ԱՅՆ ՀԵՌԱՎՈՐ ԱՄՌԱՆԸ (Վիպակներ, պատմվածքներ)

–Չեմ վերցնի, դու քնիր, – ասաց Մուշեղը£ Բայց իր մեջ ակամայից մտածեց. ո՞ւմ ձեռքին ես հպվել այդպես՝ ի՞մ, թե՞® Եվ մտովի ընդհատեց ինքն իրեն՝ ուրիշ անուն չտալու համար£

=====================

ԴԱՐՁ Ի ՇՐՋԱՆՍ ՅՈՒՐ

Տունը գյուղի ծայրին էր՝ երեսով դեպի արև, թիկունքով՝ հենված անտառին£ Մյուս տներից տարանջատ՝ կանգնած էր բլրակի վրա միայնակ ու ասես նաև լքված£ Անտառն օրվա բոլոր ժամերին բուրում էր անուշակ բույրերով, լույսը դեռ չբացված՝ թռչուններն այնտեղ սկսում էին վաղորդյան ջինջ արևով օծված իրենց համերգը£ Իսկ գիշերները, երբ շուրջն ամեն ինչ սահում, ընկղմվում էր փափուկ ու անեզր մթության մեջ, Բախչուտի ձորի կողմերում սկսում էր հնչել գիշերահավի կարոտակեզ կանչը£

Հուշերի հեռավոր մշուշում այսպես էր տպավորվել հարազատ եզերքը և հիմա, նստած պատշգամբի մի ծայրում, Ավետիսն ակնդետ նայում էր շուրջն ու ասես ոչինչ չէր փոխվել. տան ետևում, անտառում, դարձյալ իրար ընդհատելով, երգում էին կեռնեխները՝ նրան կրկին վերադարձնելով այն հին օրերը, որ, ավաղ, անցան երազի պես ու էլ երբեք չեն դառնալու£

Պատշգամբից այն կողմ, ուղղակի տնամերձ հողամասի ցանկապատից, սկսվում էին կոլտնտեսային դաշտերը, դաշտերում, գոլ քամուց տարուբերվող արտերի վրա շողշողում, հուրհրատում էր տաք մշուշը£ Ոչ այն է հնձած արտերի մեջ, ոչ այն է արտերից դուրս՝ կակաչներից ներկված սարահարթերում, անվերջ, անդադար կանչում էին արտույտները, և նրանց թախծանուշ երգը ղողանջում էր արտամիջյան նեղլիկ ճամփաների վրա£

Մտովի ինչքան է եղել այստեղ, ծղոտե տանիքներով, երկարուկ մարագներով, տնամերձ փոքրիկ այգիներով այս գյուղում£ Երկար ճանապարհից հոգնած՝ նստել էր նա հիմա պատշգամբի մի ծայրում, կարոտով դիտում էր շուրջը, և նրա սիրտն անկանոն թպրտոցով խփում էր կրծքի տակ, կարծես ձգտելով դուրս թռչել այնտեղից£ Ավետիսն անթարթափ նայում էր գյուղին, որ ասես ամռան տապից հալածված՝ կուչ էր եկել բլրի ստորոտում, նրա աչքերն անհամբերությամբ սահում էին ծանոթ անտառների, բլրակների վրա ու հանդ ու ձորերում իր ոտնահետքերին կարոտ կածաններ էր տեսնում, այդ կածանների վրա՝ մասրենու թփեր, որոնց տակ ապրիլի կեսերին բացվում են կարմիր թերթերով վարդն ու մուգ կապույտ մանուշակը£ Այո, ցավ պատճառելու չափ նույնն էր շուրջը, ոչինչ չէր փոխվել ասես£ Ավետիսը նստեց երկար, չէր ուզում ելնել տեղից£ Ոչ նրա համար, որ հոգնել էր. ճանապարհը հեռուներից էր նրան բերել, նա եկել էր ապրանքատար գնացքով՝ մինչև Եվլախ, Եվլախից այս կողմ նա շատն անցավ ոտքով, որոշ տեղ եկավ ձիակառքով, այնուհետ նորից ոտքով՝ մի ամբողջ օր ու գիշեր£ Բայց հոգնածությունից չէր, ոչ: Այնտեղ` հեռու Սիբիրում, ուկրաինական տափաստաններում ու այնուհետև Միջին Ասիայում, երբ ձիերի վրա սլանում էին բասմաչների վրա, ինչքան է երազել ահա այսպես նստել սեփական տան պատշգամբում, նստել ու երկար, ժամերով դիտել իր սրտին մոտ ու թանկ Հնձախութը, կարոտ հայացքով փարվել նրա բարձր սարերին, ծաղիկների ու կանաչի մեջ կորսված դաշտերին, զրուցել որդու հետ, ասել նրան, թե ինչը դրդեց իրեն ընկնելու օտար ափեր£

Եվ ահա եկել է, քսանհինգ տարի անց վերջապես տուն է հասել նա հեռավոր ճանապարներից ու նորից պիտի մեկնի£ Պիտի գնա ու հայտնի չէ՝ կվերադառնա՞ մեկ էլ, բախտ կունենա՞, արդյոք, մի անգամ ևս այսպես նայել հայրենական հանդ ու ձորերին£ Կյանքն անվերջանալի ճանապարհ է, մարդը՝ ճամփորդ, որտե՞ղ կհատվի նրա ճանապարհը՝ միայն Տերը գիտի£ Ճանապարհները կրկին կանչում են նրան£ Եվ ինչո՞ւ այսպես ստացվեց, ինչո՞ւ այդ ճանապարհները խորթ մոր նման եղան իր հանդեպ£

