Қазақ тілі

Қазақ тілі

Зайнұр Рахмет

© Зайнұр Рахмет, 2024

ISBN 978-5-0062-4128-2

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

Қазақ

тілі

Астана

2024

Зайнұр РАХМЕТ «Қазақ тілі»

Настоящий учебник «Қазақ тілі» представляет собой пособие для приобретения навыков казахской разговорной речи и рассчитан на лиц, уже владеющих основами казахского языка.

В 2020 году в издательстве Ridero вышел самоучитель «Начни уже говорить на казахском» по коммуникативной авторской методике.

В 2021 году «Қазақ тілі. Самоучитель казахского языка» издан языковым центром «Руханият».

Моим детям, дочери Динаре и сыну

Бауыржану, с благодарностью.

Когда речь идет о неродном для вас языке (родным будем считать тот язык, на котором вы говорите с детства), есть два варианта:

а) иностранный язык – язык народа, носителей которого нет рядом с вами;

б) второй язык – носители этого языка есть в вашем окружении, то есть есть языковое поле, где вы можете закреплять полученные знания и умения;

Казахский язык для казахстанцев, не владеющим казахским, является вторым языком.

Вы учили казахский, знакомы с грамматикой, есть какой-то словарный запас, но заговорить так и не получилось, это значит вы не умеете им пользоваться. При помощи этого учебного пособия вы научитесь пользоваться казахским языком, то есть говорить.

В ходе обучения мы с вами будем пользоваться знакомыми нам грамматическими терминами русского языка, постепенно дублируя их казахскими.

Язык – это отражение нашей жизни, а жизнь – это действие или состояние, поэтому основные конструкции нашей речи составляются при помощи глагола.

Наша речь освещает отношения между субъектом и объектом: субъект влияет на объект, получает обратную связь. Эти взамоотношения передает глагол. А вот для того, чтобы сказать о времени и месте действия, о том, каким образом это происходило и что из себя представляют субъект и объект, мы используем другие части речи для составления словосочетаний и предложений, из которых состоит наша речь в диалогах и монологах. Перед нами стоит весьма прагматичная цель: понять в каких социальных, культурных и ситуативных контекстах используются различные языковые конструкции, что мы и будем пытаться понять путем ответов на вопросы.

Наши действия тоже прагматичны, мы нацелены на результат: используя функциональную грамматику, из богатейшей лексики казахского языка стараемся строить емкие, понятные и стилистически правильные предложения.

Учебник состоит из ответов на вопросы, которые обычно возникают при попытке построения языковых конструкций.

В качестве приложения к учебному пособию даны:

Материалы для работы над техникой чтения.

Формы речевого этикета казахов.

Словарь общеупотребительной лексики.

Как приказать, порекомендовать, проинструктировать?

1 тапсырма

Прочитайте слова вслух, вслушайтесь в звучание, произнесите несколько раз, запомните их значение:

