինս, հարազատս® Մեղավոր չեմ, ես դա չէի ուզում® Հայկազն արեց® Նա ահաբեկեց ինձ, նա ասաց, որ մեզ բոլորիս կքշեն Սիբիր, տաժանակրության£ Ես չէի ուզում մատնել® Էն մարդու շապիկը տեսել էր բակում® կախել էի, որ չորանա® Հարցրեց, թե ո՞ւմն է£ Մտածեցի՝ քեզ հետ հազար անգամ հաց է կտրել, վատ բան չի անի®

Ավետիսը ոտքով մի կողմ հրեց նրան, սակայն Սիրանուշը սուգ ու շիվանով կրկին փաթաթվեց ամուսնու ծնկներին, սկսեց համբուրել ոտքերը և այդպես նրա ոտքերը գրկած, աղաչում-պաղատում էր ներել իրեն® Հանկարծակի ինչ-որ բան հիշելով, նա պոկվեց ամուսնուց, իրեն գցեց միջնորմի ետևը, ուր քնած էր որդին, ընդոստ շարժումով վերցրեց մանկանը և կրծքին սեղմած, դուրս եկավ միջնորմի ետևից, և կանգնելով ամուսնու առջև, ասաց հոգնատանջ ձայնով.

–Դե, հիմի կրակիր® Մեզ երկուսիս էլ սպանիր£ Ես դրա համար վախեցա, երբ լսեցի Սիբիրի մասին£ Այնպես որ, երկուսով էլ մեղավոր ենք£ Սպանիր£ Դե, կրակիր®

Որդին՝ դեռևս ոչինչ չհասկանալով այդ ամենից, քնատ ու վախեցած, նայում էր հորը£

–Անիծյալ լինես դու®– ասաց Ավետիսը խռպոտ ձայնով£– Անիծյալ լինես դու® Թող անիծյալ լինեք բոլորդ էլ®

Նա դուրս եկավ տնից, կանգնեց մի պահ՝ նայելով բակում խռնված մարդկանց£ Եվ, ակամա ձեռքում սեղմելով հրացանը, գնաց դեպի բակի դռնակը£ Ամբոխը լուռ ու ահաբեկ ճամփա տվեց նրան£

Ավետիսն անցավ տնամերձ այգիների արանքով, երկար ժամանակ գնում էր այդպես՝ գլխիկոր, առանց ետ նայելու, ինչ-որ տեղ ծառերը ծածկեցին նրան տեսողությունից, հետո կրկին երևաց ձորերի վրա իջնող ճանապարհին, և գյուղը հասկացավ, որ նա գնում է Շուշի՝ կամովին հանձնվելու իշխանությանը£

®Եվ հիմա վերադարձել է նա հեռավոր ճանապարհներից և ասես ոչինչ չի փոխվել այս երկար, շատ երկար տարիների ընթացքում£ Զարմանալի է, ինքն այնտեղ, այդ հեռուներում միշտ ապրել է այստեղի կարոտը սրտում, բայց ահա եկել է, վերջապես տեղ է հասել հեռուներից ու չգիտես ինչու, իրեն զգում է որպես կողմնակի, օտար մի մարդ, որին ոչ ոք չէր սպասում այստեղ£

«Ես նախկին Սիրանուշը չեմ, Ավետիս,– մտովի խոսում էր Սիրանուշը£– Ուրիշ եմ ես, օտար£ Չար ու դաժան£ Կյանքն է այդպիսին դարձրել ինձ£ Անմարդ կնոջ իմ բաժին սև կյանքը® Գիշեր-ցերեկ հանդերն ընկած աշխատել եմ, ֆերմաներում եմ տանջվել, որտեղ դժվար է եղել՝ ուղարկել են էնտեղ, անշոր, երբեմն ոտաբոբիկ, երբեմն մի կտոր հացի կարոտ£ Այդպես եմ ապրել, այդպես եմ երեխա մեծացրել® Ինչո՞ւ ես եկել® Ինչո՞ւ այդպես ուշ ես եկել£ Մեր բաժին կյանքն անցել է արդեն£ Մեր կողքով անվերադարձ անցել-գնացել է®»£

–Իսկ որտե՞ղ էիր այսքան ժամանակ,– տևական լռությունից հետո վերջապես հարցրեց Սիրանուշը£