Նա այստեղ բույն էր հյուսել, ուրեմն պիտի ապրեր այստեղ, որովհետև ուր էլ որ եղավ, միևնույն է, սիրտը չկտրվեց այս տեղերից£ Պիտի ապրեր այստեղ, ավարտեր տան երկրորդ հարկը, բախտավոր կյանք վարեր, բայց կյանքն ուրիշ ճանապարհներով տարավ նրան, ապրեց նա ուրիշ երկնքի տակ՝ կարոտ որդու ձայնին, որն առանց իրեն, ահա, մեծացել, տան տղամարդ է արդեն, նույնիսկ ընտանիք է կազմել£ Ավետիսի սիրտն ասես կանգ առավ, երբ հարսը՝ որդու կինը, առաջ հրեց փոքրիկ տղային և կամացուկ ասաց. «Մոտեցիր, Ավիկ, մոտեցիր պապիկին»£ «Ավի՞կ»,– զարմացավ ինքը£ «Այո£ Ավետիս է անունը,– ժպտուն աչքերով ասաց հարսը,– բայց Ավիկ ենք ասում£ Փոքր է դեռ՝ դրա համար»£ Ավետիսը ելավ տեղից. հուզմունքից այտամկանները ձգվեցին, ռունգերը լայնացան£ «Ուրեմն չեն մոռացել ինձ»,– մտովի ասաց ինքն իրեն ու մի խոր հառաչանք դուրս թռավ նրա կրծքից£ Զարմանալի է, այնտեղ, ուր բառերով ոչինչ հնարավոր չէ արտահայտել, մարդ հառաչում է, և այդ հառաչանքը թեթևություն է բերում ասես հոգուն£ Ավետիսն ակամա նայեց որդուն, նկատեց որդու խոժոռ հայացքը՝ ուղղված կնոջը, և ժպիտն իսկույն հանգավ՝ ինչպես լուցկու վառած հատիկը քամու դեմ£ Նա ծխախոտ վառեց և, շրջելով դեմքը, կրկին սկսեց դիտել մոտիկ ու հեռու դաշտերը, դիմացի բարձր սարերը, որոնց գագաթները քսվում էին կապտաժեռ երկնքին£ Դաշտերում վերստին կանչում էին արտույտները, անտառից եկավ կկվի ձայնը, և այդ ձայնը նույնպես տխրածոր էր, ինչ-որ տեղ մեկը սրում էր գերանդին՝ վիշ-վուշ-շ, վիշ-վուշ-շ, մարդը չէր երևում, քամու հետ ձայնը մեկ մոտենում, մեկ կրկին հեռանում էր£ Գյուղից դուրս ելնող ոլոր-մոլոր հին ճանապարհը տարավ Ավետիսի հայացքը£ Այդ ճանապարհը բարձրանում է դիմացի սարալանջն ի վեր, թեքվում, մտնում է անտառ, հետո անտառից ելնում, գնում է բլուրների ստորոտով, մտնում է ձորակները, տեղ-տեղ երևում հեռվից նայողին ու կորչում աչքից£ Այդ ճանապարհով գնաց վերջին անգամ®

Ժամանակ առ ժամանակ հայրն աչքի տակով, գաղտնածածուկ նայում է որդուն, սակայն որդու հայացքն առաջվա պես սառն է, անվրդով£ Որդին չէր ուզում, կամ գուցե չէր կարողանում հաշտվել այն մտքի հետ, որ հեռուներից եկած այս մարդը՝ հոգնատանջ ու ժամանակից շուտ ծերացած դեմքով, իր հայրն է, հարազատ հայրը, որին կորցրել է շատ տարիներ առաջ, և հիմա նա, անհասկանալի է, թե ինչու, վերադարձել է£

Իսկ դրսում ամառ է, շոգ հունիս£ Լսվում է, թե տնամերձ հողամասից այն կողմ, ցորենի ոսկեզօծ արտում, ինչպես են սվսվում դեղնած հասկերը£

Այն ժամանակ, քսանհինգ տարի առաջ, նույնպես այսպիսի ամառ էր, տապից արտերի վրա օդը շիկացել, թրթռում էր£ Իսկ գուցե այսքան տարիների հեռվի՞ց է որդուն այդպես թվում£ Քսանհինգ տարի® Այնինչ թվում է, թե այդ ամենը երեկ է տեղի ունեցել£ Զարմանալի է, կյանքն ինչքան երկար է թվում, երբ փոքր ես դեռ, և ինչքան կարճ է այն, երբ նայում ես ապրած տարիների հեռավորությունից£ Ինքն այն ժամանակ ընդամենը չորս տարեկան էր£ Եվ նրա մանկական հիշողության մեջ ընդմիշտ տպավորվել է այդ օրը. հայրը, որսորդական երկփողանին ձեռքին, կատաղած բղավում էր մոր վրա, և նրա աչքերը, չգիտես ինչու, ամբողջովին կարմրած էին£ Մայրը նույնպես ինչ-որ բան էր ասում ու միաժամանակ լալիս էր£ Ինքը վախեցած նայում էր այս ու այն կողմ, բաց պատուհանից երևում էր բակը, այնտեղ ահագին մարդ էր հավաքվել, նրանք տագնապահար խմբվել էին տան առաջ® Այնուհետև, մի անգամ ևս բղավելով մոր վրա, հայրը դուրս եկավ տնից՝ առաջվա պես աջ ձեռքում ամուր բռնած հրացանը£ Նա արագ քայլերով գնաց դեպի բակի դռնակը, և ամբոխը լուռ հետ քաշվեց՝ ճանապարհ տալով նրան£