айт – скажи, говори

ал – возьми, бери

апар – отнеси

атқар – отправь, исполни

асық – торопись

аудар – переведи, переверни

ауыстыр – замени, поменяй

аш – открой

аяқта – закончи

әкел – принеси

бақыла – контролируй

бар – иди

апар – отнеси, отвези

басқар – руководи, возглавь

баста – начни

бер – дай, отдай

біл – знай, узнай

жаз – пиши, напиши

жап – закрой

жатта – выучи

жина – собери, собирай

жөнде – исправь, отремонтируй

жүр – пойдем, ходи

кешір – извини, прости

көр – увидь

көшір – скопируй, перевези

кел – приди, подойди

кет – уходи, уезжай

кір – зайди, заходи

әкет – уноси, увози

әкел – принеси, привези

күт – жди

қайтала, – повтори, повторяй

қара – смотри

қой – поставь, клади, перестань

қолдан – примени, применяй

қос – присоедини, добавь

құрастыр —составь

қысқарт – сократи

мақта – похвали, хвали

окы – читай, учись

орында – выполни

оян – проснись

өткіз – проведи

өшір – сотри

сана – посчитай

сөйле – говори

тап – найди

тексер – проверь

толтыр – заполни, наполни

түзет – исправь

түсін – пойми

тұр – встань, стой

тыңда – слушай

тірке – регистрируй, зарегистрируй

ұмыт – забудь

ізде – ищи

істе – делай, сделай

2 тапсырма

Найдите варианты применения данных глаголов, потренируйтесь, применяйте в речи: айт, ал, апар, асық, атқар, аудар, ауыстыр, аш, аяқта, әкел, бақыла, басқар, баста, бер, біл, жаз, жап, жатта, жина, жөнде, жүр, кешір, көр, көшір, күт, кіркел, әкел, кет, әкет, қайтала, қара, қой, қолдан, қос, құрастыр, қысқарт, мақта, окы, орында, оян, өткіз, өшір, бар, сана, сөйле, тап, тексер, толтыр, түзет, түсін, тұр, тыңда, тірке, ұмыт, ізде, істе

3 тапсырма

Применяя данные глаголы в форме 2-го лица ед. ч. с местоимением в той же форме, предложите выполнить определенное действие, подумайте, как в разных ситуациях можно применять эти словосочетания: айт, ал, апар, асық, атқар, аудар, ауыстыр, аш, аяқта, әкел, бақыла, басқар, баста, бер, біл, жаз, жап, жатта, жина, жөнде, жүр, кешір, көр, көшір, күт, кіркел, әкел, кет, әкет, қайтала, қара, қой, қолдан, қос, құрастыр, қысқарт, мақта, окы, орында, оян, өткіз, өшір, бар, сана, сөйле, тап, тексер, толтыр, түзет, түсін, тұр, тыңда, тірке, ұмыт, ізде, істе

Образец: сен тұр

Сен тұр, сен тұр, сен тұр, сен тұр!

Сен тұр. Тұр! Тұр! Тұр!

Для одной ситуации можно применить 2—3 глагола сразу, подумайте, как это сделать.

4 тапсырма

Применяя глаголы айт, ал, апар, асық, атқар, аудар, ауыстыр, аш, аяқта, әкел, бақыла, басқар, баста, бер, біл, жаз, жап, жатта, жина, жөнде, жүр, кешір, көр, көшір, күт, кіркел, әкел, кет, әкет, қайтала, қара, қой, қолдан, қос, құрастыр, қысқарт, мақта, окы, орында, оян, өткіз, өшір, бар, сана, сөйле, тап, тексер, толтыр, түзет, түсін, тұр, тыңда, тірке, ұмыт, ізде, істе в форме 2-го лица ед. ч., обратитесь к конкретному человеку, порекомендуйте выполнить определенное действие.

Образец: Бауыржан, сен тұр.

А если вам нужно предложить, повелеть, порекомендовать не выполнять какое-либо действие?

5 тапсырма

Применяя глаголы айт, ал, апар, асық, атқар, аудар, ауыстыр, аш, аяқта, әкел, бақыла, басқар, баста, бер, біл, жаз, жап, жатта, жина, жөнде, жүр, кешір, көр, көшір, күт, кіркел, әкел, кет, әкет, қайтала, қара, қой, қолдан, қос, құрастыр, қысқарт, мақта, окы, орында, оян, өткіз, өшір, бар, сана, сөйле, тап, тексер, толтыр, түзет, түсін, тұр, тыңда, тірке, ұмыт, ізде, істе в форме 2-го лица ед. ч., обратитесь к конкретному человеку, порекомендуйте не выполнять определенное действие.

Образец: Адам, сен барма.

Нұрали, ұмытпа.

А если предметов много?