Ավետիսը իրանով շրջվեց, նայեց կնոջը, և ամուսնու հայացքում այնպիսի սառնություն կար, որ Սիրանուշը բնազդաբար մի կողմ քաշվեց£

–Դու չե՞ս ներել ինձ, Ավետիս®,– նվաղուն ձայնով ասաց նա£– Մինչև հիմա չե՞ս ներել£

Ավետիսը դանդաղ տարուբերեց գլուխը£

–Ոչ£

–Էլ ինչո՞ւ ես եկել£ Ինչո՞ւ ես վերադարձել այսքան տարիներ հետո£ Դու մեզ համար վաղուց չկաս,– դաժանորեն արտաբերեց Սիրանուշը£-Ինչո՞ւ ես եկել մեզ մոտ£ Ո՞վ է քեզ կանչել£

–Իմ որդին£

–Ի՞նչ£ Ի՞նչ գործ ունի այստեղ որդին£

–Ես պետք է նրան պատմեմ ամբողջ ճշմարտությունը, այն ամենը, ինչ ինձ հետ եղել է®

–Ոչ,– աղաղակեց Սիրանուշը վախեցած£– Ոչ£ Դու դա չես կարող անել£ Եվ նա չի էլ հավատա քեզ£ Հայրը նա չէ, ով քեզ աշխարհ է բերում՝ ինչպես անցորդն է ոսկոր նետում շանը՝ մի րոպե անց մոռանալով այդ մասին, այլ նա, ով դաստիարակում, մեծացնում է որպես պիտանի մարդ, ով կարող է փոխարինել երեխայի հորը, երբ նա այլևս չի լինի£ Իսկ ես փոխարինել եմ, ես նրա համար և° հայր եմ եղել, և° մայր£

–Սիրանուշ£

–Չեմ ուզում ժխտել, դու այնտեղից… ծանրոցներ ես ուղարկել, բայց այդ մասին նա չգիտի, ինքս եմ գնացել Կիչանի փոստից ծանրոցները ստանալու, և, բացի այդ, ծանրոցով երեխա չեն դաստիարակում, հարկավոր էր հոգատար ձեռք ու հայրական դաստիարակություն£ Ով չի կարող կատարել հոր պարտականությունները, նա իրավունք չունի հայր լինել£

–Միևնույն է, ես կխոսեմ նրա հետ£

–Աստված իմ, որտեղի՞ց եկավ® Ախր, ո՞վ ես դու նրա համար£ Ոչ ոք£ Անծանոթ, օտար մի մարդ£ Մեկը, որ լքել է իր ընտանիքը£ Մարդ է սպանել® Մարդասպան է այսինքն® Նա քեզ տեսնել անգամ չի ուզում£ Լսո՞ւմ ես, չի ուզում®£– Վերջին խոսքերը նա ասաց` ձեռքերը տանելով դեպի կուրծքն ու մատներով սեղմելով պարանոցը՝ կարծես ցանկանալով խեղդել ինքն իրեն£

Ավետիսը լուռ հետևում էր այն բանին, թե նա ինչպես էր դեսուդեն ընկնում՝ նյարդայնորեն ճրթճրթացնելով մատները£

–Նստիր,– վերջապես ասաց Ավետիսը£

Կինն անշարժացավ այդ հրամայական տոնից, արագ շրջվեց դեպի ամուսինը£ Սա հայացքով ցույց տվեց անկյունում դրված աթոռակը£ Սիրանուշը նստեց£ Ավետիսը երկար նայում էր գետնին՝ ասես մտածելով, թե ինչից սկսի£

–Իսկ դու ի՞նչ գիտես իմ կյանքի մասին,– ասաց նա անսպասելի խրոխտ ձայնով£– Ոչինչ չգիտես£ Դու ինձ մարդասպան կոչեցիր® Դա ճիշտ է, ես մարդ եմ սպանել, դատապարտվել տաժանակրության® Ահա հենց այդ բոլորի մասին էլ ուզում էի պատմել իմ որդուն, որովհետև տեսնում եմ, դու շատ ես ջանացել, որպեսզի անհետ ջնջես ինձ նրա սրտից® Երևի նրան նույնիսկ թվում է, թե մեծ ճանապարհի ավազակ է իր հայրը£