Հայրը դուրս եկավ փողոց և, առանց ետ նայելու, գնաց ձորերի վրա իջնող ճանապարհով£ Հետո տնից դուրս եկավ մայրը (ինքը չգիտեր, չէր հասկանում, թե ինչ է կատարվում), նրա երեսին գույն չկար, իսկ շուրթերը դողում էին£ Տեսնելով նրան, մարդիկ թեթևացած շունչ քաշեցին, և ինչ-որ մեկը, հանկարծ իջած քար լռության մեջ, ծերունական դողդոջ ձայնով ասաց. «Փառքդ շատ լինի, աստված, լավ է, որ մի սպանություն էլ չեղավ®»£

Ամբոխը հետզհետե ցրվեց իրենց տները, բակը դատարկվեց, ամայացավ£ Մայրը դարձյալ գունատ էր, երբեմնակի հառաչում էր՝ անհանգիստ նայելով ձորերի կողմը£ Եվ ինքը դարձյալ ոչինչ չգիտեր, չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչ է պատահել£

–Այս տարի ինչպե՞ս են արտերը,– երկար լռությունից հետո խոսեց հայրը£– Մի բան կա՞£

–Այո, լավ բերք է սպասվում,– պատասխանեց որդին, առանց նայելու հոր կողմը£ Նա, իհարկե, հասկանում էր, որ հոր մտքերը բոլորովին ուրիշ տեղ են, նա պարզ տեսնում էր՝ հայրը շարունակ նայում էր գյուղից ելնող ճանապարհին, որը լեռներից իջնող գետի պես ոլոր-մոլոր ձգվում էր ձորերն ի վար£ Այդ ճանապարհով գնաց հայրը վերջին անգամ£ Վերջին անգամ® «Մամա, իսկ հայրիկն ինչո՞ւ գնաց տնից, ինչո՞ւ թողեց մեզ»,– մի անգամ հարցրեց մորը£ Մայրն այն ժամանակ երկար նայեց որդուն£ Չէր հասկացվում՝ չէ՞ր ուզում պատասխանել, թե՞ չէր կարողանում£ Վերջապես նա ասաց. «Իսկ դու հաճախակի՞ ես մտածում այդ մասին»£ «Այո»,– արագ արձագանքեց որդին£ Մայրը կրկին երկար նայեց որդուն, իսկ հետո, փախցնելով հայացքը, ասաց. «Իզուր, որդիս£ Քո հայրը խելացի մարդ չէր, խելացի մարդը հրացան չէր բարձրացնի կնոջ վրա, չէր լքի հարազատ ընտանիքը£ Նա մարդկանց չէր սիրում՝ ահա թե ինչպիսին էր քո հայրը£ Չարժե հիշել նրան, նա դրան արժանի չէ»£

Որդին ջանում էր վերհիշել թեկուզև մի դեպք, որ հայրը բարյացակամ ու սիրալիր եղած չլիներ իրենց հետ, բայց չէր կարողանում, այդպիսի դեպք չէր եղել£ Գուցե ինքը փոքր էր՝ չի հիշում£ Իսկ չէ՞ որ նա մարդ է սպանել£ Բարեգութ, լավ մարդիկ չեն սպանում իրենց համագյուղացիներին£ Հերքել այս փաստը՝ անհնար էր. մարդասպան էր հայրը£

Տարօրինակ էր և ծերունի Ապետնակի խոսքը£ Նա մի անգամ ասաց. «Կորցնելով հարստությունը, մարդ քիչ բան է կորցնում, կորցնելով պատիվը՝ շատ բան է կորցնում, խիզախությունը կորցնելով՝ կորցնում է ամեն ինչ£ Քո հայրը իսկական տղամարդ էր, որդիս, պատվազգաց ու խիզախ մարդ£ Երբեմն հիշիր նրան®»£

Հոր մասին արտահայտվող իրարամերժ կարծիքներից երբեմն պտտվում էր որդու գլուխը£ Բայց դա վաղուց էր, այն ժամանակվանից շատ ջրեր են հոսել, և որդու հիշողությունից ջնջվել են և հոր դեմքը, և հիշողությունները՝ նրա մասին£ Նա ընտելացել է այն բանին, որ ինքը հայր չունի£ Հայր չունի և՝ վերջ£ Եվ սրանից հետո պետք էլ չէ, որ ունենա, մինչև հիմա ապրել են առանց նրան, կապրեն նաև այսուհետև, հերիք է և այն, որ ինքը սիրելի մայր ունի, որին նույնպես, երևի, հարկավոր չի եղել այդպիսի ամուսինը£ Ահա նա՝ մայրը, խոհանոցի մի անկյունում կուչ եկած՝ խորասուզվել է մտքերի մեջ£ Նա նույնիսկ չմոտեցավ սեղանին, ոչինչ չկերավ£ Հավանորեն, նրա համար դժվար է նույն սեղանի շուրջ նստել մի մարդու հետ, որն առանց խղճի խայթ զգալու լքել է իրեն՝ այդպես էլ երբեք չմտածելով այն մասին, որ իր համար անասելի ծանր է միայնակ որդի մեծացնելը£

–Էհ, որդիս,– հայացքն անորոշ հեռուներին,– խոսեց հայրը,– որքան փոքր է տարածությունն այն ժամանակների միջև, երբ մարդ չափազանց ջահել էր և, երբ նա արդեն գնում է դեպի ծերություն£

–Գնալով դեպի ծերություն,– մտախոհ ասաց որդին,– մարդ սկսում է գիտակցել ընտանեկան օջախի արժեքը£

Հայրը շրջվեց որդու կողմը և ի պատասխան ասաց.