Образование множественного числа

6 тапсырма

Прочитайте новые слова, запомните их значение:

Тіл – язык

Дыбыс – звук

Дауысты дыбыс – гласный звук

Дауыссыз дыбыс – согласный звук

Әріп – буква

Буын – слог

Жалғау – окончание

Жұрнақ – суффикс

Сөз – слово

Екпін – ударение

Зат есім – имя существительное

Сын есім – имя прилагательное

Сан есім – имя числительное

Есімдік – местоимение

Етістік – глагол

Есімше – причастие

Көсемше – деепричастие

Үстеу – наречие

Жақ – щека, сторона, лицо (при спряжении)

Шақ – время

Рай – наклонение

Етіс – залог

Шылау – послелог

Сөйлем – предложение

Құжат – документ

Мәтін – текст

Түбір – корень

7 тапсырма

Образовать множественное число существительных:

тіл, дыбыс, дауысты дыбыс, дауыссыз дыбыс, әріп, сөз, жалғау, жұрнақ, зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, есімше, көсемше, үстеу, жақ, шақ, рай, етіс, шылау, сөйлем, құжат, мәтін

үлгі:

нүкте – нүктелер

үтір- утірлер

қағаз – қағаздар

8 тапсырма

Существительные Ақбота, Ботагөз, Аққозы, Сәуле, Қызғалдақ, Арыстан, Қарлығаш, Жолбарыс, Алтын, Болат, Маржан, Райхан, Гүлжан, Алма, Өрік, Қарақат, Орал, Алтай, Жұмабай, Батыр, Ақылбек, Бексұлтан, Азат, Азамат, Айбек изменить по лицам (проспрягать).

Үлгі

I. мен Олжаспын

II. сен Олжассың

Сіз Олжассыз

III. ол Олжас

9 тапсырма

Прочитать существительные, запомнить их значение:

адам – человек

азамат – гражданин

азаматша – гражданка

аудармашы – переводчик

бастық – руководитель, начальник

биші – танцор

бөлім – отдел

ғалым – ученый

елші – посол

әнші – певец

әріптес – коллега

жазушы – писатель

жүргізуші – водитель

заңгер – юрист

кенші – шахтер, горняк

кеңесші – советник

кәсіпкер – предприниматель

кісі – человек

көшбасшы – лидер

күзетші – охранник, сторож

қаламгер – писатель

қаржыгер – финансист

қолбасшы – предводитель, полководец, главнокомандующий

қонақ – гость

қызметкер – работник, служащий

маман – специалист

мүсінші – скульптор

оқырман – читатель

оқытушы – преподаватель

орынбасар – заместитель

орындаушы – исполнитель

сазгер – композитор

сарапшы – эксперт, член жюри

саясатшы, саясаткер – политик

сәулетші – архитектор

суретші – художник

төраға – председатель

тыңдаушы – слушатель

уәкіл (өкіл) – уполномоченный

үзеңгілес – соратник, единомышленник

ұйымастырушы – организатор

10 тапсырма

Существительные адам, азамат, азаматша, аудармашы, бастық, биші, бөлім, ғалым, елші, әнші, әріптес, жазушы, жүргізуші, заңгер, кенші, кеңесші, кәсіпкер, кісі, көшбасші, күзетші, қаламгер, қаржыгер, қолбасшы, қонақ, қызметкер, маман, мүсінші, оқырман, оқытушы, орынбасар, орындаушы, сазгер, сарапшы, саясатшы, саясаткер, сәулетші, суретші, төраға, тыңдаушы, уәкіл (өкіл), үзеңгілес, ұйымастырушы изменить по лицам.

Үлгі:

I жақ мен заңгермін біз заңгерлерміз

II жақ сен заңгерсің сендер заңгерсіңдер

Сіз заңгерсіз сіздер заңгерсіздер

III жақ ол заңгер олар заңгерлер

11 тапсырма

Қазақша айтыңыз:

Я скульптор, меня зовут Ибрагим.

Ты кто, финансист?

Мы, должностные лица, должны быть примером.

Вы-жудожник, вас народ знает (в лицо).