–Եվ ոչ միայն նրան,– գոչեց Սիրանուշը£– Այո, ես եմ ջանք թափել, ես® Միթե՞ դու չէիր, որ հրացանը քաշած ուզում էիր սպանել ինձ՝ քո կնոջը£ Ասա, մի՞թե դու չէիր այն£

–Սպասիր,– ընդհատեց Ավետիսը£ Հեգնական արտահայտությունը դրոշմվել էր նրա տանջահար, անարյուն դեմքին£ Նա խոսեց առանց ձայնը բարձրացնելու, սակայն յուրաքանչյուր բառը քար լռության մեջ հնչում էր ծանրակշիռ ու հատու£– Դու ժանդարմներին մատնեցիր նրան, ով պատրաստ էր իր կյանքը զոհել հանուն մեր սուրբ հողի£ Ինչ վերաբերում է ինձ՝ դա դու էլ գիտես£ Ես գնդակահարել եմ մի սրիկայի, որը քո օգնությամբ մատնել էր փոթորկալից գիշերը քո® մեր տանն ապաստան գտած մարդուն® Անողոք թշնամու հետ այդպես չեն վարվում£ Իսկ գիտե՞ս դու, արդյոք,– Ավետիսի հայացքը շափաղեց Սիրանուշին,– գիտե՞ս, որ երեք օր անց Շուշվա մոտ, Կարկառի ձորում նրան՝ այդ մարդուն, կախեցին ծառից և, ասում են, արտասուքները հոսում էին նրա աչքերից՝ քանի դեռ կախված էր£ Դու գիտե՞ս այդ մասին£

Սիրանուշը երկու ձեռքը սեղմեց ականջներին և աղաղակեց սարսափով.

–Լռիր£ Չեմ ուզում լսել,– նա փորձ արեց ելնել, բայց ամուսնու ահեղ ձայնը նրան կրկին գամեց տեղում£

–Նստիր£ Նստիր և լսիր£ Դու պետք է մինչև վերջ լսես ինձ£ Ահա թե ինչու ես սպանեցի Հայկազին£ Եվ դրա համար էլ գնացի տաժանակրության£ Ամբողջ երեք տարի ծանր տանջանքներ կրեցի այնտեղ£ Երկու անգամ փախա կալանքից, և երկու անգամ էլ բռնեցին ինձ, մահու ծեծ տվին… Ես մեկնում եմ ռազմաճակատ և մեկնելուց առաջ եկա որդուս տեսնելու£

–Նա նույնպես գնում է ճակատ® Նա կամավոր է մեկնում®,– մարող շշուկով ասաց Սիրանուշը£– Առավոտյան, դեռ լույսը չբացված, պետք է ճանապարհվեն շրջկենտրոն£

Ավետիսը բարձրացավ տեղից, երկար ժամանակ մտասույզ առաջ ու ետ էր քայլում, հետո նստելով կնոջ դիմաց, ասաց.

–Կանչել տու գա, ես ուզում եմ քո ներկայությամբ խոսել նրա հետ£ Թող նա չամաչի իր հոր համար, թող բաց ճակատով նայի մարդկանց®

–Ոչ,– արդեն ընկճված, նվաղկուն ասաց Սիրանուշը£– Ես նրան չեմ կանչի£ Դու ուզում ես կործանել ինձ£

–Դու ինքդ ես քեզ կործանել£ Կանչիր նրան, ես գիտեմ, դու նրան դիտմամբ ուղարկեցիր£ Կանչիր, ես ուզում եմ խոսել նրա հետ£ Այս ամբողջ տարիներին այդ մասին եմ երազել£ Կանչիր, խնդրում եմ քեզ®

–Ոչ, Ավետիս, մի խնդրիր, միևնույն է, ես չեմ կանչի նրան®

Անսպասելիորեն դուռն աղմուկով բացվեց£ Սիրանուշը վախեցած շրջվեց դռան կողմը և տեսավ որդուն£ Նա կանգնած էր դռների մեջ, և նրա դեմքը մթնած էր ու կտավի պես գունատ£ Որդին նայում էր ոչ թե մորը, այլ՝ հորը, որն անակնկալի եկած, ակամա բարձրացավ տեղից ու մնաց այդպես կանգնած՝ ակնասևեռ նայելով որդուն ու ինքն էլ չիմանալով իր անելիքը£