–Ըստ երևույթին, ծերությունն ստեղծված է նրա համար, որպեսզի դառնություններ կրի, բայց նա պետք է բավականաչափ խելամիտ լինի՝ դրանք անտրտունջ տանելու համար£

–Բայց չէ՞ որ կա նաև երջանիկ ծերություն,– ասաց որդին£

–Երջանիկ ծերությո՞ւն® Երջանիկ ծերություն չի կարող լինել£ Դա անմիտ մարդու խոսք է£ Ծերությունը կարող է լինել կամ խաղաղ, կամ դժբախտ£– Հայրը քիչ լռեց, հետո շարունակեց.– Ծերությունը խաղաղ է, երբ հարգում են ծերությունը, դառն ու դժբախտ է, երբ լքում, մոռանում են ծերունուն՝ թողնելով նրան միայնության մեջ£

–Թեթևամիտ ջահելությունը նույնպես դժբախտություն է,– որդու խոսքը հնչեց ինչպես կրակոց£

–Էհ, որդիս,– խուլ արձագանքեց հայրը, դողացող մատներով ծխախոտը վառելով£ Նա որոշ ժամանակ լուռ էր, մտքերի հետ, իսկ հետո ասաց.– Տեսնում եմ՝ կան բաներ, որ դու չգիտես ու այդպես էլ երբեք չես իմանալու, որովհետև ամեն բան չէ, որ կարելի է բառերով արտահայտել£

Որդին նայեց հորը և, հանդիպելով նրա հայացքին, աչքերն արագ դարձրեց ուրիշ կողմ£ Նա, իհարկե, գիտակցում էր, որ որդիական իր պարտքը թելադրում է հայր կոչել հեռուներից եկած այս մարդուն, սակայն լեզուն չէր պտտվում արտաբերելու այդ բառը, նրան թվում էր՝ սրբազան զգացումներ վիրավորող ինչ-որ բան կար դրա մեջ£

–Ըստ երևույթին, կյանքում լինում է նաև այսպես. կարևոր չէ, թե իրականում ինչպիսին ես դու, կարևորն այն է, թե ինչպես կներկայացնեն քեզ,– խոսեց հայրը դառը քմծիծաղով£

Որդին լուռ էր£ Նա շատ լավ էր հասկանում, որ անշնորհակալ որդին օտարից վատ է, ինչ-որ տեղ նույնիսկ հանցագործ է, քանի որ որդին իրավունք չունի անտարբեր լինել հոր հանդեպ, բայց ինքն ինչո՞վ է մեղավոր, որ չի կարողանում նրան ընդունել որպես հարազատ հոր, և կեղծել նույնպես չի կարողանում£

–Ինձ այստեղ բերողը դու էիր, որդիս,– նորից խոսեց հայրը, դժվարությամբ արտաբերելով բառերը£– Հազարավոր կիլոմետր ճանապարհ եմ կտրել քեզ համար®

–Ինչո՞ւ,– հարցրեց որդին, թեկուզ հասկանում էր՝ հոր համար հեշտ չի լինի պատասխանել այդ հարցին£ Սակայն նա պատասխանի չէր էլ սպասում£ Որդին շարունակում էր հորը նայել անկարեկից, տարակա հայացքով, նայում էր այնպես, ինչպես կնայեն միանգամայն կողմնակի, անծանոթ մարդուն£ Նա ոչ մի կերպ չէր կարողանում համակերպվել այն մտքի հետ, որ այդ կողմնակի, անծանոթ մարդն իր հայրն է£ Այնինչ ինքն այնպես կուզենար ազատվել իր սիրտն ու հոգին կաշկանդող զգացումներից, որպեսզի կարողանար գրկել հորը, ինչպես կարոտած որդին կարող է գրկել հորը, և արտասանել նվիրական «հայրիկ» բառը, որի համը վաղուց, շատ վաղուց է, ինչ ինքը մոռացել է£ Սակայն փոխարեն վշտի զգացումի, որդուն պատել էր սառցային ինչ-որ ցրտություն, և նա անուժ էր որևէ կերպ հաղթահարելու այդ ցրտությունը£

–Ինչպե՞ս ես ապրում, որդիս,– անսպասելի հարցրեց հայրը£

–Ինչպես տեսնում ես,– տատանվելով անորոշ պատասխանեց որդին£

–Կյանքում լինում են դժվարին պահեր,– հանգիստ ձայնով խոսեց հայրը£– Անհրաժեշտ է դիմադրել՝ թիկունքով շրջվելով դեպի վատը, և լավ օրերն իրենք իրեց կգան£ Երջանիկ լինելու համար հարկավոր է հավատալ երջանկության հնարավորությանը£