Вы ответственный, поэтому мы вас выбираем

12 тапсырма

Прочитать прилагательные, запомнить их значение:

адал – честный (адал адам)

ажарлы – красивый

арнайы – специальный

арық – худой

ашушаң – злой

әдемі – красивый

әділетті – честный

әлсіз – слабый

бай – богатый

байсалды – спокойный, уравновешенный

бақытты – счастливый

батыл – смелый

беделді – авторитетный

бейтаныс – незнакомый

белгілі – известный

белгісіз – неизвестный

білімді – образованный

білімсіз – необразованный

еңбекқор – трудолюбивый

ерекше – особый, особенный

еріншек – ленивый

жақсы – хороший

жалқау – ленивый

жаман – плохой

жарлы – бедный

жас – молодой

жауапты – ответственный

жетік – компетентный, сведущий, осведомленный

заңды – законный

көңілді – веселый

көңілсіз – невеселый

күшті – сильный

қайырымды – добрый

құрметті – почетный, уважаемый

қорқақ – трусливый

жалтақ – боязливый, нерешительный

момын – кроткий

мырза – щедрый

нәтижелі – результативный

пысық – шустрый, живой, подвижный, деловой, практичный

рухани – духовный

сабырлы – спокойный

сараң – жадный

сенімді – надежный, верный, проверенный

таныс – знакомый

тәжірибелі – опытный

тәртіпті – дисциплинированный

толық – полный

тынымсыз – неспокойный

шыншыл – правдивый, правдолюбивый

13 тапсырма

Изменить данные прилагательные по лицам: адал, ажарлы, арық, ашушаң, әдемі, әділетті, әлсіз, бай, батыл, байсалды, бақытты, бейтаныс, беделді, белгілі, белгісіз, білімді, білімсіз, дүлей, еңбекқор, ерекше, еріншек, жақсы, жалқау, жалтақ, жаман, жарлы, жас, жауапты, жетік, көңілді, көңілсіз, күшті, қайырымды, қорқақ, құрметті, момын, мырза, сабырлы, сараң, сенімді, таныс, тәжірибелі, тәртіпті, толық, тынымсыз, шыншыл

Үлгі:

I. мен бақыттымын біз бақыттымыз

II. сен бақыттысың сендер бақыттысыңдар

Сіз бақыттысыз сіздер бақыттысыздар

III. ол бақытты олар бақытты

14 тапсырма

Прочитать числительные, запомнить их значение:

бір – один

бірінші – первый (-ыншы/-інші)

біреу – кто-то

біреулер —кто-то (много)

Екі – два

екінші- второй

екеу – двое

Үш- три

үшінші- третий

үшеу —трое

Төрт- четыре

төртінші- четвертый

төртеу -четверо

Бес- пять

бесінші- пятый

бесеу —пятеро

Алты – шесть

алтыншы- шестой

алтау —шестеро

Жеті – семь

жетінші- седьмой

жетеу – семеро

Сегіз-сегізінші – восемь-восьмой

Тоғыз-тоғызыншы – девять-девятый

Он-оныншы – десять-десятый

Жиырма-жиырмасыншы – двадцать-двадцатый

Отыз – отызыншы— тридцать- тридцатый

Қырық – қырқыншы – сорок – сороковой

Елу – елуінші – пятьдесят —пятидесятый

Алпыс —алпысыншы – шестьдесят – шестидесятый

Жетпіс —жетпісінші – семьдесят – семидесятый

Сексен —сексенінші – восемьдесят – восьмидесятый

Тоқсан – тоқсаныншы – девяносто – девяностый

Жүз – жүзінші – сто – сотый

Мың – мыңыншы – тысяча – тысячный

Нөл – ноль

15 тапсырма

Проспрягайте порядковые числительные: бірінші, екінші, үшінші, төртінші, бесіні, алтыншы, жетінші, сегізінші, тоғызыншы, оныншы, он бірінші, он екінші, он үшінші, он төртінші, он бесіні, он алтыншы, он жетінші, он сегізінші, он тоғызыншы, жиырмасыншы, жиырма бірінші, отызыншы, қырқыншы, елуінші, алпысыншы, жетпісінші, сексенінші, тоқсаныншы, жүзінші, мыңыншы, бір мын екі жүзінші, миллионыншы

Образец:

I. мен біріншімін біз біріншіміз

II. сен біріншісің сендер біріншісіңдер

Сіз біріншісіз сіздер біріншісіздер

III. ол бірінші олар біріншілер

16 тапсырма

Қазақша айтыңыз:

В этом ряду я первая.