–Հայրիկ, ես ամբողջ ժամանակ կանգնած էի պատուհանի տակ,– խոսեց որդին դողդոջուն ձայնով£– Ես ամեն ինչ լսեցի£ Ես կուզենայի ասել® որ արժանավոր մարդը նա չէ, ով թերություններ չունի, այլ նա, ով արժանիքներ ունի®

Հոր աչքերը միանգամից լցվեցին, սակայն նա կարողացավ հավաքել իրեն, նույնիսկ ժպտաց և արցունքների միջից նայեց որդուն£

Նրանք կանգնած էին դեմ-դիմաց՝ հայր և որդի, և նրանց բաժանում էր ընդամենը երկու քայլ£

ԷՊԻԼՈԳ

Նրանք ճանապարհ ընկան այգաբացին£ Ճանապարհի այս ու այն կողմ, դեռևս մթնամութ թփուտներից ու ծառերի վրայից, վշտամորմոք երգում էին քնից նոր ելած թռչունները, լուսաբացի ցողը վրան՝ տամուկ ծփյունով տարուբերվում էին հասած արտերը, ետևից, գյուղի կողմից, լսվում էին շների բեկբեկուն հաչոցները, աքաղաղների վաղորդյան կանչերը£

Մի տեղ, վերջին ոլորանի վրա, որից այն կողմ այլևս չէր երևալու գյուղը, կանգ առան, նայեցին ետ£ Արևը չկար դեռ, բայց նրա կարմիր հրացոլքից պարզորոշ երևում էր լեռնային գյուղը՝ վշտից փոքրացած, կուչ եկած£ Երևում էին գյուղի շուրջ բոլոր փռված սարերը, անտառները, թափանցիկ ոսկեշղարշով պարուրված անթիվ, անհամար հանդերը, որ հիմա բանակ գնացողներին թվում էին տխուր, անմարդ ու ամայի£

Դեռ գյուղից դուրս չեկած՝ կարոտը հորձանք տվեց նրանց հոգում£

-Քո օդ ու ջրին մատաղ, Հնձախութ, մեկ էլ ե՞րբ կտեսնենք քո անուշ դեմքը, և կտեսնե՞նք արդյոք®

Նրանք կրկին ճանապարհ ընկան£ Նրանք գնում էին կրակներին ու մահերին ընդառաջ® Եվ նրանց շարքերին ձուլված, մշտապես կողք-կողքի, միասին քայլում էին նաև հայր և որդի®

Շատ տարիներ հետո լեռնային Հնձախութ գյուղում, բարձունքի վրա, մարմարյա հուշարձան կանգնեցվեց՝ ի հիշատակ կռվի ահեղ դաշտերում ընկած որդիների£ Գյուղը հոր և որդու անուններն ու դիմանկարները տեղադրեց կողք-կողքի, հավետ անբաժան£

Հայր և որդի, սպիտակ մարմարից կարոտաբաղձ նայում էին առաջ, իսկ առջևում գյուղն էր՝ ցիրուցան թաղամասերով, շուրջը՝ հասած արտեր, ուր ալիքաձև թափառում էր արծաթյա քամին®

========================

ՄԱՆԿՈՒԹՅԱՆ ԿԱՊՏԱՋԻՆՋ ԵՐԿԻՆՔԸ

Մեր գյուղը՝ Հնձախութը, հեռո՜ւ-հեռու է։ Ասես թաքնված ճանապարհներից՝ տապր է կացել խոր ձորերի մեջ, և միայն Սառնատուն լեռան կատարից է պարզորոշ երևում այն՝ շրջապատված երկնքոտ սարերով, զով անտառներով, այդ անտառների մեջ կորսված անթիվ, անհամար դաշտերով ու մարգագետիններով։

Փոքր է մեր գյուղը, փոքր, մի երկու հանդաչափ տարածություն է նաև նրա գլխավերևում, բարձրաբերձ լեռնագագաթներին հենված երկինքը, որ ներքևից, գյուղից անասելի բարձր է երևում՝ ներկված մոշահավի ձևի գույնի՝ մուգ կապո՜ւյտ-կապույտ։