–Այսինքն` մեծ դժբախտությունները ժամանակավոր են, իսկ փոքր դժբախտությունների վրա չարժե ուշադրություն դարձնել£– Որդին անթարթափ նայեց հորը և, առանց հայացքը նրանից կտրելու, շարունակեց.– Զուր չեն ասում, որ դժբախտությունից մինչև երջանկություն և, ընդհակառակը, երջանկությունից մինչև դժբախտություն ընկած տարածությունն ընդամենը մի քայլ է£

–Այո, այդպես է,– արձագանքեց հայրը£– Դա, ըստ երևույթին, նրանից է, որ երջանկությունից մարդիկ ավելի են հիմարանում, քան դժբախտությունից£

–Ով չի կարողանում օգտվել երջանկությունից, երբ այն գալիս է, իրավունք չունի գանգատվելու, երբ այն չկա այլևս£ Դժբախտությունը երկնքից չի ընկնում, այն ծնվում է մարդկային անմտությունից£

Հայրը օրորեց գլուխը, խոր հառաչեց£

–Ով շատ է մտածում, նա քիչ է խոսում,– ասաց նա£– Ես, դժբախտաբար, հնարավորություն շատ եմ ունեցել՝ երկար մտածելու համար£ Եվ գուցե չլիներ այդպես, այսքան ճանապարհ չկտրեի£

Որդին իր ետևում լսեց մոր ոտնաձայները£ Նա շրջվեց մոր կողմը և, հանդիպելով նրա վշտաբեկ հայացքին, ակամա բարձրացավ տեղից£

–Հարկավոր է գնալ դպրոց, երևի բոլորը հավաքվել, քեզ են սպասում,– խոսեց մայրը՝ առանց որդու կողմը նայելու£– Գնա, հրաժեշտ տուր ընկերներիդ£

Որդին զարմացած նայեց մորը. չէ՞ որ առավոտյան ինքը գնացել էր դպրոց, և մայրը գիտեր այդ մասին£ Բայց հետո հասկացավ, որ մոր համար, ամենայն հավանականությամբ, ծանր է լսել հոր և որդու խոսակցությունը£

–Դասատուներից շատե՞րն են գնում,– հարցրեց մայրը£

–Վեց հոգի£ Այս տարվա շրջանավարտներից նույնպես կան£ Մի քանիսը նույնիսկ կամավոր են մեկնում£

–Գնա, որդիս, գնա հրաժեշտ տուր,– կամացուկ ասաց մայրը£– Միայն շուտ վերադարձիր£

Որդին լռելյայն դուրս եկավ պատշգամբից՝ իր ետևից անաղմուկ ծածկելով դուռը£ Տիրեց ծանր լռություն£ Չէին լսվում նաև ոչ հարսի և ոչ էլ թոռան ձայները£ Հեռվում, արտերի մեջ, երբեմնակի ղողանջում էր կաքավի թախծալի կանչը£

–Դու նրան դիտմամբ ուղարկեցիր,– ասաց Ավետիսը£

Կինը չարձագանքեց£

–Քեզ համար ցանկալի չէր իմ զրույցը նրա հետ,– կրկին խոսեց Ավետիսը£– Բայց իզուր£

–Հայր չունեցողները շուտ են հասունանում,– ասաց կինը մտամփոփ£– Նա առանց այդ զրույցի էլ ամեն ինչ հասկանում է, ի՞նչ կարիք կա հոգին պղտորելու®– Նա քիչ լռեց, իսկ հետո, հայացքը գետնին, շարունակեց.– Միայն աստծուն է հայտնի, թե ինչ օրեր եմ քաշել, ինչ զրկանքների գնով եմ նրան մեծացրել: Շան քթից ջուր խմելով մեծացրել, կրթություն եմ տվել® Դպրոցում ամենաջահել դասատուն ինքն է, բայց բոլորը սիրում, հարգում են£ Եվ ոչ միայն դպրոցում, ամբողջ գյուղում՝ թե° մեծ, թե° փոքր, նրա մասին հարգանքով են խոսում£ Իսկ եթե մարդիկ լավ բան են ասում քո երեխայի մասին, դա նշանակում է, որ նրանք լավ են խոսում նաև քո մասին£

–Այնուամենայնիվ, ես կուզենայի հանգամանորեն խոսել նրա հետ,– պնդեց Ավետիսը£

–Ախր, ինչո՞ւ£

–Որովհետև, Սիրանուշ, դու էլ գիտես, որ մի հայրն ավելին արժե իր որդու համար, քան հարյուր դասատուն ու նույնիսկ մի ամբողջ գյուղը£

Կնոջ հոգնած, ժամանակից շուտ խամրած գեղեցիկ աչքերում մի աղոտ ժպիտ առկայծեց£ Լսելով իր անունը, նրա հիշողության մեջ հանկարծակի հառնեց անցած օրերի մի պատկեր, որի մասին նա վաղուց, շատ վաղուց մոռացել էր, կամ թվում էր, թե մոռացել էր£ Ամուսինն իր անունը մի այլ ձևի էր արտասանում՝ ոչ բոլորի նման£Այդ արտասանության մեջ ուրիշի համար անորսալի քաղցրահնչյուն ինչ-որ բան կար£ Եվ այդ քաղցրահնչունությունը՝ ամուսնու ձայնի մեջ, երբ նա ամեն անգամ արտասանում էր իր անունն էն հեռավոր, ջահել օրերին, ակամա ստիպում էր իրեն կանգնել և ժպտուն երկար նայել ամուսնուն՝ միաժամանակ զգալով, թե քնքշանքից ու սիրուց ինչպես է կրծքի տակ սկսում արագ, անկանոն խփել սիրտը£ Աստված իմ, ինչքան վաղուց է դա եղել£ Եվ եղե՞լ է արդյոք£

Ժպիտը մարեց, հանգեց կնոջ աչքերում£ Հայացքը բարձրացնելով ամուսնու վրա, նա անվրդով ասաց.