В очереди на квартиру ты семнадцатый.

Из тех, кто звонил сегодня, Вы третья.

Запишите: вы триста двадцать пятые.

Передайте ребятам, что они пятые.

16 тапсырма

Прочитайте новые слова, запомните их значение:

әлем – мир

аудан – район, площадь

аудармашы – переводчик

бейбітшілік – мир

дәлел – аргумент, довод, основание, доказательство

дәстүр – традиция, обычай

акімшілік – администрация

ахуал – атмосфера, климат, положение

атақ – звание, известность

азамат – гражданин

арман – мечта

азаткер – освободитель

азаттық – свобода

басшы – руководитель, предводитель

басылым – издание, печать

дәріс – лекция

дәрісхана – аудитория

жиналыс – собрание

жол – дорога, путь

жұмыс – работа

көше – улица

кітап – книга

қағаз – бумага

қала – город

ғаламшар – вселенная, планета

ғаламтор – интернет

ғарыш – космос

ғарышкер – космонавт

оқулық – учебник

орындық- скамейка, стул

бірлік – единство

сабақ – урок

сөз – слова

әңгіме – рассказ

тапсырма – задание

терезе – окно

дерек – факт, данные

дәнекер – посредник, брокер

кәсіпер— предприниматель

демеуші – спонсор

достық – дружба

ел – страна, народ

елді мекен – населенный пункт

елтаңба – герб

елші – посол

елшілік – посольство

еңбек – труд

ереже – правила

мемлекет – государство

мақала – статья

тәуелсіздік – независимость

аймақ – край, регион

ақпарат – информация

бөлме – комната

бөлім – отдел

бұйрық – приказ

бет, парақ -страница

орындық – стул, скамья

бостандық – свобода

билік – власть

үлгі:

17 тапсырма

Просклонять существительные:

әлем, аудан, аудармашы, бейбітшілік, дәлел, дәстүр, акімшілік, ахуал, атақ, азамат, арман, азаткер, азаттық, басшы, басылым, дәріс, дәрісхана, жиналыс, жол, жұмыс, көше, кітап, қағаз, қала, ғаламшар, ғаламтор, ғарыш, ғарышкер, оқулық, орындық, бірлік, сабақ, сөз, әңгіме, тапсырма, терезе, дерек, дәнекер, кәсіпкер, демеуші, достық, ел, елді мекен, елтаңба, елші, елшілік, еңбек, ереже, мемлекет, мақала, тәуелсіздік, аймақ, ақпарат, бөлме, бөлім, бұйрық, бет, парақ, орындық, бостандық, билік

Үлгі:

Атау септік (кім? не?) ай, күн

Ілік септік (кімнің? ненің?) айдың, күннің

Барыс септік (кімге? неге?) айға, күнге

Табыс септік (кімді? нені?) айды, күнді

Жатыс септік (кімде? неде?) айда, күнде

Шығыс септік (кімнен? неден?) айдан, күннен

Көмектес септік (кіммен? немен?) аймен, күнмен

Существительное получает падежное окончание по требованию глагола. Какой падеж чаще всего необходим глаголу?