Երկարատև է մեզ մոտ ձմեռը, երկարատև է, բայց գեղեցկահրաշ, գեղեցկահրաշ է նաև գարնանը, երբ հանդ ու ձոր, սար ու լեռ զուգվում, զարդարվում են բազմերանգ գույներով՝ դեղին, սպիտակ, կարմիր, մանուշակագույն…Հետո գալիս է լեռնային գյուղի ոսկե ամառը, իսկ հետո լեռներում կորած մեր աստվածանիստ բարձր աշխարհում սկսվում են աշնան դանդաղասահ օրերը. գյուղի շուրջը՝ անտառներում, սար ու ձորերում ու գյուղական տնամերձ այգիներում դեղին շոր հագած ծառերը մեղմիվ օրորվում են աշնան թեթև քամուց, տերևները ծառերից պոկվում, պտույտ են գալիս օդում և դանդաղ իջնում գետնին։

Աշնանային ահա այդպիսի հիասքանչ մի օր ես ու իմ կրտսեր քույր Հեղինեն մեծ խարույկ էինք սարքել մեր տնամերձ այգում, խարույկի ծուխը սյան պես բարձրանում, գալարվում էր մեր այգու վրա և տեսանելի էր շատ հեռվից։

Այն ժամանակ ես չգիտեի, որ կանցնեն տարիներ, շատ երկար տարիներ, ու ես երբեք չեմ մոռանա ոչ աշնանային այդ երեկոն, ոչ էլ ամբողջ այն պատմությունը, որ սկսվեց այդ օրվանից։

Հեղինեն այգուց եգիպտացորենի չորացած կողրեր, լոբու ծիլ ու տերևներ է հավաքում, բերում, կիտում է ինձ մոտ, ես այդ ամենը խնամքով լցնում եմ կրակի վրա, և ծուխը թանձրանում, կատաղի ծալծլվում է դեպի վեր։ Գործով տարված՝ ես չէի լսել, որ ցանկապատի այն կողմից կանչում են ինձ։ ''Քեզ կանչող կա'',– ականջիս տակ հնչում է Հեղինեի ձայնը։ Ասելու ձև ու տոնից ես կռահում եմ արդեն, թե ով է կանչում, բայց ուշադրություն չեմ դարձնում՝ ձևացնելով, թե իբր չեմ լսել։ ''Չեմ ասո՞ւմ՝ կանչում են քեզ'',– ձայնի մեջ վիրավորվածություն՝ կամացուկ ասում է Հեղինեն, հայացքով ցույց տալով ցանկապատի կողմը։ Այնտեղ, ցանկապատի ետևում, գող կատվի պես կանգնել է մեր դասարանցի Զավենը ու չի համարձակվում ներս գալ, որովհետև Հեղինեն կանգնած է ինձ մոտ։ Ես ուղղում եմ ակնոցս և ծաղրական ժպիտով նայում Հեղինեին։ Նա հանկարծակի շիկնում է ու, փոխանակ կրակի մոտ դնելու չորացած կողրերի հերթական կապուկը, այն ուղղակի շպրտում է մոխրի մեջ՝ պարուրելով ինձ տաք մոխրով, և, գլուխը կախած, գնում է տուն։

Զավենը թեթևությամբ թռչում, անցնում է ցանկապատը, դանդաղաքայլ, մի տեսակ օրորվելով մոտենում է ինձ։ Առանց բարևելու նստում է գետնին։ Նա ինձ չի նայում։ Նա լուռ նայում է հեռու լեռների կողմը։ Ես նույնպես լուռ եմ։

–Ես արդեն կես ժամ է ցանկապատի այն կողմից հետևում եմ, թե ինչպես ես աշխատում,-վերջապես ասում է Զավենը։ Եվ ոնց էլ փչում է…Ես հո գիտեմ, որ նա բոլորովին չի էլ նայել իմ կողմը։ Եվ, եթե կա մեկը, որին Զավենը, իրոք, հետևել է, ապա դա Հեղինեն է։ Նա հենց Հեղինեի համար է եկել այստեղ։ Եվ ինչ է գտել նա Հեղինեի մեջ՝ չեմ հասկանում։ Այ քեզ Ռոմեո և Ջուլիետա։ Վերջերս ինչ-որ տեղ կարդացել եմ, որ մինչև հիմա էլ մնում է Ջուլիետայի պատշգամբը,և որ բոլոր տեղերից զբոսաշրջիկներ են գալիս Իտալիա՝ տեսնելու այդ պատշգամբը։

–Ես պատահաբար հետս վերցրել եմ փոցխը։ Բերե՞մ,– հեռվից, տան բակից հարցնում է Հեղինեն։

''Խորամանկությունդ չանցավ, քույրիկս…'',-մտքում ասում եմ ես Հեղինեին։ Եվ ձայնիս խիստ տոն հաղորդելու նպատակով բարձր ու շատ չոր ասում եմ.