–Հայր դառնալը հեշտ է, հայր մնալն է դժվար£

–Է¯հ, Սիրանուշ, Սիրանուշ,– ծանր արտաբերեց Ավետիսը՝ խեղդելով հոգու խորքից բարձրացող հառաչանքը, և նրա հայացքը վերստին գնաց, մերվեց հեռուներին£ Այնտեղ, ամռան տապից թրթռացող օդի մեջ, պարզորոշ երևում էր Սառնատան քերծը£ Քիչ ներքև Բախչուտի դաշտն է, դաշտի եզերքով՝ երբեմն մտնելով անտառ, երբեմն դուրս գալով այնտեղից, ճանապարհը, մագլցելով քարերն ի վեր, բարձրանում, գնում է դեպի Կաղնախաչ սարից այն կողմ ընկած գյուղերը՝ Առաջաձոր, Շահմասուր, Ծմակահող, Վանք®

®Գարունը նոր էր բացվել, լեռնալանջերին ու բարձր սարագագաթներին ձյուն կար դեռ, ձյունը հալչում էր, և պղտոր ձյունաջրերը ձորակներով ու լեռներից իջնող ճանապարհներն ի վար սրընթացորեն գալիս, անցնում էին գյուղամիջով՝ շուրջը լցնելով գարնան խնդուն կարկաչով£

Հաճելի է տարվա այդ ժամանակ կանգնել գյուղամիջում, դարբնոցի բակում, և ունկնդրել սարերից եկող ջրերի կանչին, զրուցել անցած ու գալիք օրերից£ Գարնանային ահա այդպիսի մի օր Բախչուտի կողմից երկու ձիավոր երևացին£ Նրանք գալիս էին գյուղի կողմը£

Դարբնոցի առջև մի քանի մարդ կար, նրանք ուշադիր նայեցին սարերից իջնող ճանապարհին, սակայն ձիավորներին ճանաչել չկարողացան£

–Ոնց որ մեր կողմերից չեն,– վերջապես խոսեց դարբին Գրիգորը, առանց որևէ մեկի կողմը նայելու£

–Հա, էդպես է երևում,– հաստատեց վարսավիր Հայկազը՝ կկոցած աչքերով նայելով հեռուն£ Հավաքվածների մեջ Հայկազն ամենից ջահելն էր և գյուղում շատերը գիտեին, որ նա անտարբեր չէ դարբին Գրիգորի չքնաղագեղ դստեր նկատմամբ, և ուր որ է ծնողները պիտի գնային դարբնի տուն՝ հարսնախոսության£ Խորամանկ ու վազվզուն խաժ աչքերով՝ նա վերջին ժամանակներս մի քայլ անգամ չէր հեռանում Գրիգորից£

–Հա, մեր կողմերից չեն,– ասաց Հայկազը՝ ծխախոտ վառելով£

Ծխում ու զրուցում էին՝ մտասևեռ նայելով ճանապարհին£ Ձիերը բեռնված էին փոքրիկ փուքսով ու կլայեկման այլ պարագաներով£

–Հայկազ, հարսանիքիդ պղինձները պատրաստիր, կլայեկողները գալիս են,– ծիծաղեց ինչ-որ մեկը£

Գրիգորը ձևացրեց, թե չլսեց կատակը£

–Բարի օր ձեզ,– մոտենալով ասաց ձիավորներից մեկը՝ քսան-քսաներկու տարեկան մի տղա՝ սև աչք-ունքով£ Մյուսը տարիքով ավելի փոքր, լուռ էր£

–Աստծու բարին,– արձագանքեց դարբին Գրիգորը£– Ամոթ չլինի հարցնելը, ո՞ր կողմերից եք£

–Խաչենագետի էն կողմից ենք՝ Բադարա գյուղից,– նորից խոսեց նույն տղան£– Գյուղից-գյուղ շրջում, ինչ պատահում է՝ աման-չաման, կլայեկում ենք£

–Լավ եք անում,– հովանավորեց Գրիգորը՝ գլուխը դրականորեն շարժելով£– Ազնիվ կերպով կատարված ամեն մի աշխատանք արժանի է հարգանքի£

Սակայն մի բան, այնուամենայնիվ, պարզ չէր. սովորաբար, Խաչենագետի այս կողմի գյուղերն ամեն տարի կաղ Արսենն էր գալիս£ Ինչպես բոլոր մեծ ու փոքր գյուղերում, Հնձախութում նույնպես նա ծանոթներ ուներ, և ամեն տարի, գարնան հետ երևալով գյուղում, իջևանում էր որևէ մեկի տանը և, դուրս գալով գյուղամեջ, սկսում էր կանչել. «Է-հե¯յ, աման կլայեկեմ, աման կլայեկեմ»£ Գյուղն ընտելացել էր նրան, ինչպես ընտելանում են ծիծեռնակների վերադարձին£

–Ախր, ձեր այդ գործով Արսենն էր գալիս մեր գյուղերը, երևի, իմանաք,– կրկին խոսեց Գրիգորը£– Մեզ մոտ ոնց որ ասում են, նա տանու մարդ էր®