18 тапсырма

Из предыдущего упражнения выписать существительные в Табыс септік. Из данных глаголов айт, ал, апар, асық, атқар, аудар, ауыстыр, аш, аяқта, әкел, бақыла, басқар, баста, бер, біл, жаз, жап, жаса, жатта, жина, жөнде, жүр, кешір, көр, көшір, күт, кір, кел, әкел, кет, әкет, қайтала, қара, қой, қолдан, қос, құрастыр, қысқарт, мақта, окы, орында, оян, өткіз, өшір, бар, сана, сөйле, тап, тексер, толтыр, түзет, түсін, тұр, тыңда, тірке, ұмыт, ізде, істе выбрать те, которые по смыслу требуют существительное в Т.с., составить словосочетания, перевести.

Үлгі:

өлеңді айт – спой песню

Как проявить иницативу? Как предложить свое участие в каком-либо действии?

19 тапсырма

От глаголов айт, ал, апар, асық, атқар, аудар, ауыстыр, аш, аяқта, әкел, бақыла, басқар, баста, бер, біл, жаз, жап, жаса, жатта, жина, жөнде, жүр, кешір, көр, көшір, күт, кір, кел, әкел, кет, әкет, қайтала, қара, қой, қолдан, қос, құрастыр, қысқарт, мақта, окы, орында, оян, өткіз, өшір, бар, сана, сөйле, тап, тексер, толтыр, түзет, түсін, тұр, тыңда, тірке, ұмыт, ізде, істе образовать форму 1 лица единственного числа повелительного наклонения.

Үлгі:

Айт- мен айтайын – давай (те) я спою, скажу

20 тапсырма

С существительными в Табыс септік из 17 упр. и глаголами айт, ал, апар, асық, атқар, аудар, ауыстыр, аш, аяқта, әкел, бақыла, басқар, баста, бер, біл, жаз, жап, жаса, жатта, жина, жөнде, жүр, кешір, көр, көшір, күт, кір, кел, әкел, кет, әкет, қайтала, қара, қой, қолдан, қос, құрастыр, қысқарт, мақта, окы, орында, оян, өткіз, өшір, бар, сана, сөйле, тап, тексер, толтыр, түзет, түсін, тұр, тыңда, тірке, ұмыт, ізде, істе в форме 1 лица повелительного наклонения из упр 19 образовать предложения с инициативой о каком-либо действии.

Үлгі:

Мен өлеңді айтайын – Давай (те) я спою песню.

21 тапсырма

Раскрыть скобки, составить словосочетания: существительное в Т.с. + глагол в 1 лице повелительного наклонения единственного и множественного числа:

Үлгі:

азайт (у) (уақыт) – уменьшить, укоротить, сократить (время)

уақытты азайтайын – давай (те) я укорочу, уменьшу время

уақытты азайтайық – давайте мы уменьшим время

ал (у) тапсырма – брать, взять (задание)

апар (у) – отнести

аш – ашу – открыть

әкел – акелу – принести

баста – бастау – начать, начинать

бер – беру – дать, отдать

жаз – жазу – писать

жабу – закрывать

жатта – жаттау – учить, выучить наизусть

жу – жуу – мыть

көр – көру – увидеть

22 тапсырма

Раскрыть скобки, составить словосочетания существительное в Т.с. + глагол в 3 лице повелительного наклонения, вместо местоимения использовать существительное, нарицательное или собственное:

Үлгі:

азайт (у) (уақыт) – уменьшить, укоротить, сократить (время)

Маржан уақытты азайтсын – Пусть Маржан сократит время

айнал (у) (үй) —кружить, обходить вокруг (дом) айт (у) (жаңалық) – сказать, говорить, рассказать (новость)

айырбаста (у) (ақша) – менять, обменять (деньги) ал (у) (билет) – взять, брать,

получить (билет)

алда (у) (бала) – обмануть, обманывать (ребёнка)

апар (у) (құжат) – отнести, относить (документ)

араластыр (у) (салат) – размешать, размешивать (салат)

асыра (у) (бала) – содержать на иждевении, растить (ребёнка)

атқар (у) (жұмыс) – исполнять (работу, должность)

атта (у) (табалдырық) – перешагнуть, перешагивать (порог)

аудар (у) (әңгіме) – перевернуть, перевести (рассказ)