–Ոչ, պետք չէ։– Այդ էր պակաս, որ գյուղացի հայ աղջիկն իր մեծ եղբոր քողքին սիլի-բիլի անի ինչ-որ մեկի հետ, թեկուզ այդ մեկը քո ամենամոտ ընկերը լինի անգամ:

Հետո, ձևացնելով, թե իբր նայում եմ ցանկապատի վրա թեքված ընկուզենուն, աչքի տակով հետևում եմ Զավենին. նա աշխատում է չնայել Հեղինեի կողմը, բայց դա նրան չի հաջողվում։ Իբր ոչինչ չեմ նկատում, ակնոցս հանում, թաշկինակով մաքրում եմ ապակիները, հետո անտարբեր ձայնով ասում եմ.

–Հետաքրքիր է, վաղն ի՞նչ դասեր ունենք։

Զավենը շատ լավ է հասկանում, որ դասերի մասին հենց այնպես ասացի՝ ստեղծված իրավիճակը սքողելու համար (Հեղինեն իմ խոսքից հետո շրխկոցով փակեց բատշգամբի դուռը, մտավ տուն)։ Զավենը իմ հարցին չի պատասխանում, նա ասում է.

–Ի՜նչ գեղեցիկ աստղեր են։ Առաջին անգամ եմ այսպիսի աստղեր տեսնում։

Ես նույնպես նայում եմ երկնքին, Մեծ արչի համաստեղությանը, որի շուրջը առկայծում, ցոլցոլում է աստղերի բույլը։ Երկնքում շատ աստղեր կան, աստղերը անբնական շողշողուն են։ Երկնքից մի աստղ է պոկվում և, ասես պարսատիկից նետված՝ աղեղ գծելով գնում, ընկնում է սարերի ետևում։

–Գեղեցիկ են,– համաձայնում եմ ես։– Նորությո՞ւն է:Մեր լեռներում աստղերը միշտ էլ այդպիսին են եղել՝ խոշոր ու գեղեցիկ։– Եվ որ սատանան դրդեց ինձ փիլիսոփայել։– Եթե աստղերը փայլում են երկնքում, ուրեմն դա ինչ-որ մեկին պետք է։ Այդ աստղերը գեղեցիկ էին և ինը տարի առաջ, երբ մենք առաջին դասարանում էինք, այդպիսի կլինեն նաև մի քանի ամիս հետո, երբ կավարտենք դպրոցը։ Այդ ամենը հին է, իչպես աշխարհը։-Բռնելով Զավենի՝ զարմանք արտահայտող հայացքը՝ ես արագ եզրափակում եմ։-Ավելի լավ է ուրիշ բանից խոսենք։

Զավենը շարունակում է նայել ինձ։ Ես շրջվում եմ, որպեսզի չհանդիպեմ նրա հայացքին։

–Դու տեսա՞ր նրանց,– անսպասելի հարցնում է Զավենը։Ես զգում էի, որ նա հենց դրանից կսկսի:

–Ո՞ւմ։

–Ռուզանին ու Մարատին։ Հենց նոր անցան ձեր տան մոտով. գրադարանից էին գալիս։

–Եվ հետո՞։

–Ամբողջ ամառը քաղաքում է եղել, մոր մոտ…մազերն էլ կտրել, ոնց որ կինոդերասանուհի լինի…

–Ո՞վ։

–Տասերորդ «Ա»-ի Ռուզանը։– Զավենը շեղակի նայում է ինձ։– Լուսնի՞ց ես ընկել, ինչ է,– կեղծ կշտամբանքով հանդիմանում է նա և ավելացնում,– այնպես սիրուն էր…Գիտե՞ս,նա տեղափոխվել է մեր դասարանը:

–Ինչո՞ւ:

–Չգիտեմ: Մարատն ասաց…Իբր թե իր խնդրանքով է փոխադրվել մեզ մոտ:

Երևի յուրաքանչյուր մարդ էլ իմ տարիքում սպասում է ինչ-որ մեկին։ Ես նույնպես սպասում եմ։ Մարդ չգիտի, թե ով է այդ մեկը, ե՞րբ և որտեղից է գալու, որպեսզի տակնուվրա անի կյանքդ։ Իսկ որ նա գալու է՝ դա անկասկած է։ Գրքերում եմ կարդացել այդ մասին:Նախազգացումները, ինչպես երազները, երբեմն ճիշտ են լինում։ Զավենի խոսքերից հետո ինձ հանկարծ այնպես է թվում, թե ես ամբողջ կյանքում սպասել եմ Ռուզանին։ Զարմանալի է…

–Ասում են, իբր, սիրում են իրար։– Նորից Զավենն է։

–Ովքե՞ր,– ակամաբար արտաբերում եմ ես, իսկույն ևեթ զգալով, որ հիմար հարց տվի:

–Դու խելքդ թռցրե՞լ ես,– քմծիծաղում է Զավենը։

Ես փայտի ծայրով խառնում եմ կրակը, կրակը բորբոքվում է, կայծերը երկինք են թռչում։ Մի պահ ոչինչ չեմ գտնում ասելու։

–Իսկ այդ ամենը դու որտեղի՞ց գիտես, -վերջապես հարցնում եմ ես։

–Իսկ ով չգիտի,– ուսերն անտարբեր թոթվում է Զավենը։– Առավոտվանից մինչև իրիկուն միասին են…

Ես Զավենին չեմ ասում, որ առավոտյան ինքս էլ տեսել եմ նրանց։ Աշխույժ զրուցի բռնված՝ նրանք գնում էին փոստի կողմը, հեռվից-հեռու բարևեցին, Ռուզանը նույնիսկ ժպտաց ինձ հրավառության նման շողարձակող իր գեղեցիկ աչքերով։ Ոչինչ չեմ ասում, որովհետև Զավենը, իր սովորության համաձայն, կսկսի հարցերի շարանը։

Աշնան արևը չի ելել դեռ հեռու սարերի ետևից։ Բայց հորիզոնը հրդեհվել է ասես։ Հետո ելավ արևը՝ ներկված մուգ կարմիր գույնի։ Հետո հնչեց դպրոցական զանգը։ Ուր որ է, կհնչի նաև երկրորդ զանգը։ Հարկավոր է շտապել։ Մեր տունը հեռու չէ դպրոցից, մի քանի րոպեում հասնում եմ։ Կանգնել եմ միջանցքում ու չեմ համարձակվում մտնել դասարան։ Այ քեզ հիմարություն. ինձ այնպես է թվում, թե բոլորը գիտեն, որ հանկարծակի սիրահարվել եմ Ռուզանին, և որ այս գիշեր մինչև լույս համարյա չեմ քնել, իսկ լուսադեմին, հազիվ աչք փակած, ես երազում տեսա նրան…

Գրողը տանի, ինչո՞ւ այդպես միանգամից վեհերոտ եմ դարձել։ Սիրտս արագ ու անկանոն խփում է, թվում է ևս մի քանի վայրկյան՝ և այն կանգ կառնի. ուրեմն հուզվում եմ։ Այ քեզ բան, ուղղակի ծիծաղելի է։ Բայց անհարմար է այսպես ցցվել դռան մոտ, մտնում եմ դասարան՝ աշխատելով ինչքան կարելի է անտարբեր ձևանալ։ Ինչպես միշտ բարձր, որպեսզի բոլորը լսեն, ասում եմ.

–Ողջույն բոլոր տասերորդցիներին,– և գնում եմ դեպի իմ նստարանը։ Հենց այն է, ուզում եմ նստել, ետևից կանչում են.