–Արսենն էլ չկա,– վշտալի ձայնով ասաց տարիքով մեծը£– Մեր կողմերում տիֆի համաճարակ եղավ, շատ մարդ գնաց® Մեր գյուղում, օրինակ, այնպիսի օր էր լինում, որ հինգ-վեց մարդ էր մահանում£

–Աստված ողորմի բոլոր նրանց,– տխրաձայն վրա բերեց ծեր դարբինը և հանեց գլխարկը£ Մյուսները հետևեցին նրա օրինակին£

–Շատ դժվար ժամանակներ են,– շարունակեց անծանոթ տղան£– Սով է գյուղերում: Իհարկե, սով չլիներ, այսպես գյուղեգյուղ չէինք ընկնի£

Միանգամից բոլորն էլ լռեցին£ Ոչ այն է ճնշող այդ լռությունը փարատելու համար, ոչ այն է՝ հենց այնպես, ինքն իրեն բարձրաձայն մտորում էր, հավաքվածներից մեկը՝ Ապետնակը, որ մինչ այդ լուռ կանգնած էր մի կողմ, հառաչանքով ասաց.

–Էհ, աշխարհ, աշխարհ® զուր չեն ասում, որ ապրել կա՝ մեռնելուց վատ է£

–Թուրքն անօրեն, բայց խոսքն օրինավոր,– ծոր տալով խոսեց դարբին Գրիգորը:– Ասում է. դունյադա բեշ գյուն վար, բեշի դա գարա, իստասան՝ գյուլ, իստասան՝ աղլա£

–Իսկ դա ի՞նչ է նշանակում, թարգմանիր տեսնենք,– ասաց վարսավիր Հայկազը և, դեմքը ծամածռած՝ ծխախոտի ծուխը փչեց դեպի վեր£ Չգիտես ինչու, հենց առաջին հայացքից, անծանոթ տղաները նրան դուր չեկան£ Եվ խառնվելով խոսակցությանը, նա ցանկանում էր ասել, որ, իբր, ինքն այստեղ իրենից որևէ բան ներկայացնում է£

–Դա նշանակում է, որ մարդուս կյանքը հինգ օրվա ճանապարհ է,– բացատրեց Գրիգորը,– և այդ հինգ օրն էլ սևով է անցնում՝ ուզում ես լաց եղիր, ուզում ես՝ ծիծաղիր, դա է£

–Ոչինչ, լավ օր էլ կգա,– կրկին խոսեց Ապետնակը£– Մարդը նրա համար չի աշխարհ եկել, որ միայն չարչարվի, տառապի£ Մի լույս էլ մեզ համար կլուսանա£

–Էդ հույսն էլ որ չլիներ, տեսնես ի՞նչ կանեիք,– ծիծաղեց Հայկազը£– Երկու անգամ չեն ապրում, ապրում են մի անգամ®

–Իսկ դա ի՞նչ է նշանակում, թարգմանիր տեսնենք,– հեգնեց Ապետնակը:

–Դա նշանակում է՝ կան մարդիկ, որ էդ մի անգամն էլ կարգին ապրել չեն կարողանում£ Մինչև դուք սպասեք, թե մի տեղից լույս կբացվի,– շարունակեց Հայկազը, -ամբողջ կյանքը կանցնի£ Ապրիր՝ քանի կաս, մնացածը սուտ է£

Ոչ ոք չարձագանքեց£

–Մենք ուզում ենք մի քանի օր մնալ ձեր գյուղում,– վերջապես խոսեց սև աչք-ունքով տղան՝ ժպտադեմ նայելով հավաքվածներին,– Իմ անունը Ավետիս է, իսկ սա մորաքրոջս տղան է, օգնում է ինձ, անունը Շավարշ է£

Ավետիսի ժպիտն ասես հրավեր էր մտերմական զրույցի£ Ի պատասխան՝ Գրիգորը նույնպես ժպտաց£ Նայելով Գրիգորին, ներկաները ևս ժպտացին£ Միայն Հայկազն էր, որ անտարբեր, չար հայացքով նայում էր եկվորներին£ (Արսենն իսկույն մոռացվեց, ինչ արած, այդպես է աշխարհի կարգը, ուրիշի հանգուցյալները շուտ են մոռացվում)£

–Բարով, հազար բարի եք եկել,– ասաց Գրիգորը£– Մեր ժողովուրդը միշտ էլ աչքի է ընկել իր հյուրասիրությամբ£ Դա մեզ մոտ մեր պապերից եկող սուրբ օրենք է£ Հը, ի՞նչ կարծիքի ես, Հայկազ,– քթի տակ ժպտաց Գրիգորը£

–Ինձ համար միևնույն է, -ասաց Հայկազն անբարտավան տոնով£– Ինձանից ոչ հաց են ուզում, ոչ ջուր£

–Եթե չեք ուզում, կարող ենք ուրիշ գյուղ գնալ,– ասաց Ավետիսը, թեթևակի նեղացած՝ ներողամիտ ժպտալով£

–Ինչո՞ւ պիտի չուզենանք, ընդհակառակը՝ անչափ ուրախ ենք,– ասաց Հայկազը և, դառնալով ապագա աներոջ կողմը, կեղծ ծիծաղելով ավելացրեց.– Հրեն, եղբորդ տունն ազատ է, թող էնտեղ ապրեն£ Մեկ է, երկու օրվա մեջ նա քաղաքից եկողը չի£

Գրիգորը չհասկանալուն դրեց Հայկազի ծաղրը, ասաց.