–Մհերիկ։

Անտարբեր տեսքով շրջվում եմ ձայնի կողմը։ Ագնեսան է՝ մեր դասկոմը։ Եվ որտեղից են գտել նրա ծնողներն այդ անունը՝ Ագնեսա։ Ոչ մի կերպ ընտելանալ չեմ կարողանում։ Եվ դեռ հպարտանում է հիմարը. ''Իմ անունը հունական ծագում ունի, նշանակում է համեստ''։ Իսկ որ թողնես՝ ժամերով գլուխ կտանի չաչանակի պես։

–Ծանոթացեք,– ձեռքը հանդիսավոր կերպով Ռուզանի կողմը պարզելով ասում է Ագնեսան։-Տասերորդ «ա»-ից փոխադրւել է մեզ մոտ՝ տասերորդ «բ»: Հավերժ դեռատի գեղեցկագույն աստվածուհի Աֆրոդիտեն, որն իշխում է մարդկանց և աստվածների սրտերին։ Համոզված եղիր, Մհեր ջան, որ նա քո սրտին ևս կիշխի:Դա կասկածից վեր է,չէ՞,Ռուզան:

Ռուզանը՝ ճերմակ շրջազգեստով՝ ինչպես ճերմակ վարդ, ժպտում է ինձ փակ շուրթերով ու խոշոր, արտահայտիչ աչքերով։ Այդ աչքերը շփոթեցնում են ինձ, իսկ Ագնեսան ձեռք չի քաշում։

–Խնդրեմ, ծանոթացեք,-ձայնը կեղծելով ասում է նա,-եթե Մհերիկը դեմ չէ, իհարկե։-Այդ էր պակաս, որ Ագնեսան չխայթեր։

Ռուզանը՝ մազերը կարճ կտրած, գեղեցիկ, շարունակում է ժպտալ, ինչպես երևում է, նրան դուր է գալիս Ագնեսայի սարքած խաղը, նա սլացիկ, գեղակազմ իրանը փշրելով առաջ է գալիս.

–Իմ անունը Ռուզան է,-բալի գույնի շրթունքը կծելով՝ որպեսզի զսպի ծիծաղը, ասում է նա։-Ծանոթանանք։

Ես, իհարկե, գիտեմ, թե ինչ է հարկավոր անել նման դեպքում, բայց կանգնել եմ ոնց որ արձան և նույնիսկ ձեռքս շարժել անգամ չեմ կարողանում։ Տարօրինակ է, աչքիս առաջ գիշերվա երազն է. Ռուզանը ինձ մոտ էր եկել ճերմակ շորերով, երազում ես համբուրեցի նրա գրգասուն հնազանդ շուրթերը, և այդ շուրթերը վարդաբույր էին: Գրողը տանի, ինչո՞ւ շարունակ այդ մասին եմ մտածում, ինչո՞ւ կենտրոնանալ չեմ կարողանում։ Զգում եմ, որ բոլորը ինձ են նայում և դրանից ավելի եմ կորցնում ինձ, միայն կմկմում եմ.

–Անունս Մհեր է,– ակամա մտնելով խաղի մեջ , ասում եմ ես:

Պատկերացնում եմ, թե ինչպիսի ապուշ տեսք ունեմ այդ պահին։ Ագնեսան անմիջապես սկսում է ծիծաղել, նրա ետևից՝ մյուսները։ Ռուզանը նույնպես ծիծաղում է, բայց այնպես զուսպ ու համաչափ, ավելի ճիշտ, նա ժպտում է աչքերով ու շուրթերով, հետո շրջվում, գնում է աղջիկների կողմը։

Համարյա լրիվ ուժասպառ, ես վերջապես նստում եմ իմ նստարանին։ Լիլիթը, որին մինչ այդ չէի նկատել, արագ քայլերով մոտենում է ինձ.

–Տուր պայուսակս,-ասում է նա բարկացած։ Ես զարմանքով նայում եմ նրան։ Զայրույթից դողում են Լիլիթի շուրթերը։

–Իսկ ի՞նչ է պատահել,-հարցնում եմ ես։

–Տուր պայուսակս, չեմ ուզում քեզ հետ նստել։ Հասկանո՞ւմ ես, չեմ ուզում։

Գրողը տանի, թունավոր ճա՞նճ է կծել սրան, ինչ է։ Ամբողջ երկու տարի միասին ենք նստել, իսկ հիմա՝ խնդրեմ. տուր տիկնիկս, քեզ հետ խաղալ եմ ուզում։ Չէ, դժվար է այս աղջիկներին հասկանալը։