–Գնացինք, հյուրն աստծունն է£

Հայկազը կատաղությամբ սեղմեց ատամները, սակայն ոչինչ չասաց£

Տունը գյուղի ծայրին էր, աղբյուրի ճանապարհին£ Առավոտ կանուխ, երբ ելնում էր արևը, և իրիկունները, երբ արևը բարձրանում, հասնում է Կաղնախաչի կատարներին, գյուղի աղջիկները կժերն առած գալիս էին ջրի£ Գործով տարված՝ Ավետիսն ու Շավարշը համարյա ժամանակ չունեին աղբյուր տանող ճանապարհի կողմը նայելու£ Նրանք միայն երրորդ օրն ասես նկատեցին, որ աղբյուր տանող ճանապարհը տնից մի քանի հարյուր քայլի վրա է£ Անձրևներից հետո տոփանված ճանապարհով մի աղջիկ էր գնում՝ կուժն ուսին£ Առաջինը նրան Շավարշը նկատեց£ Քամին, ոնց որ երես առած տղա, ծածանում էր աղջկա մազերը՝ մեկ դրանք նետելով ետ, մեկ ծածկելով դեմքը£

Շավարշը երկար նայեց աղջկա ետևից, հետո ժպտադեմ արտաբերեց.

–Ավետիս, ճիշտն ասա, դու կարո՞ղ ես ուղիղ նայել արևին£

–Արևի՞ն:– Ավետիսն ակամա նայեց սարերի կողմը, որոնց ետևից ծուլորեն ելնում էր բոսորագույն արևը, և հասկացավ, որ խոսքն այդ արևի մասին չէ£– Իսկ ո՞ւր է այն,– հարցրեց նա£

Շավարշը հայացքով ցույց տվեց դեպի ճանապարհը և, ասես ինքն իրեն մրմնջաց.

–Ի¯նչ կլիներ, մերդ մի քանի հատ բերեր քեզանից£

Ավետիսը Շավարշին չէր լսում£ Զոդման լամպը մի կողմ պահած, նա ակնդետ նայում էր ճանապարհին£ Աղջիկը գնում էր անկաշկանդ ու թեթև՝ մերթ ընդ մերթ ազատ ձեռքով ծոծրակի մոտ սեղմելով անհնազանդ մազերը, և նրա ձեռքը սպիտակին էր տալիս մազերի մեջ՝ ինչպես փղոսկրե սանր£

Շավարշը սկզբում զարմանքով նայեց զոդման լամպի ֆշշացող հուր լեզվակին, հետո Ավետիսին և ծիծաղեց.

–Քեզ ի՞նչ պատահեց, Ավո… Չէ, ախպերիկ, երևում է էս գյուղում տնավորվելու ես£

–Քո գործը չի, բանիդ կաց:– Ավետիսը փորձեց ժպտալ£ Նման դեպքերում միակ փրկությունը անհոգ ձևանալն է£ Սակայն դա նրան չհաջողվեց, ժպիտի փոխարեն թախծական ինչ-որ բան գծագրվեց նրա դեմքին և իսկույն էլ հանգավ£ – Էլ մի ասա,– հիշելով Շավարշի խոսքը, քիչ անց ընկճված ավելացրեց նա՝ թեթևակի օրորելով գլուխը£ Այնուհետև նա պատմեց, որ երկու օր առաջ գյուղամեջ էր իջել և այնտեղ պատահաբար հանդիպել այդ աղջկան£

–Այդ պահից ի վեր հանգիստ չունեմ,– խոստովանության նման շարունակեց Ավետիսը:– Քուն թե արթուն՝ աչքիս առաջ տեսնում եմ նրան£

Նրանք քիչ լռեցին, Հետո Շավարշն ասաց.

–Հիմա ի՞նչ պիտի անես£

–Ինքս էլ չգիտեմ£

–Ես լինեմ քո տեղ՝ կգնամ ու ամեն ինչ կխոստովանեմ նրան£

Ավետիսն ուշադիր նայեց Շավարշին՝ ասես մտովի ծանր ու թեթև անելով, թե ինչքանով է նա իրավացի, և շարունակեց կիսատ թողած գործը£

…Տասնյակ արահետներ բակերից ելնում, շրջանցելով տնամերձ այգիները, ցանկապատերի երկարությամբ գալիս, միանում էին աղբյուր տանող ճանապարհին£ Արևը նոր էր ելել, և նրա ոսկեջինջ շողերի ներքո այդ ճանապարհը նմանվում էր արծաթե գոտու£

Ավետիսն աղբյուր տանող ճանապարհով չգնաց, այլ՝ վերևով, դաշտի միջով£ Երբեմն ընկուզենիների տակ կանգնում, նայում էր գյուղից դեպի աղբյուր տանող ճանապարհին£ Ոչ ոք չկար£ Նա ժայռերի կողմից իջավ աղբյուր և նստեց մի քարի, սպասելով, թե անծանոթ աղջիկը երբ կգա աղբյուր՝ ջրի£ Իսկ գուցե այսօր չի է՞լ գալու£ Ներքևում, ձորակում, ջուրը գլգլում էր, կարկաչելով թափվում փայտե երկար նովի մեջ, նովում տարածվում ալյակ-ալյակ£